Tíminn - 09.05.1982, Blaðsíða 16

16
Sunnudagur 9. maí 1982
Sunnudagur 9. maí 1982
17
■ Þegar formlegt viðtal okkar Kristjáns Alberts-
sonar var afstaðið og hann hafði tint i mig ýmis
brotabrot úr sinni löngu og miklu lifssögu,
spurði ég hann hvort hann hefði ekki hugsað sér
að rita æviminningar sinar, sem að minu viti
yrði ekki ómerkust bóka. Hann svaraði að marg-
ir hefðu hvatt sig til þess, en það yrði varla i
bráð, ekki eftir að hann væri búinn að tala svona
af sér i Timanum. Hér fer á eftir siðari hluti
þessa viðtals við Kristján Albertsson, sem nú
verður fremur mælt i kilómetrum en dálksenti-
metrum. En það er lika af nógu efni að taka: I
fyrri hluta viðtalsins sem birtist fyrir viku sagði
Kristján meðal annars frá lifi skólapilta i
Reykjaviká árunum fyrir fyrra strið og kynnum
sinum af Jóhanni Sigurjónssyni, Þórbergi
Þórðarsyni og Guðmundi Kamban.
Hér tökum við svo upp þráðinn þar sem frá var
horfið um siðustu helgi og fetum okkur i gegnum
Berlin á tima Weimarlýðveldisins, Frakkland
milli striða ogeftir strið, Reykjavik á þriðja ára-
tugnum, aftur til Berlínar á tima þúsundára-
rikisins og allt fram á okkar daga. Af merkum
mönnum sem hér koma við sögu er Maxim
Gorki, Knut Hamsun, Jónas frá Hriflu, og svo
þeirra lakastur Adolf Hitler.
En þótt viðtalið sé orðið langt og Kristján hafi
sagt frá ýmsu, þá held ég að hann eigi ennþá nóg
ósagt i væna endurminningabók.
Lággengissár i Þýskalandi
■ — Kristján, i fyrri hluta viðtalsins vor-
um viö ekki komnir lengra en til Kaup-
mannahafnar árin 1917-21, samkvæmt mín-
um heimildum ertu svo viö ritstörf í Þýska-
landi og Frakklandi næstu árin?
Svo varö ég fyrir þvi, já,ég verö aö kalla
þaö happ fyrirsjálfan mig, aö þaö voru lág-
gengisár ÍÞýskalandi. Allt i einu varö svo
ódýrt aö lifa í Þýskalandi aö ég gat veriö
þar í tvö ár, mér ekki aö mjög kostnaöar-
miklu. Ég er i Þýskalandi i 2 ár og Frakk-
landi i' eitt á árunum 1921-24 og þaö haföi
náttilrlega ákaflega mikla þýöingu fyrir
mig. Þarna er ég i fyrsta sinni i stóru landi
og stórum borgum, og þaö var alveg nýtt lff
fyrir mig aö umgangast stórþjóðafólk. En
þarna bjó ég i mjög indælum bæ, Wiesbad-
en, i meira en ár, og hafði þá ráö á aö búa á
mjög góöu pensiónati innan um menntafólk
og annaö gott fólk.
— Nú var Þýskaland á þessum árum enn f
sárum eftir striöið, hvernig kom ástandiö
þar þér fyrir sjónir?
Maöur varð ákaflega mikiö var viö þaö í
stórum bæjum eins og Berlin, en Wiesbad-
en var tiltölulega rikur bær, bær fyrir eldra
fölk sem lifði á rentum sinum og eignum og
útlendinga. Þetta var frægur heilsulinda-
bær og þar bjuggu mest Utlendingar og ríkt
þýskt fólk, þannig aö ekki bar jafnmikið á
neyöinni og f stærri bæjum Þýskalands. Og
þófólk hafi náttúrlega veriö fátækt þar eins
Maxim Gorki: ,,Ég hef aldrei fengiö hug-
mynd aö smásögu út af fyrir sig, sagan
kemur af þvi aö mig langar til þess aö láta
vissar manneskjur hittast,” sagöi Gorki.
og annars staöar, var ákaflega mikill gleöi-
blær og menningarblær yfir bænum. Agæt
leikhús, ágætir hljómleikar, blómlegt
menningarlíf.
Þaö var merkilegt ástand i Þýskalandi á
þessum tfma, i Wiesbaden var til dæmis
Kurssalurinn og þar var konsert tvisvar
sinnum á dag, klukkan fjögur og klukkan
átta, og þar heyrði ég alla heimsmúsi'kina í
fyrsta sinn á einu eða tveimur árum. Þaö
var óviöjafnanlegt fyrir mig. Þarna gat
maöur fariöá hverjum degi, á annan hvorn
þessara hljómleika og heyrt alla fallegustu
músík heimsins með sjötiu manna hljóm-
sveit. Og maöur hafði nóga peninga til aö
fara áhljómleika og i leikhús, þvilággengiö
gerði manni kleift að njóta alls þess besta
sem var i kringum mann. Þetta haföi ákaf-
lega mikia þýöingu fyrir mig á þeim árum.
Hákúltúr og neyð
— Nú hefur mikið verið skrifað og rætt
um hinar miklu mótsagnir i Þýskalandi
millistriTisáranna, spillinguna og fátæktina
annars vegar og hámenninguna hins vegar.
Ég var í Berlín annað veifiö og þá varö
maður mikiö var viö hversu illa var komið
fyrir borginni. Ég kom þangaö fyrst 1920,
þegar ég var enn búsettur i Kaupmanna-
höfn, og var þar i tvo mánuði, aöallega til
aö fara i leikhús og snuðra i bókabúöum. Þá
voru allar höfuðgötur fullar af betlurum,
flestir af þeim voru særöir hermenn, hálf-
blindir, fótalausir eöa handalausir, sem
Jónas frá Hriflu. „Hvernig var þaö þegar
viö vórum að rifast þarna i gamla daga,
Kristján. Var nokkur kraftur i þessu hjá
okkur?”
réttu fram einhvem stúf sem eftir var á
þeim og betluðu. Og svo allar konurnar sem
voru á götunni og höföu ekkert aö lifa af.
Þaö var náttúrlega mjög hörmulegt aö
horfa upp á þetta. Og jafnframt þessari
miklu neyð blómstraði þessi óskaplegi
hákúltúr, ég hef tæpast séö aöra eins leik-
list á ævi minni eins og dafnaöi innan um
alla þessa fátækt. Égsá i minni dagbók aö
fyrsta skiptið sem ég var í Berlin fór ég
sautján sinnum f leikhús á einum mánuöi,
ég var alveg heillaður af þessari miklu leik-
list. Þá voru i Berlin aö minnsta kosti tíu
leikhús sem léku háklassiskt repertoire.
Þarna gat maður séö Ibsen, Strindberg,
Toistoy, Tsjékof og Bernard Shaw og öll út-
lend leikskáld auk þeirra þýsku. Berlín var
ákaflega alþjóðlegur bær, alþjóðlegur I sin-
um viðhorfum, alþjóölegur i sinum mót-
tækileika. Þegar ég kom seinna til Parisar
og Lundúna sá maöur aöallega frönsk og
ensk leikrit, útlend verk heyröu til undan-
tekninga. En Þjóöverjinn var svona
internatiönalt órienteraður, eins og maöur
mundi segja. Ég býst viö aö þaö hafi aldrei
verið annar eins leikhUsbær og Berlin var
þá.
— Já, þar störfuðu frægir og áhrifamiklir
leikhússfrömiAir, Reinhardt, Piscator...
Piscator kom sibar en Max Reinhardt
haföi þrjú leikhús undir sér, Reinhardt-
leikhúsin voru óviðjafnanleg og svo voru
mörg önnur leikhús sem ekki voru mikið
siðri,en bestu leiksýningar sem ég hef séö á
ævinni sá ég að ég held þarna hjá Rein-
hardt.
Maxim Gorkí
— Mér er tjáð að á þessum árum hafir þU
haft einhver kynni af Maxim Gorki?
Voriö 1923 kom ég aftur til Þýskalands
frá Paris og var þá um hriö i Freiburg im
Breisgau. Þaö er litill, fallegur og
skemmtilegur bær i Schwarzwald, um-
kringdur skógum. Þar bjó ég á litlu hóteli
rétt fyrir utan bæinn.I skógardal sem heitir
Giintherstal bei Freiburg, Gasthaus zum
kiihlen Krugh hét þaö. Þaö var kortérsferö
meö sporvagni i bæinn og einn daginn þeg-
ar ég er á leiðinni i sporvagninum situr
Maxim Gorki þarbeint á móti mér. Þá var
hann nýkominn til Þýskalands eftir hungur
og vandræöaár i Moskvu og RUsslandi, og
situr þama i sporvagninum og kona meö
honum. Ég þekkihann náttúrlega undireins
af myndum, með sinn breiöa hatt og
ströngu alvarlegu andlitsdrætti, en dettur
auövitað ekki ihug aö gera honum neitt eöa
abbast upp á hann á neinn hátt. Svo stigur
hann af sporvagninum og ég geng i humátt
á eftir honum og sé að hann fer inn á fina
hóteliö i dalnum sem hét Kiihburg. Siöar á
ævinni átti ég eftir að kynnast konunni sem
var meö honum i sporvagninum, hún hét
Barónessa Budberg og var þá einkaritari
Gorkis og fylgikona, skrifaöi öll hans bréf
bæöi á þýsku, ensku og frönsku og hjálpaöi
til viö útgáfu á hans bókum og svo fram-
vegis. Þetta var heimsfræg kona og há-
menntuð, barónessa frá einu af baltnesku
löndunum, ákaflega falleg og merkileg
kona og bjó meö Gorki i mörg ár.
Nokkrum dögum seinna sit ég á bekk úti i
sumarengi meö bók i hönd og var aö lesa i
góðviröinu eins og ég geröi oft. Þá heyri ég
talaöa rússnesku nokkuð hátt, hlátur og
glaðværö, og hópur af Rússum, kannski tiu
tólf manns, kemur gangandi og staönæmist
þarna á enginu fyrir framan mig. Og þar i
hópnum er Maxim Gorki. Einn þeirra tekur
sig út úr hópnum, ungur Rússi sem ég sé aö
er haltur, og sest á bekkinn hjá mér til aö
hvila sig. Hann fer undireins að rabba við
mig og er mjög viðkunnanlegur, ég segi
honum aö ég sé islenskur stúdent og spyr
svo: „Og þessi maöur, þaö er Maxím
Gorki, ekki satt?” „Jú, þekkiö þér hann?”,
segir hann. „Nei, ég þekkihannisjón, ég sá
hann I sporvagni um daginn.” Og þá segir
hannviö mig eins og Rússareru elskulegir:
„Heföuöþér ekkigaman af aö heilsa upp á
Gorki?” „Jú, en ég býst bara viö aö hann
Jón Þorláksson. „Nokkrum dögum sföar
fór ég upp til Jóns Þorlákssonar og sagöi
honum aö nú ætlaöi ég ekki aö vera ritstjóri
nema til nýárs, minn hugur stæöi til
annars.”
hafi alls ekkert gaman af aö heilsa upp á
mig,” svara ég. „Ja, það getur veriö aö
Gorki þyki forvitnilegt aö hitta islenskan
stúdent. Hann fer undireins og sækir Gorkí
og Gorki kemur til min og er ákaflega
elskulegur og meö honum sonur hans og
þeirsetjast hjá mér á bekkinn. Gorki talaöi
ekki þýsku en sonur hans þýddi fyrir okkur
samtalið. ,,Já, þér eruö islenskur stúdent”,
segir Gorki, ,,og þekkiö þér til á Noröur-
löndum?” „Já,” svara ég, ,,ég hef verið i
Kaupmannahöfn i fjögur ár.” Og þá spyr
hann strax: „Þekkið þér Knut Hamsun?”
,,Ja,nafniöþekkja nú allir,” segiég, ,,en ég
hef aldrei hitt hann og ég býst viö að fáir
menn af minni kynslóð þekki hann, þvi
hann býr út á landi i Noregi og umgengst
litið annað fólk en sitt heimafólk nú orðið.
En ég veit náttúrlega margt um Hamsun,
þviéglesalltsem um hann erskrifað og frá
honum er sagt.” Og svo held ég áfram að
segja Gorki frá Hamsun, ég man aö ég
sagöi honum meöal annars frá þvi að Ham-
sun skrifaöi mikiö á nóttunni i myrkri.
Hamsun segir frá þvi sjálfur aö hann fari
oft snemma að hátta og vakni svo útsofinn
klukkan tvöeða þ'jú á nóttunni og hafi þá
hjá sér blýant og pappir svo hann geti
skrifaö. ,,Ég hef vanið migá að setjast upp
við dogg og skrifa i myrkri og hef aldrei átt
ineinum vandræðum meöað finna út úr þvi
sem ég skrifa á nóttinni um morguninn
þegar orðiö er bjart. En mér finnst þægilegt
að yrkja i myrkri og þannig hafa hérumbil
öll min kvæði oröiö til,” eitthvað á þessa
leið sagði Hamsun. Éghélt áfram i þessum
dúr og sagði Gorki ýmsa smámuni úr dag-
legu lifi Hamsuns. Að lokum sagöi Gorki
viö mig: „Jæja, nú verö ég aö fara, viljiö
þér koma einhvern daginn og borða með
mér á hádegi?” Og ég þáöi auövitaö boðiö
með mikilli ánægju.
„Hvað gerist ef þessir menn
hittast?”
Svo kemég til hans þetta tiltekna hádegi
og boröa meö honum og þar voru lika sonur
hans og kona sonarins, ljóshærö og gull-
falleg kona. Barónessa Budberg var ekki
meöiþetta sinn.Éghaföináttúrlega mikla
ánægju af aötala viö Gorki, hann var ákaf-
lega bláttáfram og elskulegur, látlaus I fasi
en mjög tilkomumikill, ófriður en svipmik-
ill og meö ákaflega alvarlegt andlit, hann
bar þess vott að hafa gengið i gegnum
mikla og haröa reynslu, og óvenju falleg
ljósbláaugu, það var mikiösólskin iaugun-
um á honum og þau urðu næstum barnsleg
og feimnisleg þegar hann brosti. Gorki
svaraði minum spurningum og ég sagði
honum hvað ég heföi lesiö eftir hann, það
þykir rithöfundum gott aö vita aö menn frá
fjarlægum löndum séu vel heima i bókum
þeirra. Hann sagöi mér dálítið frá þvi
hvernig hann ynni og ég man að hann
sagði: „Ég hef aldrei fengið hugmynd af
smásögu útaf fýrir sig, sagan kemur ekki
fyrst, sagan kemur af þvi að mig langar til
þess aö láta vissar manneskjur hittast,
leiöa vissa karaktera saman, hvaö gerist ef
þessir menn hittast? Þannig veröa sögur
minar til,” sagöi Maxim Gorki og fleira
svipaös eðlis.
Þá var Gorki einnig forstjóri fyrir rúss-
nesku forlagi sem prentaði úrval af heims-
bókmenntum i þýöingum. Hann var fullur
af áhuga á þessu verkefni og vildi hafa is-
lenskar badcur þarna meö, sagöist reyndar
ekki hafa lesið nema eina islenska bók, þaö
væriVölsungasaga. Sér heföi eitt sinn veriö
ráölagt að lesa Fjalla-Eyvind, en hann
hefði hætt við þegar hann frétti aö þýðingin
væri ekki góð. Gorki vildi að ég gæfi sér
lista af islenskum bókum sem vert væri að
gefa út i Rússlandi. Þegar samtalinu var aö
ljúka tók hann fram bók eftir sjálfan sig i
danskri þýðingu, sem hann var nýbúinn aö
fá, og hét „Minelæreár” og er þriðja bindiö
af sjálfsævisögu hans. Hann biður mig að
lita á bókina og segja sér hvort mér finnist
danska þýðingin góð. Skömmu seinna bauö
hann mér i te og þá skilaöi ég honum bók-
inni aftur og sagöi honum eins og vert var
aö þetta væri besti þýöari úr rússnesku á
dönsku,Ejnar Thomasson og þýöingin virt-
ist vera fyrsta flokks. Þaö þótti honum dá-
litiö vænt um aö heyra.
Ég kom svo til Gorkis i þriðja sinn,
skömmu áður en ég var aö fara, og hitti þá
Barónessu Budberg sem sagði mér að það
væri rússneskur prófessor hjá honum, sem
hefði komiö gagngert til aö tala viö hann i
klukkuti'ma. „Ég þori ekki að ónáöa hann
núna,” sagöi hún. En hún baö mig aö gefa
sér adressuna mina og bætti við að ég
mundi liklega heyra frá Gorki. Og þá kom á
daginn aö hann var svo elskulegur aö senda
mér mynd af sér og þessa bók, „Mine
læreár”, og skrifaði á han: „Til mins
Kristjáns Albertssonar frá Maxim Gorki.
Þessa bók á ég ennþá. En nokkru siðar
skrifaðiég krónikkuum Gorki i danskt blað
og sendi þá myndina meö og fékk hana
aldrei aftur.
En af Barónessu Budberg er þaö aö segja
aö hún varðseinna ákaflega mikil vinkona
H.G. Wells og bjó lengi i London. Somerset
Maugham segir frá þvi aö H.G. Wells hafi
veriö vitlaus i aö giftast henni, en þaö vildi
hún ekki. Hún mun vist hafa sagt eitthvað á
þá leiö: „Hann hefur verið giftur áöur og á
uppkomin börn og þaö er alveg óþarfi aö viö
giftumst, viö getum veriö alveg jafngóöir
„Maður var
fleygur!”
viðtal við Kristján
Albertsson,
seinni hluti
vinir fyrir þvi'.” Mörgum árum seinna baö
rússnesk vinkona min i New York mig aö
heilsa upp á Barónessu Budberg i London
og færa henni litla gjöf frá sér. Þá var hún
ákaflega elskuleg og sagöist muna eftir
þessum islenska stúdent sem kom til
Gorkis og bauö mér heim til sin i teboö.
Seinna sá ég hana aftur i New York og
borðaöi meö henni og þessari rússnesku
konu. Hún var ákaflega þekkt kona á sinum
tima, Budberg barónessa.
„Maður var fleygur!”
— A þessum árum hafðir þú líka þin
fyrstu kynni af Frakklandi sem áttu eftir aö
verða mikil siöarmeir.
Þá var ég tvisvar sinnum hálft ár i
Frakklandi, 1923 og 1924. Ég haföi kynnst
Frökkum i Wiesbaden kúrgestum eins og
kallaö var sem voru þar eins og ég til aö
nota sér hiö lága gengi þýska marksins. A
sama pensiónati og ég bjuggu margir
Frakkar sem voru ákaflega elskulegir i
minn garð og buöu mér aö heimsækja sig i
Paris. Þarna byrjaði ég fyrst aö geta
bjargað mér i frönsku og átti min fyrstu
kynni af kaffihúsalifinu i Montparnasse.
Já, Paris var ákaflega elskulegur bær á
þeim árum, og hefur aldrei orðiö eins og
hann var á þeim tima, og i raun engir bæir.
Áöur en útvarp og sjónvarp kom liföi fólk
miklu meira á götunni heldur en nú gerist,
nú sitja allir heima og horfa á sjónvarp og
hlusta á útvarp, en þá fóruallir út á kvöldin
og maöur varö miklu meira var viö aö
maður liföi innan um fólk. Allar stéttir áttu
sér kaffihús þar sem menn sátu á kvöldin
allan þann tima sem góöviðri héldust. Lifiö
var likamiklu auöveldara þá fyrir ungt fólk
og peningalitiö en seinna varð, maöur fékk
heilmikiö út úr lifinu þó maður heföi ekki
mikla peninga.
—Heldur þú aö þaö hafi verið auöveldara
aö feröast og sjá heiminn á þeim árum en
nú er?
Aö hugsa sér, maöur eins og ég þurfti á
þessum árum ekki að hafa meira fé milli
handanna en tvö-þrjúhundruö krónur á
mánuði. Fyrir þetta gat ég haft hótelher-
bergi og boröað á veitingahúsum og varö
aldrei var viö aö mig vantaði neitt. Og ung-
ur strákur draslaðist maöur áfram á þriöja
klassa maöur lét sig hafa þaö, og gat fariö
hvert á land sem var, maöur var fleygur!
Þetta kemur ekki aftur.
— Þú getur kannski tekiö undir þaö sem
stundum er sagt aö nú kunni menn ekki aö
ferðast lengur?
Ritstjórn á Verði og Vöku
Nú fara menn allt i loftinu og svo held ég
aö þetta sé oröiö alltof dýrt allt saman, þaö
er verið að drepa heiminn úr dýrtiö! Nú
fara menn i' feröalög og eru i viku eöa hálf-
an mánuð einhvers staðar, en náttúrlega
þarf maður helst aö vera marga mánuöi á
hverjum stað, maöur hefur svo miklu
meira uppúr þvi,þaðer ekkigagn i öðru en
að vera hálft ár i Paris til dæmis i' staöinn
fyriraðflana þari gegn á einni viku. Þetta
er ekki hægt lengur vegna dýrtiðar, hótel-
herbergi eru orðin svo dýr og það er oröið
svo dýrt aö boröa á veitingahúsum.
— Þegar þú kemur heim úr þessari fyrstu
utanlandsferð þinni gerist þú ritstjóri hér i
Reykjavik og gefur úr Vörö næstu árin.
Já. Ég hafði nú aldrei ætlaö mér neitt i
pólitik, en svo verður það fyrir tilviljun aö
allt i einu vantar ritstjóra fyrir Vörö og ég
er beöinn aö taka þaö aö mér. Þar var ég
svo i þrjú-fjögur ár.
— Mér skilst að þú hafir reynt aö hafa
nokkurn menningarsvip yfir blaðinu.
Þetta varnáttúrlega litið rit, vikublaö, og
var opinberlega gefiö út af miöstjórn
thaldsflokksins sem þá kallaði sig. Þannig
að blaöið var auövitað mjög pólitiskt litaö,
en ég reyndi þó að finna menningunni staö
innan um pólitikina. Til dæmis stakk þaö
dálitiö i stúf viö þaö sem tiökaðist heima
þegar Einar Benediktsson varö sextugur
30. október 1924, skömmu eftir að ég varö
ritstjóri, þá var fremsta siöan lögö undir
EinarBenediktsson og i blaðinu voru grein-
ar um hann eftir mig og tiu eða tólf menn
aöra, helstu forvigismenn i menningarmál-
um skrifuöu kveðjur til hans, menn eins og
Sigurður Nordal, Guömundur Finnbogason
og Arni Pálsson og aðrir stórhöföingjar i
andlegu lifi hér. Þetta þótti dálitið óvenju-
legt. Svo fékk ég Halldór Laxness til aö
skrifa i blaöiö, hann var meö þeim fyrstu
sem lét bera á sér i Veröi undir minni rit-
stjórn. Þannig aö ég reyndi aö laða fram
einhverja menningarlega hlið á blaðinu.
— Var það i Vörö sem þú skrifaðir þinn
fræga ritdóm um Vefarann mikla frá
Kasmir?
Nei, það var i Vöku. Það var 1926 eða 27
aö við stofnuöum Vöku niu saman og þar
birti ég ritdóminn. Vaka var aftur á móti
eingöngu menningarrit, alveg ópólitfskt,
þar birtust ljóð og sögur, ritdómar og
greinar um bókmenntir og menningarmál
og þar birtist til dæmis kvæði Jóhanns
Jónssonar, Söknuður.
— Þúsegir aö þið hafið staðið niu aö blað-
inu hverjir voru þaö?
Við vorum ritstjórar Agúst H. Bjarnason
Siguröur Nordal, Guömundur Finnboga-
son, Arni Pálsson, Páli Isólfsson, Jón
Sigurðsson frá Kaldaöarnesi, Asgeir As-
geirsson, Ólafur Lárusson og ég.
Vefarinn mikli og leiklistin i
bænum
I hinum fræga ritdómi um Vefarann
skrifaðir þú meöal annars „loksins loks-
ins”. Hvaö finnst þér um þá bók þegar þú
lest hana núna?
Mér finnst þetta ákaflega góö bók, i henni
eru mjög góðir kaflar. Hún er dálitiö
sundurlaus og óheilleg, en þegar hún kom
fyrst út var ég sleginn af þeim óvenjulegu
tökum á máli sem Laxness hafði ekki haft
áöur. Hans fyrstu bækur eru ekkert afbragð
að stil og máli, en þarna hefur allt i einu
gerst eitthvaö átak, Vefarinn er svo nú-
timalega litrikur og frumlega aö oröi kom-
ist viöa. Nú á tlmum vildi maður kannski
hafa hana dálitið styttri og fastmótaöri,
þéttari, en eins og Halldór sagöi einhvern
tima sjálfur, á þessum ti'ma skrifuðu menn
svona bækur, svolitiö losaralegar og
kannski full langar. Seinna læröi Halldór
auðvitaö að takmarka sig og hemja.
— A meöan þú ert að vasast i blaöaútgáfu
hefur þú lika einhver afskipti af leiklistar-
starfi hér i bænum.
Ekki mikil, ég var einn vetur leikstjóri
Leikfélagsins eftir aö ég kom heim og svo
einn vetur formaður þess. Þá kom Indriöi
Waage til skjalanna og ég vildi losna viö
þetta, þurfti aö sinna minum ritstjórastörf-
um og gat ekki setið á leikæfingum á hverju
kvöldi, svo Indriði Waage tók af mér Leik-
félagið.
— Var leiklistarlifiö hér i Reykjavik ekki
heldur fábrotið miöað við þaösem þú haföir
séö i Berlin?
Þetta var náttúrlega litla Iönó meö öllum
sinum annmörkum og i allri sinni fátækt.
Viö uröum til dæmis aö brúka sömu gömlu
leiktjöldin stykki eftir stykki.höfðum ekki
húsrúm til aðeiga nokkurn foröa af sliku né
heldur peninga til aö kosta þaö. Þó voru
þarna ágætar sýningar inn á milli, en aftur
á mótivar skortur á góöum leikurum, þaö
voru alltaf sömu leikararnir upp aftur og
aftur og gamla sagan aö þaö er erfitt aö fá
hlutina leikna þannig.aö persónurnar falli
nógu vel inn i þau hlutverk sem þær eiga aö
leika. Viö lékum heldur ekki nema fjögur-
fimm leikrit á ári, og þar af voru kannski
tveir gamanleikir, svo alvarlegri leikrit
uröu aö mæta afgangi. Þó man ég eftir leik-
ritum sem voru bæöi góö og vel leikin, til
dæmis leikriti sem hét A útleið eftir Sutton
Wane og Sex verur leita aö höfundi eftir
Pirantelio. Svo var þaö á þessum árum aö
Guömundur Kamban kom heim og lét ís-
lenska leikara leika Vér moröingja og hann
ltíc sjálfur höfuöhlutverkiö. En þetta voru
fátæktar- og kreppuár, og þau uröu ótrúleg
stakkaskiptin i Islenskri leiklist eftir aö
Þjóöleikhúsið kom.
„Sagan er ekkert á því að
gleyma”
— A þessum ritstjóraárum þi'num lend-
irðu i' nokkuð sögulegri blaöarimmu við
Jónas frá Hriflu. Hver voru tildrög bess?
Jónas byrjaöi á þvi aö skrifa mér bréf,
opiö bréf til Kristjáns Albertssonar og þau
uröu alls eitthvað átta eöa tiu. Upp úr þessu
uröu dálitlar skylmingar á milli okkar,
hann byrjaði meö svolitiö persónulegri
áreitni i m inn garö og þetta jókst svona orö
af orði eins og gengur og gerist og varð
nokkuö hart um þaö er yfir lauk. Nú, en
Jónas var gamall góökunningi minn ogallt-
af mjög elskulegur viö mig þangaö til viö
uröum þarna á öndverðum meiöi i stjórn-
málum. En mér fannst Jónas óþarflega
árásargjarn i garö annarra stétta, hann
tamdisér einhvern h’tilsvirðingartón i garö
útgeröarmanna, kaupmanna, mennta-
manna og embættismanna, þá siöasttöldu
kallaöi hann i háöungarskyni ,,þá lang-
skólagengnu”. Þaö varkaldur tónn i honum
og mér fannst hann gera of mikiö af þvi' að
æsa fólkið i landinu hvort upp á móti ööru
og stofna til illinda meö sinum skrifum.
Maður viöurkenndi hans hæfileika og vissi
vel um hans góða vilja i mörgum efnum, en
hans tónn sem mjög atkvæöamikils póli-
tisks greinarhöfúndar var mér að mörgu
leyti ákaflega ógeöfelldur. Ég get ekki sagt
annaö. Hins vegar skildi bæöi ég og aörir að
Jónas var mikilmenni, mikill kraftur i hon-
um og áhugi og mikill eldur, og kom ýmsu
góöu tíl leiðar og er náttúrlega einn af þeim
mönnum sem setti hvaö mestan svip á sinn
samtima. Ég man aö einhvern tima upp úr
1950 sagöi Þórarinn Þórarinsson viö mig aö
eftir Hannes Hafstein heföu islendingar átt
tvo stjórnmálaleiðtoga mesta, Jónas Jóns-
son og ólaf Thors.Ég held að þaö sé nokkuö
rétt I þvi. Og vitanlega veröur einhvern
tima skrifuö mikil bók um Jónas og gerð
itarleg og efnisleg grein fyrir hans ævi og
hans störfum. Saga Jónasar er á vissan
hátt ákaflega tragi'sk, hann veröur á tima-
bih voldugastimaður landsins, enmisbrúk-
ar sittvaldaöýmsu leyti, gerist of ráörikur
og of afskiptasamur, og það veröur aö segj-
ast eins og er, of rangsleitinn oft og einatt.
Þannig að þessi voldugi maður meö þessa
miklu hæfileika veltur út úr islenskum
stjórnmálum og veröur alveg óvirkur,
missir að lokum öll tök bæöi á blaöi sinu og
flokknum og endar sem greinahöfundur i
Mánudagsblaöinu. Þetta er ákaflega mikil
saga sem einhvern tima veröa gerö full
skil.
Þaö sem háöi Jónasi einna mest á ævinni
voru ákaflega viökvæmir og ofsalegir geös-