Tíminn - 09.05.1982, Blaðsíða 5

Sunnudagur 9. ma! 1982
5
þótt slikar konur hafi ekki bein-
linis verið dillað af finu samfélagi
þess tima setti hún það ekki fyrir
sig og vildi nú hefja verslun. 1834
sótti faðir hennar fyrir hennar
hönd um lóð úr Eyrarlandi undir
verslun og veitingasölu og var
það veitt. I kirkjubókinni 1838 er
hún titluð „borgarinna” og þrem-
ur árum siðar „handelsborgar-
inna”. Komst hún i góð efni og
1840 var hún tiundi hæsti skatt-
greiðandi á Akureyri með 25 fiska
i útsvar. 1846 seldi hún þó verslun
sina og fluttist fyrst að Syðra-
Krossanesi en tók 1849 á leigu
sjálft höfuðbólið Möðruvelli i
Hörgárdal og gerðist húsfreyja i
Friðriksgáfu. Vitnum i grein
Gisla Jónssonar um þetta atriði:
„Um það segir Gisli Konráðs-
son i ævisögu sinni að Eyfirðingar
hafi litt boðið i jarðir og ekkert i
sjálft Möðruvallarklaustur. Hafi
þó Einar umboðsmaður Stefáns-
son á Reynistað freistað þess
þrisvar, „en varð að lyktum að
byggja það með leigum einum
konu þeirri er Mina hét. Var það
sú,” bætir hann við, „er skjóta
vildi ruslabyssu á Skagfirðinga i
Norðurreið og bauð það sýslu-
manni en ei vildi hann þvi sæta.”
Hefur söguhetja okkar gert hér
heldur herská.”
Dvöl Vilhelminu á Möðruvöll-
um var reyndar ekki löng. Hún
för aftur að Krossanesi en 1852
fluttist hún enn til Akureyrar og
virðist hefja þar verslun og veit-
ingasölu á nýjan leik. Fór upp frá
þvi að halla dálitið undan fæti hjá
henni, en hún var þó enn svo
stöndug árið 1863 að hún fékk að
kjósa til bæjarstjórnar, þótt kona
væri. Er heldur ekki vafi á þvi
með tilliti til þess sem á undan er
gengið, að hún hefur haft einurð
og röggsemi i sér til að heimta
sinn rétt og engar refjar.
Er Vilhelmina gamlaðist
gerðist hún blind og karlæg en
hélt þó sinum hlut bærilega. Far-
dagaárið 1870-’71, þegar hún er
komin undir sjötugt, galt hún enn
i bæjargjöld einn rikisdal og 32
skildinga sem var allmikið fé.
Hún andaðist 1879 og vildi svo til
að dánardægur hennar var þann
19. júni, sama dag og konur á ís-
landi fengu löngu seinna
kosningarétt og kjörgengi til Al-
þingis. Gisli Jónsson birtir i grein
sinni nokkur eftirmæli um hana
og eru öll lofsamleg. I Annál 19.
aldar segir Pétur Guðmundsson
að hún hafi verið gáfuð kona
starfssöm og veglynd og i blaðinu
Norðanfara stóð eftirfarandi um
það bil hálfum mánuði eftir að
hún lést:
„19. f.m. andaðist hér i bænum
madama Vilhelmine borin Lever,
á áttunda ári yfir sjötugt: hún
hafbi lengi verið blind og veik og
legiðárumsaman i rúminu. Kona
þessi var einkar vel gáfuð og i
mörgu tilliti fágæt afbragðskona
og allt til þess að hún varð blind
og lagðisti rúmið, framkvæmdar-
og starfssöm, veglynd og fús til
hjálpar og velgjörðamóðir
margra fátækra og munaðar-
lausra, að svo miklu leyti sem
efni hennar framast leyfðu.”
Annað blað kom þá út á Akur-
eyri, Norðlingur, og sagði:
„Nýdáin er hér i bænum
madama Vilhelmfna Lever; hún
var einhver hin framkvæmda-
samasta og duglegasta kona sinn-
ar ti'ðar og hafði gott hjarta.”
Umræður á Alþingi
örfáum árum eftir að Vil-
helmina Lever lést urðu miklar
umræður á Alþingi um kosninga-
rétt og kjörgengi kvenna. Þarf
varla að taka fram að þar sátu þá
einungis karlar en margir þeirra
reyndusthafa prýðilegan skilning
á nauðsyn þess að konur fengju
lagaleg réttindi til kosninga að
jöfnu við karla enda var þá þegar
svokomiðað margar konur guldu
ekki minna til hins opinbera en
hvaða meðaljón sem var.
Nokkru fyrr, eða 1872 hafði
reyndar verið sett reglugerð um
hreppsnefndir og kom þar fram
aö kosningarétt og kjörgengi
hefði „hver búandi maður i
hreppnum” að uppfylltum skil-
yrðum um aldur, óflekkað mann-
orð og skuldleysi við hreppinn.
Ekki er alveg ljóst hvort hér sé
aðeins átt við karlmenn er stóðu
fyrir búi eða hvort búandi konur
nutu sömu réttinda en 1879 var á
Alþingi flutt frumvarp um stjórn
safnaðarmálaefna þar sem sagði
ma. að „hver sóknarmaður sem
geldur til prests og kirkju, hefur
atkvæðisrétt á safnaðarfundi og
kosningarétt og kjörgengi til
sóknarnefndar”. Fram kom i um-
ræðum i þinginu að hér var bæði
átt við konur og karla. Liðu svo
tvö ár en þá flutti Þorlákur Guð-
mundssoná Alþingifrumvarp um
að „ekkjur og aðrar ógiftar kon-
ur, sem standa fyrir búi eða á ein-
hvern annan hátt eiga með sig
sjálfar, skulu hafa kosningarétt
þegar kjósa á i hreppsnefnd,
sýslunefnd og á safnaðarfundum,
ef þær eru 25 ára og að öðru leyti
fullnægja öllum þeim skilyrðum
sem lög ákveða fyrir þessum rétt-
indum.” Urðu umraeður miklar
um málið og verða þær raktar i
stuttu máli hér að neðan.
Þorlákur, sem var þingmaður
Ámesinga, sagði i framsöguræðu
með frumvarpinu að allir mundu
verða að kannast við að réttur is-
lenskra kvenna hefði um margar
aldir verið fyrir borð borinn, og
nefndi t.d. að ekki væru nema 30
ár siðan systur fengu jafnan rétt
til arfs og bræður. Rökstuddi
hann mál sitt auk þess með þvi að
margar konur, ekki sist ekkjur,
greiddu eins mikil og jafnvel
meiri, opinber gjöld og góðir
meðalbændur. Það væri þvi mjög
ófrjálslegtað neita þeim um rétt-
indi til kosninga. Þær mættu
koma á sveitarfundi og greiða
gjöld sin, en þegar til kosninga
kæmi væru þær gerðar hornrekur
eins og sakamenn og sveitar-
ómagar — en slikir höfðu engan
kosningarétt á þessum árum.
Ekki kvaðst Þorlákur hafa þorað
að ganga svo langt að leggja til að
konur fengju kosningarétt til Al-
þingis en ef einhver hinna
heiðruðu þingmanna treystist til
að fara lengra i' þessu efni, þá
mundi hann verða honum þakk-
látur.
Kjörgengi kvenna
veldur deilum
Meðal þeirra sem til máls tóku
um frumvarp Þorláks var Jón
Jónsson landritari, 2. þingmaður
Skagfirðinga. Hann var frum-
varpinu meðmæltur en þótti
skorta á að i þvi' var ekki gert ráð
fyrir að konur fengju kjörgengi
jafnframt kosningarétti. Tók Jón
sæti i nefnd Alþingis um frum-
varpiö ásamt flutningsmanni og
Lárusi Blöndal en niðurstaða
þeirra tveggja siöastnefndu var
sú að enda þótt þeim þætti bæði
rétt og eðlilegt að konur fengju
kjörgengi um leið og kosningarétt
þátreystu þeirsérekki til aðbera
fram eins og var ósk Jóns, hafa
sjálfsagt búist viö að frumvarpið
yrði fellt ef kjörgengið væri tekið
inn i. A hinn bóginn var sú
breyting gerð á frumvarpinu að
gert var ráð fyrir að konur gætu
einnig kosið til bæjarstjórna en
ekki aðeins til hrepps- og sýslu-
nefnda. Umleið fóru fram nokkr-
ar umræður um hvort stjórnar-
skráin leyfði að konur fengju
kosningarétt til Alþingis og var
niðurstaða flestra sú að svo væri
ekki, enda þótt draga megi þær
niðurstöður i efa. Voru ákvæði
bæði i stjómarskrá og lögum
harla óljós oft á tiðum, einkum
vegna þess að ekki lá fyrir skil-
greining á þvi hvort konur væru
menn!
En nú kom Jón ólafsson, rit-
stjóri ogskáld, tilsögunnar. Hann
lýsti þvi yfir að hann hefði lagt
fram.ásamtlO öðrum þingmönn-
um, annað frumvarp um þetta
mál og var þaö allólikt frumvarpi
Þorláks. Þar sagði:
„Hvermaöur, karl og kona sem
er fullmyndugur, með óskertu
mannorði og eigi i sveitarskuld,
skal hafa atkvæðisrétt i öllum
sveitarmálum og bæjarmáium,
þeim er ber undir atkvæði eða
kosningu hreppsbúa eða bæjar-
búa, svo framarlega sem hann
geldur nokkuð til sveitarþarfa.
Kjörgengir eru karlmenn þeir ér
kosningarétt hafa i hreppsnefnd,
sýslunefnd, bæjarstjórn og aðrar
bæjarnefndir, ef þeir eru eigi
öðrum háðir.”
Þetta frumvarp taldi Jón ólafs-
son einfaldara, yfirgripsmeira og
sjálfu sér samkvæmara en frum-
varp Þorláks og skoraði þvi á
hann að draga það til baka. Þor-
lákurvarhins vegar andvigur þvi
að taka kjörgengis en kvaðst geta
hugsað sér samvinnu við Jón
Ólafsson og tók Jón vel i það. Eft-
irminniháttar breytingar á frum-
varpi Jóns skrifaði Þorlákur
siðan undir það, sem og Jón Jóns-
son landritari þó hann væri
óánægður með að konur fengju
ekki kjörgengi með þvi. Nefndi
hann máli sinu til stuðnings að
einmitt um sama leyti væri fyrir
Alþingi frumvarp um bæjarstjórn
á Akureyri og væri það svo frjáls-
legt að þar væri ekki aðeins gert
ráð fyrir kosningarétti kvenna
heldur og kjörgengi. Var
flutningsmaður þess Einar As-
mundsson og einnig hafði Magnús
Stephensen nokkur afskipti af þvi
og töldu báðir til mikilla bóta að
konur fengju kjörgengi. Annars
var ekki mikið rætt um það atriði
sérstaklega. Var frumvarpið
samþykkt, en hins vegar mætti
frumvarp þeirra Jóns Ólafssonar
og félaga mótbyr sem reyndar
kom ákvæðunum um kosninga-
rétt kvenna ekki við. Var hið upp-
runalega frumvarp Þorláks Guð-
mundssonar samþykkt i þessstað
og var það staðfest að konungi
tæðuári siðar, eða 12. mai 1882 —
fyrirþvísem næst hundrað árum.
Siðan hafa konur haft kosninga-
rétt til sveitastjóra á íslandi i
fyrstu með þeim takmörkunum
sem þá voru i gildi.
Frægt i útlöndum þó
konur hafi þráast við að
kjósa
Hins vegar brá svo við að kon-
ungur, eðaréttara sagt Nelleman
Islandsráðherra í Kaupmanna-
höfn, neitaði að staðfesta frum-
varpið um bæjarstjórn Akureyrar
vegna þess að þar væri gert ráð
fyrir kjörgengi til handa konum.
Taldi hann það, svo sem eðlilegt
má teljast, stangast á við hitt
frumvarpið og væri ekki ástæða
til að konur væru kjörgengar i
einu sveitarfélagi á landinu en
ekki öðrum. Var frumvarpið lagt
fram i breyttri mynd 1883 og þa
aðeins gert ráð fyrir kjörgengi
karla. Var það samþykkt og
staðfest, þráttfyrir sára óánægju
upprunalegs flutningsmanns,
Einars Asmundssonar.
Þessu fer nú að ljúka. Það má
hins vegar taka það fram að i
upphafi virtust þær konur sem
kosningarétt höfðu furðu tregar
til að notfæra sér hin nýfengnu
réttindi. Ekki er vitað til þess að
kona hafi kosiö fyrr en i bæjar-
stjórnarkosningum á tsafirði 2.
janúar 1884, en sú hét Andrea
Guðmundsdóttir og var sauma-
kona og réttu ári siðar kaus Anna
Þorleifsdóttir á Akureyri. Fyrsta
konan sem kaus i Reykjavik var
Kristin Bjarnadóttir frá Esju-
bergi en i frásögn sinni af þvi
virtist blaðið Isafold ekki vita
betur en hún sé fyrsta konan sem
kosið hafi á öllu landinu. Blaðið
sagði:
„Bæjarstjórnarkosning þessi
verður lildegast einhvern tima
talin merkileg i sögu landsins
fyrir það, að það mun hafa verið i
fyrsta skipti er kona hefur hag-
nýtt sér kosningarétt þann til
sveitarstjómar sem konum hér á
landi var veittur meö lögum fyrir
nær 6 árum og frægt er orðið viða.
Þær stóðu nú 10-12 á kjörskrá hér
sem áður. Ein kona haföi nú loks
einurð til að koma á kjörfund.”
Hérgleymastþær Andrea, Anna
og siðast en ekki sist Vilhelmina
Lever.
„...og frægt er oröið viða.” Það
eru vfet orð að sönnu. Gisli Jóns-
son getur þess i bók sinni að i
fyrirlestri sem Páll Briem þing-
maður og amtmaður — auk þess
aö vera ötull baráttumaður fyrir
þvi að konur fengju full pólitisk
réttindi — flutti nokkrum árum
eftir að fyrrnefnd lög voru sam-
þykkt, hafi hann sagt að tfðindin
um kosningarétt kvenna á íslandi
hafi þegar flogið viða um heim.
Hafi kvenfrelsism önnum og
félögum þóttþetta mikils vert, og
urðu lögin til að vekja athygli á
íslendingum sem frjálslyndum
mönnum og afla þeim frægðar og
vinsælda meðal frjálslyndra
manna i útlöndum, sagði Páll
Briem jafnframt. Þá höföu konur
enda óvíða kosningarétt i Evrópu.
Mjög takmarkaður hluti kvenna
hafði að visu fengið kosningarétt
tilsveitarstjóra á Englandi, i Svi-
þjóð og Finnlandi sem mun hafa
verið i fararbroddi i þessum mál-
um. 1 Danmörku fengu konur á
hinn bóginn engin þessi réttindi
fyrr en 1908.
Margt, já næstum allt, var
óunnið ibaráttu kvenna fyrir rétti
á við karla. Þetta var fyrsta
skrefið.
—ij tók saman.
Gerviaugnasmiðir
Frá fyrirtækinu Miiller — Uri i Wiesbaden
verður við stofnunina dagana 24.-28. mai.
Tekið ér á móti pöntunum i sima 16318 frá
kl. 9—12 f.h.
Elli- og hjúkrunarheimilið
Grund
Votheyshlaða að
Hólum í Hjaltadal
Tilboð óskast i að byggja votheyshlöðu og
aðkeyrsluplan við hesthús að Hólum i
Hjaltadal.
Stærð votheyshlöðunnar er 221 ferm. en
aðkeyrsluplanið er 100 ferm að stærð.
Verkinu skal lokið eigi siðar en 20.
september 1982.
Tilboðsgögn verða afhent i skólahúsinu að
Hólum i Hjaltadal og á skrifstofu vorri að
Borgartúni 7, Reykjavik, gegn 1.000 kr.
skilatryggingu.
Tilboð verða opnuð á skrifstofu vorri að
Borgartúni7, Reykjavik, þriðjudaginn, 25..
mai 1982, kl. 11.00.
INNKAUPASTOFNUN RÍKISINS
BORGARTÚNI 7 SÍMI 26844 PÓSTHÓLF 1441 TELEX 2006