Tíminn - 08.04.1982, Blaðsíða 17

16
IljJ'UU.lL1
Fimmtudagur 8. april 1982
17
Fimmtudagur 8. april 1982
Skansinn
Skothúsil

tfs&þ pbp
■
■
1- —

„ijííif ■.
Heimsókn í
■ Blaftamaður Timans og dr. Kristján Eldjárn á tóft prentsmiöju skúla Thoroddsen.
(Timamyndir G.E.)
■ „Bcssastaöir á Alftanesi...
Þeir hafa verið stjórnarsetur,
kirkjustaöur og skólajörö, prent-
smiöjupláss meö bóka og blaða-
útgáfu. Þeir hafa veriö i eign
fræöimanna og skálda, eins og
Snorra Sturlusonar og Grims
Thomsen. Þar hafa setið land-
stjórnarmenn og fyrirmenn eins
og höfuösmenn og amtmenn og
fógetar, rikisstjóri og forseti. Þar
hafa stafað uppeldis- og skóla-
menn eins og Hallgrimur Schev-
ing og visindamenn eins og Svein-
björn Egilsson og Björn Gunn-
laugsson.Þar hafa stundaö skóia-
nám sitt öndvegismenn eins og
Jónas Hallgrimsson,... um langan
tima eru örlög og saga margra
smábyla og lifskjör margra
leiguliöa tengd viö þetta höfuöból.
Þaö er saga um kúgun og eymd
og yfirtroðslur. Loks er saga
Bessastaöa saga um erlenda
ásælni og yfirdrottnun útlends
valds og þjóölegt viönám viö þvi
eöa tilraunir til þess”.
Þannig kemst Vilhjálmur Þ.
Gislason aö oröi i bók sinni um
Bessastaöi. Þótt hér sé getiö um
ýmsa þætti i langri og litrikri
sögu staöarins fer þvi þó fjarri aö
á allt sé minnst. A Bessastööum
gæti hver steinn og hver þúfa sagt
sögu ef hún heföi mál, og þaö var
þvi ekki undarlegt aö forvitni
okkar vaknaöi þegar viö fréttum
af ritgerö dr. Kristjáns Eldjárns i
nýjasta hefti Arbókar Hins is-
lenska fornleifafélags, þar sem
hann ritar um örnefni og minjar i
landi Bessastaöa. Viö fórum þess
■ Túngarður kotsins..Skans”. Gerö hans hefur veriö seinlegt verk og
erfitt.
þvi á leit við dr. Kristján aö hann
liti meö okkur blaöamönnum yfir
Bessastaöaland og tók hann þvi
ekki fjarri. Varö það loks úr aö
við ókum suður á Alftanes i ein-
stöku góöviöri sl. fimmtudag, i
þvi skyni að heimsækja nokkra
minjastaöi i Bessastaöalandi.
Leiöin liggur um Alftanesveg
meðfram Gálgahrauni sem eins
og raunar Hafnarfjarðarhrauniö
allt er komið ofan úr BUrfelli. Sól-
in blikar á Skerjafirðinum og
Reykjavik er vissulega fögur til
aðsjá núna.Ekkifer hjá aðokkur
detti i hug að i svona veöri mundi
hafa viðrað vel fyrir skólapilta aö
skreppa i' róörarferö yfir til
höfuðstaðarins. Ekki er erfitt aö
setja sér fyrir hugskotssjónir dá-
litinn hóp ungra manna á leiö
niöur aö Skólanausti þar sem pilt-
ar áttu bátkænu, sem þeir notuöu
til slikra feröalaga. Þaö var
reyndarhún sem varð stofninn aö
Bræörasjóöi Læröa skólans þegar
skólinn var fluttur frá Bessa-
stööum til Reykjavi'kur 1846.
Bræðrasjóður er enn tii og á að
styrkja fátæka nemendur. Það er
ekki illa til fundiö, þvi þegar
Bessastaöaskóli var og hét, voru
margir nemenda ekki loðnir um
lófana.
„Nú sést hvernig Alftanes tak-
markast i þrengri merkingu af
Lambhúsatjörn og Skógtjörn”,
segir dr. Kristján, þegar við ök-
um eftir eiöinu milli þeirra.
„Þetta eru allt kallaðar tjarnir
þótt raunar séu þetta fremur
firöir, opnir Ut i sjó. Þaö er vegna
■ Hér hefur ,,Óli Skans” átt ijárhús eöa hrútakofa.
þess aö þetta hafa verið tjamir
þegar landið var hærra fyrr á tið.
En við skulum aka hér norður
fyrir staöinn að Bessastööum og
lita á Bessastaöatjörn”.
Bessastaðahólmi og
Kári
Viö göngum nú niöur að sjálfri
Bessastaðatjörn en Bessastaða-
land takmarkast aö sunnan af
LambhUsatjörn en að norðan af
Bessastaðatjöm. Aö austan er
svo Skerjafjöröur.
„Bessastaöatjörn var áöur opin
Ut i sjó,” segir Kristján, „en
henni var siðar lokaö með
varnargaröi og þvi er nU i henni
ferskt vatn og þar er hvorki flób
né fjara nú. Þetta var gert vegna
þess hve sjór sótti á landið en hér
má sjá hvar gamla strandlinan
hefur áöur verið. NU er þetta allt
aö gróa upp. i varnargarðinum er
lokubúnaður, sem þannig er
geröur að þaö streymir Ut Ur
tjörninni þegar fjarar Ut, en hins
vegar kemst enginn sjór inn, þeg-
ar fellur að.
Hér úti i tjörninni má sjá
Bessastaðahólmann sem var
nokkuö stækkaöur og treystur i
tið Ásgeirs Asgeirssonar, forseta
og einnig hólmann Kóra en hann
lét Asgeir gera og skirði eftir
fæðingarstað sinum Kóranesi á
Mýrum. Asgeir lét einnig gera
dálitiö sund i gegnum blátangann
noröur af bílstjórahúsinu og búa
þannig til ey eöa hólma sem kall-
ast Andey. Allt hefur þetta verið
gert vegna æöarfuglsins. ósinn Ut
Ur tjörninni hét Dugguós, en hann
■ Efst af Skansrnum var útsýni gott, þegar fylgjast skyldi meö skipa-
feröum og þá ekki sist Hundtyrkjanum.
er nú úr sögunni eftir að stiflan
var gerö.
NU, hér ofan við tjarnarbakk-
ann má sjá leifar af gamla tún-
garöinum og það sést best á þvi
hve nærri hann er kominn tjörn-
inni hve sjór hefur verið bUinn að
brjóta landiö niöur. Garðurinn
hefur svo legiö hér i átt fyrir vest-
an hUsiö sem hann Snorri Jónas-
son bilstjóri býr i, en garðinn,
eins og hann var, má sjá á upp-
drætti sem Björn Gunnlaugsson
gerði 1831 og er nU i Þjóðskjala-
safni. Ég studdist viö þann upp-
drátt, þegar ég tók saman ritgerð
mina um örnefni og minjar hér,
auk fleiri heimilda sem mér voru
tiltækar, svo sem Dægradvalar
Gröndals og fjölmargra annarra.
Túngaröurinn lá svo alla leiö
niöur i LambhUsatjörn”.
Prentsmiðjudanskan
Við göngum nU vestar i landiö
og hér verður fyrir okkur fer-
kantaöur, steinsteyptur grunnur
undan hUsi einu. „Já, hér erum
við komnir að prentsmiöjuhUsi
Skúla Thoroddsen. Þetta var
herjans mikib hUs enda bæöi
skólahUs og prentsmiðjuhús. Oft
veröur mér hugsað vegna hvers
það hefur verið byggt svona langt
frá bænum og hef helst komist að
þeirri niðurstööu að það hafi þótt
hentugt aö hafa þaö svona nálægt
sjónum. Þá var ekki bUið aö loka
Bessastaöatjörn og hægt aö kom-
ast hingað á bátum. SkUli
Thoroddsen keypti Bessastaöi
1898 og var hér meö sina stóru
fjölskyldu svo sem frægt er. Hjá
honum var Jón Baldvinsson
sem siöar varð þekktur stjórn-
málamaöur, lengi prentari en hér
prentaöi SkUli Þjóðviljann. Já, og
hérna varð prentsmiöjudanskan
til. Hér var mikið af ungu fólki i
skóla fyrst og fremst börn hjón-
annaog vinir þeirra, og þau léku
sér aö þvi að tala blending af
dönsku og islensku sem þau tóku
upp á aö kalla prentsmiöju-
dönsku.
Þarna austan viö prentsmiðju-
grunninn sjáum viö svo garö-
spotta, sem stefnir þvert á
sjávarbakkann ogaustanviö hann
svolitlar hUsatóttir. Þaö er ekki
alltaf auövelt að sjá hvernig
svona nokkuð hefur þjónað lifinu.
Sennilega hefur þetta veriö sjó-
búö þvi hér hefur verið at-
hafnapláss viö sjóinn. Hér hafa
aöeins smábátar getað komist aö,
en þegar viö komum Ut i Skansinn
sjáum viðUt á Seyluna, þar gátu
skip lagst.”
Bessastaðanes
Leiðin liggur nU Ut á Bessa-
staðanes. A leið okkar verður
barnabUskapur, kjálkar hom og
leggir i röðum eins og börn léku
sér aö á Islandi öldum saman.
Skyldi það tfökast enn einhvers-
staðar í sveitum? Viö komum
einnig aö BrunnhUsinu sem notaö
var þar til frá þvi fyrir tiu ámm,
þegar Bessastaöir komust loks i
samband viö vatnsveitu. Um
sama leyti var fyrst lagt malbik á
veginn þangaö.
Bessastaöanes er mikið land,
flatlent en þó ekki árennilegt til
túnræktar, vegna þess hve grýtt
það er. Sem kunnugt er var lengi
rætt um að hér yröi gerður flug-
völlur, en margar ástæöur liggja
til þess að best færi á aö hér yrði
lýst friöland. A leiöinni Uti Skans
göngum við eftir jökulruönings-
öldu sem gengur Ut allt Bessa-
staöanes ogheldur áfram handan
Skerjafjaröarins. A þessari öldu
stendur t.d. Kópavogskirkjá. Þaö
eru því ekki einungis sögulegar
minjar sem hér er aö finna heldur
einnig jarösögulegar.
Skansinn
Þá er komiö að merkilegustu
fornminjum i Bessastaðalandi en
það er „Skansinn” svonefndi.
Skansinn er virki.i stórum drátt-
um fjórir moldarveggir, sem
upphaflega hafa veriö mjög háir,
en eru nú ávalir grasi grónir.
„Hingað komu Tyrkir árið
1627”, segir Kristján. „Siglinga-
leibin hér á Skerjafiröinum er
heldur óhrein og annaö skip
Tyrkjanna festist á grynningum
hér úti á Seylunni. Tyrkir fluttu
þá fólk sem þeir höfðu rænt og
varning Ur strandaöa skipinu yfir
i hitt skipiö og létu þeir sem hér
stóöu i landi þá óáreitta á meöan.
Þetta þótti nU heldur skammar-
leg frammistaða hjá Bessastaða-
mönnum, aö þeir skyldu ekki
■ Brunnur f jölskyldunnar i „Skansinum, — eöa hvaö annaö gæti þessi
hola hafa veriö?”
■ Bygging Skansins hófst skömmu eftir Tyrkjarániö 1627 og var henni
ekki lokiöfyrr en um 1680. Kvaöirnar vegna byggingarinnar voru óvin-
sælar meöal bænda á Alftanesi.
■ Siðustu leifar af nausti, — liklega Skólanaust. Sjórinn hefur gerst
aðgangsharöur viö landiö á þessum staö.