Tíminn - 08.04.1982, Blaðsíða 20
* t -í *
Fimmtudagur 8. april 1982
20__________________
heimsmeistarar í skák
Fyrsti nútímaskákmeistarinn
■ Þeir heimsmeistarar sem viö
höfum hingað til sagtfrá: Staun-
ton, Anderssen og Morphy, hafa
allir verið sæmdir þessum titli
siðarmeir vegna þess að engum
blandaöisthugur umað á sinni tíð
voru þeir fremstir skákmanna I
heimi. Fyrsti maðurinn sem
raunverulega tók sér nafnbót
heimsmeistara var hins vegar
Wilhelm Steinitz, og á hans tima
komst hefð á keppnir um titilinn.
Þá haföi Steinitz gifurleg áhrif á
þróun skáklistarinnar um tima,
þótt siöar hafi hann veriö um-
deildur.
Hann fæddist i Prag, 17. mai
1836, og var yngsti sonurinn i
stórri Gyðingafjölskyldu. Er
hann óx ilr grasi veittist honum
erfitt aö fá vinnu við sitt hæfi og
atvinnuleitin bar hann meöal
annars til Vinarborgar þar sem
hann vann sér inn aukapening
með þvi að tefla til fjár á kaffi-
húsum. Hann reyndist búa yfir
miklum hæfileikum og vann
skákþing Vinarborgar 1861-62 og
lagöi þá land undir fót, fór til
Lundúnaborgar og keppti þar á
öðru alþjóðamótinu sem haldiö
var i heimi. Honum gekk miðl-
ungi vel en vann þó eina fallega
skák, gegn Mongredien sem
raunar varð neðstur á mótinu. A
þessum tima kvaðst Steinitz vera
undir áhrifum af skákstil Anders-
sens en þó féll honum ekki er
Anderssen lagöi fyrir sig stöðu-
baráttu, honum nægði aö byggja
upp stöðu sina og hóf svo árás á
kóng andstæðingsins.
Steinitz ákvað að setjast aö I
Lundúnum ogreyndi að eiga fyrir
lifibrauði með þvi að tefla skák
við hvern sem var. Hann varð
fljótlega vinsæll maður og þótti
taka ósigri vel, þaö var eitthvaö
annað en siðar á ævinni þegar
hann var, að flestra dómi, heldur
hvimleiöur nöldurseggur. En
hvað um það, i Lundúnum urðu
framfarir Steinitz miklarog hann
sigraöi i einvigjum gegn Dubois,
Blackburne, Deacon og V. Green
og vann litið alþjóöamót i Dýfl-
inni áriö 1865. Ari siðar taldihann
sig nógu mikinn bóg til að skora á
Anderssen i einvigi og eins og
sagt var frá I þættinum um
Anderssen voru sviptingar mikl-
ar I einviginu. Eftir tólf skákir
haföihvor um sig unniö sex skák-
ir, en þá tók Steinitz góðan enda-
sprett og vann tvær siöustu
skákirnar. Anderssen þótti
öflugri stööubaráttuskákmaöur
en Steinitz fremri taktiker og það
var þaösem reið baggamuninn i
eftirfarandi skák, 13. einvigis-
skákinni. Steinitz hefur svart:
I. e4 — e5 2. Rf3 — Rc63. Bb5 —
Rf6 4. d3 — d6 5. Bxc6+ („Að
þarflausu lætur hvitur hreyfan-
legan biskup sinn i skiptum fyrir
leppaðan riddara” — Lasker.) 5.
— bxc6 6. h3 („Tapar tima til aö
koma I veg fyrir Bg4. Anderssen
viröist einhverra hluta vegna
hafa álitið riddarann sterkari en
biskupinn. Peðsleikurinn veikir
kóngsstöðu hvlts” — Lasker.) 6.
— g6 7. Rc3 — Bg7 8.0-0— 0-0 9.
Bg5 — h6 10. Be3 — c5 11. Hbl
(„Hvitur stendur hvergi betur aö
vigi, samt vill hann hefja sókn.
Svona varskákin iþá daga,” seg-
ir Lasker sem mælir með rólegri
leikjum eins og Rh2, eða Re2 og
siðan c3 til að ná undirtökunum á
miðboröinu.)
(stööumynd 1)
II. — Re8! 12. b4 — cxb4 13.
Hxb4 — c5 14. Ha4? — Bd7 15. Ha3
— f5 16. Dbl — Kh8 17. Db7 — a5
18. Hbl — a4 19. Dd5 — Dc8 20.
Hb6 — Ha7 (Sókn hvits á drottn-
ingarvæng er runnin út i sandinn
og menn hans standa illa til að
verjast á kóngsvæng. Svartur
hótar aö skipta upp á peðum og
leika Bxh3.) 21. Kh2 — f4 22. Bd2
— g5 23. Dc4— Dd8 24. Hbl —Rf6
25. Kg 1 — Rh7 26. Kfl—h5 27. Rgl
— g4 28. hxg4 — hxg4 29. f3— Dh4
30. Rdl — Rg5 31. Bel — Dh2 32.
d4 — gxf3 33. gxf3 — Rh3 34. Bf2 —
Rxgl 35. dxc5 — Dh3+ 36. Kel —
Rxf3+ 37. Hxf3 — Dxf3 38. Rc3 —
dxc5 39. Bxc5 — Hc7 40. Rd5 —
Hxc541. Dxc5 — Dxe4+ 42. Kf2 —
Hc8 43. Rc7 — De3+ og hvitur
gafst upp. Það var Paulsen sem
þróaði byrjun svarts i' þessari
skák en framhaldið sýnir vel
„kerfi Steinitz” sem átti eftir að
verða frægt. Hann leggur undir
sig miðborðið en nú er svo komiö
að hann gerir ekki tafarlausa
árás, þvert á móti dregur hann
menn sina til baka (11,—Re8!) til
að peðin hafi nægilegt rými til
sóknar, en mennirnir fylgja á eft-
ir. Ef hviturhefði til dæmis leikið
12. Rd5 hefði svar svarts verið c6
og siðan, er timi gæfist, d5.
Sumir aödáendur Steinitz vilja
nefna hann heimsmeistara allt
frá sigrinum yfir Anderssen en
vafasamt er að kveða svo sterkt
að oröi. Fremur aö hann hafi
slegist I flokk hinna allra sterk-
ustu en til hans mátti telja
Anderssen, Neumann, Paulsen og
Kolisch og mátti ekki á milii sjá
um tima hver þeirra væri sterk-
astur. Taliöer aö breytingarnar á
skákstil Steinitz megi rekja til
Paulsen sem fyrstur hafnaði
grundvallaratriðum
„rómantiska” skólans i skák en
Steinitz hafði litið álit á þeim
breytingum til að byrja með. Er
hann fór háðulegum orðum um
stil Paulsen I áheyrn Anderssen
ávltaði hinn reyndi meistari unga
manninn og kann það að hafa leitt
til þess að Steinitz fór að hugsa
sinn ganga og varð með tið og
tima.fremstur i flokki þeirra sem
leituðu nýrra leiða. Sjálfur
kallaöi Steinitz stil sinn „nútima-
legan” eða „módern” og hefur
það nafn haldist.
Næstu árin gekk Steinitz afar
vel. Hann varö 3ji á móti i Paris
1867, á eftir Kolisch, sem sigraði,
og Winawer, upprennandi
stjörnu. Hann varö i ööru sæti á
mótum i Dundee sama ár (en
Neumann sigraði) og i Baden
Baden 1870 (Anderssen sigraði).
Upp úr 1870 fór stjarna hans svo
stighækkandi. Anderssen var far-
ið aö hnigna, Kolisch haföi oröið
mestan áhuga á að græða peninga
en sinnti skákinni litið, Neumann
var helsjúkur og fræðilegar rann-
sóknir Paulsens tóku svo mikinn
tima aö hann náði sjaldan góðum
árangri á mótum. 1 stað þessara
manna fékk Steinitz nýja keppi-
nauta, Joseph Henry Blackburne
(1841-1924) og Johannes Hermann
Zukertort (1842-88). A skákmót-
inu iLundúnum 1872 vann Steinitz
góðan sigur, varð tveimur vinn-
ingum á undan Blackburne I öðru
sæti og vinningi þar fyrir neðan
var Zukertort i þriöja sæti. Sama
ár sigraöi hann Zukertort með
yfirburðum f einvigi. Eftir sigur-
inn var Steinitz jafnan kallaður
besti skákmaður heims, nafngift-
in „heimsmeistari” kom ekki
fyrr en slðar.
Still Steinitz hafði ekki veriö
sérlega eftirtektarverður fram að
þessu, hann hafði að mestu fylgt
hugmyndum annarra meðan
hannvarað brjótasér leiðá topp-
inn,en litið lagt fyrir sig tilrauna-
starfsemi. Hann varð þó fyrstur
manna til að rita um styrk
biskupapars og hann rannsakaði
peðAfeikleika en eftir að hann
hafði tryggt sig i sessi sem besti
skákmaöur heims tók hann að
velta fýrir sér grundvallarhug-
myndum skáklistarinnar. „Hin
almenna kenning” hans eða
„kerfi”, var að mörgu leyti
sprottiö af rannsóknum Paulsens
enSteinitz útfærðiþær og kannaði
nánar. Þaö var Paulsen sem
manna fyrstur lagði áherslu á
nauðsyn varnartækni, ef vörnin
væri í lagi myndu hinar ofsa-
fengnu árásir sem þá tíökuðust,
oftar en ekki fara út um þúfur.
Steinitz rannsakaði vörnina nán-
ar og setti fram kenningu um
„jafnvægi stöðunnar”, ef annar
aðili hæfi árás i stöðu sem væri i
jafnvægi væri hún dæmd til að
mistakast ef verjandinn kynni sitt
fagog veikti ekki stöðu sina. Þvi
riöur á, sagöi Steinitz, að breyta
jafnvæginu sér i hag, aðeins þá
gæti hann hafiö árás. Þetta kann
aö virðast sjálfsagt fyrir nútima-
skákmenn, að ekki megi byggja
sóknina á sandi, en hafði ekkert
verið stúderað fyrir daga Steinitz.
Og sumum kenningum Steinitz
var ekki vel tekið I þá daga, til
dæmis að aðeins séu til tapleikir
en engir vinningsleikir, þvi með
þessu þótti mönnum sneytt að
sköpunargáfunni. Þeir sáu ekki
að sköpunargáfa i skák felst eink-
um i þvi að skapa andstæöingi
sinum svo erfið vandamál að
hann getur ekki leyst þau og hlýt-
ur þvf að leika af sér eða gefa eft-
ir I jafnvæginu og þá er voðinn
vis. Jafnframt þróaði Steinitz
varnartækni enn frekar en Paul-
sen til að hver skákmaöur gæti
hrint árás sem ekki væri byggð á
traustum grunni.
Kenningar Steinitz voru mjög
ýtarlegar, það var varla nokkurt
atriði skákarinnar sem hann lét
afskiptalaust, og „kerfi” hans
hafði griðarleg áhrif og hefur
raunarenn. Hann mótaöi þau lög-
mál sem skákin fylgir enn i dag
að mestu leyti.
Tilraunastarfsemi Steinitz og
timafrekar rannsóknir höfðu oft
þær afleiöingar aö honum gekk
ekki sem skyldi á mótum, og
sjálfur kaus hann fremur að tefla
einvigi. Þó sigraði hann mörg
sterk mót og má þar nefna mjög
sterkt mót i Vin 1873, þar sem
Steinitz vann meðal annars fjór-
tánskákir i röð. (Næstu 11 kapp-
skákir sinar vann Steinitz einnig
og haföi þvi unnið 25 skákir I röð :
met sem enginn hefur slegið, þó
Fischer hafi ekki verið langt frá
því er hann vann 20 skákir i röð á
árunum 1970-71). Hér kemur skák
Steinitz við Anderssen sem hefur
hvitt:
1. e4 — e5 2. Rf3 — Rc6 3. Bb5 —
a6 4. Ba4 — Rf6 5. d3 — d6 6.
Bxc6+? — bxc6 7. h3? (Anders-
sen hefur ekkert lært!) 7. — g6 8.
rc3 —Bg7 9. Be3 —Hb8 10. b3 —c5
11. Dd2 — h6 12. g4? (Anderssen
veikir kóngsstöðu sina, hefur árás
vegna þess að hann er kominn
lengra I liðsskipan.
Svarleikur Steinitz aflaði hon-
um ekki vinsælda en er hárrétt-
ur.) 12. — Rg8! 13. 0-0-0 (Anders-
sen lýkur liðsskipan sinni en
öruggara hefði verið að halda
kóngnum á miðjunni, a.m.k. i
bili) 13. — Re7 14. Re2 — Rc6 (Rit-
stjórar mótsbókarinnar vildu
heldur hinn skjótari leik Be6) 15.
Dc3 — Rd4 16. Rfgl — 0-0 17. Rg3
— Be6 18. Rle2 — Dd7 19. Bxd4 —
cxd4 20. Db2 (Hann á ekkert
betra. Ef 20. Da5 þá Dc6. Völd
svarts á miöborðinu tryggja hon- f
um betri stöðu en hann er ekkert
að flýta sér að gera árás. Fyrst
gengur hannfrá lausum endum á
drottningarvæng og jiað er næst-
um spaugilegt aö sjá hvernig
hann rekur hvitu drottninguna út
ihorn.) 20. — a5 21. Kd2 — d5 22. f3
— De723. Hdfl — Db4+ 24. Kdl —
a4 25. Hh2 —c5 26. Rcl — c4 27. a3
— De7 28. b4 — c3 29. Dal (Peða-
keðja svarts er nú fullkomin á
drottningarvængnum og nú fara
peð hans hinum megin af staö.)
29. — Dg5 30. Hff2 — 15 31. exf5
— gxf5 32. h4 — Dg6 33. Rxf5 —
Bxf5 34. gxf5 — Hxf5 35. Re2 —
Hbf8 36. Da2 — Df7 37. Hh3—Kh7
38. Rgl — Bf6 39. Ke2 — Hg8 40.
Kfl — Be7 41. Re2 — Hh5 42. f4 —
Bxh4 43. Hff3— e4 44. dxe4 —Dg6
45. Rg3 — Bxg3, hyitur gafst upp.
Ef. 46. Hxh5 þá Bh4 og ef 46.
Hfxg3, þá 46. — Dxe4 47. Hxh5 —
Hxg3 48. Dxd5 og svartur mátar i
þremur leikjum.
Næstu árin einbeitti Steinitz sér
að rannsóknum en gaf sér öðru
hvoru tima til að tefla kappskák-
ir. 1876tefldi hann sjö skáka ein-
vigi við Blackburne og vann allar
skákirnar! 1 Vin 1882 var hann
eftur ásamt Winawer en ári siðar
varð hann I öðru sæti á eftir
Zukertort á skákmóti i Lundún-
um. Þetta mót var besti árangur
Zukertorts sem vann með yfir-
burðum, þremur vinningum á
undan Steinitz. Sigur hans hefði
oröið enn stærri ef hann hefði ekki
tapað tveimur skákum gegn
neðstu mönnum mótsins undir
lokin en þá var hann orðinn svo
þreyttur að hann greip til ópiums
og var I stööugri vimu viö skák-
borðið.
Um þetta leyti fluttist Steinitz
til Bandarikjanna þar sem hann
gaf meðal annars út skáktimarit
sem hann notaði til aö útbreiða
kenningar sinar og ráðast á óvini
sina, imyndaöa eða raunveru-
lega. Honum var sérlega iila við
Englendinga sem svöruðu með
þvi að gera litið úr honum en
hylla Zukertort sem besta skák-
mann heims. Einvigi miili þeirra
var ákveöið 1886 til að skera úr
um h vor væri betri og var I fy rsta
sinn ákveðiö að sigurvegarinn
skyldi heita heimsmeistari I skák.
Zukertort var ákaflega litrikur
maður og fléttumeistari mikill,
að flestu leyti var hann alger and-
stæöa hins hæga, yfirvegaða
Steinitz. Zukertort tapaði fyrstu
skákinni en vann fjórar næstu og
stóö með pálmann i höndunum en
sá skyldi sigra sem fyrstur ynni
tiu skákir en ef staðan væri niu-
niu yrði einvigið lýst jafntefli. En
þrautseigja Steinitz var mikil og
hann jafnaði metin og gott betur,
tuttugustu skákina vann hann og
hafði þá unniö tiu skákir en tapað
fimm. Steinitz er þvi fyrsti
heimsmeistarinn. Zukertort var
niðurbrotinn maður eftir ósigur-
inn og dó tveimur árum siðar.
Steinitz varöi titil sinn tvisvar
gegn Rússanum Mikhail Tsji-
górin (1850-1908), árin 1889 og
1892, og gegn Isidór Gunsberg ár-
ið 1890-91. Hann lagði Gunsberg
auðveldlega en var i meiri vand-
ræðum með Rússann, og þykja
skákirnar I einvigjum þeirra
býsna skemmtilegar flestar
hverjar. Steinits tapaði mörgum
skákum vegna ýmiss konar til-
raunastarfsemi en hafði sigur að
lokum.
En nú var ný kynslóð komin til
sögunnar og fremstur fór
Emanuel Lasker, sem segir frá i
næsta þætti. 1894 tefldu þeir
Steinitz einvigi og Lasker vann
með nokkrum yfirburðum, vann
tiu skákir en tapaði fimm. Til
þess var tekið að Lasker fylgdi
kerfi Steinitz mun dyggilegar en
Steinitz sjálfurhafði nokkru sinni
gert. Steinitz gerði tilraun til að
ná titlinum aftur árið 1896 en var
gersigraður. Hann gafst ekki upp
þó hann væri orðinn févana og
roskinn að árum og 1898 varð
hann fjórði á mjög sterku móti i
Vin, á eftir Tarrasch, Pillsbury
og Janowsky. Hann fékk 23.5
vinning úr 36 (!) skákum sem er
mjög góður árangur. A skákmót-
inu i Lundúnum árið eftir mis-
tókst honum hinsvegar hrapal-
lega og hann lést 12. ágúst 1900 og
átti ekki bót fyrir rassinn á sér.
Litum loks á fræga skák sem
hann tefldi við Curt von Barde-
leben á móti i Hastings 1895.
Steinitz hefur hvitt:
1. e4 —e5 2. Rf3— Rf6 3. Bc4 —
Bc5 4. c3 — RfO 5. d4 — exd4 6.
cxd4 — Bb4+ 7. Rc3 — d5 (7. —
Rxe4 er betra) 8. exd5 — Rxd5 9.
0-0 — Be6 10. Bg5 — Be7 11. Bxd5
— Bxd5 12. Rxd5 —Dxd5 13. Bxe7
— Rxe7 14. He 1— f6 15. De2 — Dd7
16. Hacl (Þessi leikur leiðir til
einhverrar fallegustu fléttu sem
sésthefúr. Kéres hefur hins vegar
bentáaðl6. De4sébetrileikurog
ef 16. — c6 þá 17. He2 — Kf7 18.
Hael — Rd5 19. Dh4 og stendur
betur.) 16. — c6? (Þessi leikur
virðist meinlaus en betra hefði
verið 16. — Kf7. Nú tekur Steinitz
til sinna ráöa.) 17. d5 — cxd5 18.
Rd4 —Kf7 19. Re6 — Hhc8 20. Dg4
— g6 21. Rg5H-Ke8 22. Hxe7+ !
— Kf8
(Svartur hótar máti og allir
menn hvits eru i uppnámi en
Steinitz hefúr ekki áhyggjur af
þvi.) 23. Hf7+ — Kg824. Hg7+! —
Kh8 (Ef 24. — Kf8 25. Rxh7+) 25.
Hxh7+ og svartur gafst upp.
Framhaldiö væri svona: 25. —
Kg8 26. Hg7+ — Kh8 27. Dh4+ —
Kxg7 28.Dh7H---Kf8 29. Dh8+ —
Ke7 30. Dg7+ — Ke8 31. Dg8+ —
Ke7 32. Df7+ — Kd8 33. Df8H--
De8 34. Rf7+ — Kd7 35. Dd6mát.
— ij tók saman, þýddi
og endursagði.