Tíminn - 27.03.1982, Blaðsíða 10

ff
kunna ekki
að lesa upp
móðurmálið”
segir Ævar R. Kvaran, sem
telur þjóðina einstaka meðal
menningarþjóða að þessu leyti
„Eftir þvi sem árin hafa liðið
hafa áhugamál min sem full-
oröins manns aöallega greinst i
þrennt. Fyrir utan leiklistina sem
ekki var eingöngu áhugamál mitt
mikiö, heldur reyndist einnig
veröa lífsstarf mitt, hef ég i mörg
ár haft mikinn áhuga á dulrænum
málum á dulrænum fyrirbærum,
eins og ýmsum er kunnugt, þvi ég
hef talsvert um þetta skrifaö
samtals einar tiu bækur þegar
þetta viðtal á sér staö. En eitt er
þaö áhugamál sem ég hef getaö
sinnt meir, eftir að hafa sagt upp
störfum hjá Þjóðleikhúsinu, þar
sem ég hef starfað frá upphafi og
liggur mér mjög á hjarta. Þessu
áhugamáli hef ég barist fyrir i
fimmtán ár, án þess aö hafa orðið
var viö beinan árangur. Þetta
áhugamál er mælt mál á is-
lensku."
Hjá öllum menntuðum þjóöum,
þar sem ég þekki til er það rikur
þáttur i menningu þjóðarinnar að
leggja rika áherslu á fagran
framburð móðurmálsins. Þetta
er mjög skiljanlegt. Þetta er svo
rikur þáttur i skólakerfinu að þar
má jafnvel þekkja menn af mál-
farinu einu og heyra hvort þeir
hafa gengið lengi i skóla og eru
menntamenn eins og kallað er.
Astæða þessa er sú að þeir tala
móðurmál sitt meö miklu fegurri
framburði og betur en fólk sem
ekki hefur notið eins langrar
menntunar.
Ekki hægt að
læra framburð
á islensku
Nú hef ég ekki verið að berjast
fyrir þvi að menntamenn skæru
sig á einhvern hátt úr öðrum Is-
lendingum. Hitt er undarlegt að
fögrum framburði á móðurmál-
inu skuli vera gjörsamlega sleppt
og ég þekki ekki neitt siðmenntað
land þar sem þaö er gert.
Astandið á Islandi er þannig að
það er hægt að læra góðan fram-
burö á svo til hvaða tungumáli
sem er — nema islensku. Það sem
ég hef lesið um islenska tungu er
a.m.k. 95% um ritað mál. Það
sem okkar lærðustu menn segja
um islensku fjallar ævinlega um
ritmálið, þ.e. málfræðina eða
tvort tveggja. En það rikir algjört
sinnuleysi um það mál sem við
tölum á hverjum einasta degi.
Það er eiginlega afstaðan gagn-
vart þessum þætti islenskrar
tungu sem veldur þvi að það er
eins og islenskan sé sambærileg
við latinuna, tungumál sem eng-
inn talar á jöröinni lengur, en
margir læra.
íslénskuframburður er ekki
kenndur, þíótt hann sé kenndur á
latinunni, tungumáli sem enginn
talar. Þetta hefur verið mér
undrunarefni i langan tima og ég
hef veriö að berjast fyrir þvi að;
islendingar sinntu meira mæltu
máli en þeir hafa gert. Nú er til
dæmis hægt að útskrifast sem
kennari frá Háskóla Islands. Þar
lærir þú vafalaust allt sem þú
þarft til þess að veröa nýtur kenn-
ari, en hins vegar lærir þú ekki að
tala tungumálið né neitt i fram-
buröi, þótt það eigi eftir að veröa
hlutskipti þitt þaö sem eftir er
ævinnar að tala en það er það sem
kennarar fyrst og fremst gera.
Góður framburður kennara
getur haft áhrif á þúsundir
manna og slæmur framburður
getur auðvitað haft gagnstæð
áhrif, auk þess sem hann dregur
úr áhrifum þess sem kennarinn
býr yfi'r að þekkingu. Margir
menn bua yfir mikilli þekkingu á
sinu sviði, t.d. sem kennarar en
þeir geta ekki komið þessu frá
sér. Þetta nær ekki nokkurri átt
að framburður á lifandi tungu-
máli sé ekki kenndur i skólum
landsins. Hann er nú ekki
kenndur reglulega i nema einum
skóla, Fjölbrautaskólanum i
Breiðholti þar sem ég kenni þessa
grein. Það er eingöngu vegna
þess að skólameistarinn þar,
Guðmundur Sveinsson hefur fall-
ist á rök min og talið að þetta sé
nauðsynlegt. Þarna kenni ég
framsögn og lestur og þar verða
nemendur að gangast undir próf
hjá mér til þess að ljúka prófi i is-
lensku. Það er nýbúið að stofna
öldungadeild við þennan skóla og
þar hefur þessari kennslu minni
verið tekið ákaflega vel og hún
gengur prýðilega. Þetta þarf auð-
vitaðað kenna i Háskólanum sem
annars staðar en þaö gengur
erfiðlega vegna þess að i gagn-
rýni minni felst vitanlega áminn-
ing um það að hér sé vanræktur
hluti i islenskri menntun sem er
með ólikindum. En kerfið okkar
hvort sem er skólakerfið eða ann-
ar hluti þess, viðurkennir aldrei
neinar vanrækslusyndir og
kannske er það ástæðan til þess
hve illa gengur að breyta þessu.
Alinn upp við
linmæli
Ég er ekki að kenna neitt og hef
aldrei kennt neitt, sem ég er alinn
upp við. Ég er fæddur og uppalinn
i Reykjavik á linmælissvæði og
vandist þvi linmæli og að rugla
saman hv og kv. Þegar ég
fór að kenna leikaraefnum árið
1947, þá var ég ekki ánægður með
þennan framburö sem ég hafði al-
ist upp við. Ég vildi heldur haröan
framburð, norðlenska fram-
burþinn, hvað snerti framburö á
p, t'og kög gera greinarmun á hv
og kv.Þetta hef ég siðan kennt og
þótt það sé ekki nema þetta
tvennt þá gjörbreytir það skýr-
leik og framburði þess sem þaö
lærir. En það þarf náttúrulega
einbeitingu til, þegar maður er á
svæði þar sem þessi framburður
er ekki tiðkaður eins og i Reykja-
vik.
Ég er ekki að segja að það eigi
að neyða nokkurn mann til þess
að taka upp þennan framburð
enda er það ekki hægt. Hitt er dá-
litið hart hins vegar að það fólk
sem heyrir framburð sinn og er
óánægt og vill fá kennslu eigi ekki
kost á þvi i nema einum skóla
landsins. Aldrei hafa fleiri átt
hljóðritunartæki, kassettur og
segulbönd en nú og einmitt af
þeim ástæðum er fleirum ljóst en
áður hve ábótavant framburði
þeirra er. Það sem mönnum kem-
ur enn meira á óvart er það að
þeir eru ekki læsir, þegar þeir
lesa upphátt, þvi upp úr þeim
kemur islenska sem aldrei hefur
verið töluð á Islandi. Lestrar-
kennsla i öllum skólum landsins
er svo full af vitleysum, að þegar
venjulegur Islendingur, sem
hefur ekkert um þetta hugsað les
upphátt, þá morar lesturinn af
vitleysum.
„Lestrartónn”
Það á ekki aö heyrast neinn
munur á þvi hvort menn lesa eða
tala, þetta er allt sama tungumál-
ið. En þvi fer viðs fjarri hér á Is-
landi eins og er og þetta stafáT' af
þvi að lestrarkennararnir kunna
ekki að lesa á réttan hátt. Að lesa
á réttan hátt er það að láta ekki
heyrast neinn lestrartón en
margir hafa tekið eftir þvi að það
er allt annaö að heyra menn lesa
upphátt heldur en tala. Eitt sinn
fann einhver snillingur upp á þvi
að kalla þetta „lestrartón”, og
þá voru allir ánægðir með það og
héldu að „lestrartónn” væri
nauðsynlegur hlutur. En þegar
þessi „lestrartónn” hefur i för
með sér vitlausar áherslur sem
sami maður hefði aldrei látið sér
til hugar koma að gera, ef hann
væri að tala, þá fer málið að
verða alvarlegra. Það er ekkert
vit i lestrinum. Þar kemur ekki
aðeins það til að islenska hefur
aldrei verið töluð með þessum
hætti heldur er hér um rangar
áherslur aö ræða i stórum stil.
Þetta hef ég rannsakað og komist
að þvi, að þaö er fyrst og fremst
framburður á tveimur stöfum
sem veldur þessari ringulreið en
það er stafurinn hogstafurinn þ.
Það er aðeins til ein leið til þess
að hafa orð sem byrjar á há
áherslulaust og það er að sleppa
h-inu.
Það gerum við jafnan þegar viö
tölum. Við segjum „Ég sagð’on-
um að koma”, en ef við lesum
þessasetningu þá segjum við „Ég
sagði honum aö koma”. Þetta er
rangt, þvi honumá þarna að vera
áherslulaust. Við höldum mörg að
við lesum betur með þvi að bera
alla stafina fram, en þá erum við
komin i vitlausar áherslur. Út úr
þessu fann ég ákveðna reglu sem
við getum kallað h-regluna og hún
er svona: „Þegar orð sem byrjar
á h er áherslulaust i setningu fell-
ur h-ið niður i framburði. Eigi
orðið hins vegar að hafa áherslu á
að bera h-ið fram”. Dæmi: „Ég
sagði honum að koma i dag, en
henni á morgun”. Þarna eru h-in
borin fram, vegna þess að hér er
um samanburð að ræða sem
byggist á orðunum honum og
henni. Auk þess eigum við að þora
að hafa samruna orða þegar i
fellur aftanaf sögninni á undan
„Ég sagðonum að koma”, er
dæmi um þetta.
Menn muna þessar
reglur ef þeir tala
Mjög svipuðu máli gegnir með
þ-in. Á þ er tvenns konar fram-
burður i venjulegu mæltu máli
harður og mjúkur. Hins vegar er
öllum Isiendingum kennt að hafa
ævinlega harðan framburð á þ i
lestri. Þaö þýðir það að hvert ein-
asta orð sem viökomandi les upp-
hátt og byrjar á þ fær áherslu en
slik orð eiga vitanlega að vera
áherslulaus stundum. Þetta hefur
ótal villur i för með sér. Sá sem
■ Ævar R. Kvaran vinnur nú að bók um framburö Islensku og upplestur, sem verður sú fyrsta sinnar tegundar á landi hér. Þess má geta að stuöst hefur verið
viö kassettur meö upplestri hans á söguljóöum og draugasögum við vandaöa lestrarkennslu
(Timamynd G.E.)
lærir að lesa i skóla gerir það að
reglu sinni að hafa áherslu „á
hverju einasta orði sem byrjar á'þ
og þ. Dæmi: „Ég sagði þér að
. koma”. Hér á orðið þér að vera
áherslulaust, en það er einungis
hægt með þvi að bera þ-ið fram
mjúkt eða eins og ö. Þetta gerum
við lika öll, þegar við tölum og við
eigum vitanlega að lesa eins. En
tökum svo aðra setningu til
samanburðar: „Ég sagði þér að
koma i dag, en henni á morgun.”
Sökum samanburðarins sem felst
i setningunni eiga orðin þér og
henniað hafa áherslu. Þess vegna
er þ-ið i orðinu þér borið hart
framog h-ið i henniborið fram en
ekki sleppt, eins og þegar orð sem
byrjar á h á að vera áherslulaust.
Úr þessu verður ný regla:
„Þegar orð sem byrjar á þ er
áherslulaust i setningu er þ-ið
borið fram mjúkt eins og ð en eigi
orðið hins vegar að hafa áherslu
er þ-ið borið fram hart”. Þessar
reglur eru orðnar til eftir að ég
hef kynnt mér eftir hvaða reglum
við tölum. Þessar reglur kunna
menn þegar þeir tala en ekki þeg-
ar þeir lesa, enda aldrei verið
bent á það að lestur og mælt mál
verður að vera eins i sama tungu-
máli.
Hér er þvi mikið verk að vinna i
sambandi við mælt mál. Ég hef
kenntþetta i Fjölbrautaskólanum
i Breiðholti i fjóra vetur og mun
halda þvi áfram meðan þess er
óskaö. Enn er það þvi miður eini
skólinn þar sem slik kennsla er
fyrir hendi en ég vona að það sé
bara byrjunin, þvi það er mikil-
vægt að Islendingar verði læsir á
eigið móðurmál eins og tiökast
meðal annarra þjóða, og þaö má
ekki tefjast lengur. Svo undarlegt
sem það er að þessu skuli hafa
verið sleppt úr kennslukerfi skól-
anna þá er þó aldrei of seint að
byrja að bæta úr.
Bók i sköjpun
Þetta hörmulega ástand i
lestrarmálum þjóðarinnar stafar
vitanlega af þvi að islenskur
framburður hefur aldrei verið
samhæföur þótt t.d. norrænudeild
Háskólans hafi verið búin að fall-
ast á það. En þegar dr. Björn
Guðfinnsson féll frá á besta aldri
var tækifærið notað til þess að
stinga öllum tillögum hans i þess-
um efnum og annarra iærðra
manna, svo sem Sigurðar Nor-
dals undir stól og þess vegna bú-
um við enn við þetta furðulega
fyrirkomulag sem vekur stór-
furðu allra erlendra mennta-
manna sem hingað koma og
kynnast af eigin raun þessu
furðulega ástandi.
Aðeins einn hópur Islendinga
kann að lesa með þessumhætti og
þaðeruleikarar. Ekki vegna þess
að ég hafi kennt þeim öllum, þótt
ég hafi kennt ýmsum þeirra sem
löngu eruorðnir þjóðkunnir. Hins
vegarstafar þetta af þvi að þegar
þeir t.d. eru að leika i útvarp þá
verða setningarnar að hljóma
eins og þeir séu að tala. Þvi kom-
ast þeir aö sömu niöurstööu og ég.
Ég er búinn aö kenna þetta i
mörg ár og halda fram ýmsu og
hugsa mikiö um þetta og það er
orðið það fyrirferðarmikið i
kollinum á mér að ég hef ákveðið
að skrifa bók um þetta sem
fjallaði ekki eingöngu um fram-
burð og leslur, heldur einnig list-
rænan upplestur. Bókin er i
sköpun hjá mér núna og ég vona
aö hún geti komið út á næsta
hausti. Hún yrðifyrsta bókin sem
skrifuö er um upplestur og
vandamál vandaðs upplesturs i
bundnu og óbundnu máli.
—AM
Þegar menn ákveða að kaupa sérstaka bíltegund eru mörg atriði sem
þeir hafa í huga. Ekki hvað síst framleiðanda, sem hefur getið sér gott
orð fyrir vandaða vöru. Sjáldan vegur álit einstaklingsins og persónulegt
mat hans þyngra en einmitt þegar hann kaupir nýjan bíl — ákvörðunin
endurspeglar traust hans á bílaframleiðandanum.
Opel hefur áunnið sér slíkt traust fyrir margra hluta sakir. Tækni- og
verkfræðingar fyrirtækisins gera strangar gæðakröfur og eru sífellt að
rannsaka, hvernig unnt sé að beita nýrri tækni til að gera Opelinn þinn
sem bestan. Árangurinn verður vandaðir, tækniþróaðir bílar, sem upp-
fylla þarfir okkar tíma og kröfur viðskiptavinanna um afköst, spar-
neytni, öryggi og þægindi.
Af þessari ástæðu getið þið treyst Opelfyrirtækinu og bílunum, sem það
framleiðir. Þeir eru traustir, endingargóðir og um fram allt — á háu
endursöluverði.
Frumkvööull
í betri akstri
$ VtlADEILD SAMBANDSINS
Ármúla 3 Reykjavík MÚLAMEGIN) Sími38900