Tíminn - 09.05.1982, Blaðsíða 18

18
Sunnudagur 9. mai 1982
„Finnst ég hafa lifað
tvær eða þrjár aldir"
— viðtal við Kristján Albertsson, seinni hluti
munir, svo hann missti stjóm á sjálfum sér
og talaöi kannski og skrifaði margt sem
hann ekki meinti. Þetta hefur hann náttúr-
lega vitað sjálfúr að einhverju leyti og skil-
ið.En átimabili varö eðlilega fátt með okk-
ur Jónasi, þó viö hefðum upprunalega verið
góðir kunningjar. En viðurðum góðir vinir
siðaroghittumstþá stundum og röbbuðum
saman, og ég man aö Jónas sagði þá eitt
sinnvið mig brosandi: „Hvernig var það,
Kristján,þegar við vorum að rífast þarna í
gamla daga. Var nokkur kraftur í þessu hjá
okkur?” Og ég segi við hann: „Fremur
minnir mig það, að minnsta kosti var nokk-
uö hart milli okkar stundum.” „Já,” segir
Jónas, ,,en ég hef nú alltaf verið þannig
geröur að ég hefviljað aöþaðgleymdistallt
saman þegar sliTcar brýnur eru afstaönar.”
Og þá sagði ég: „Jónas, það tjóir lítt þótt
menn gleymi sjálfir, sagan man því betur
hvað gerðist, hún er ekkert á því að
gleyma.” En með aldrinum, eftir aö Jónas
geröi sér grein fyrir að sin áhrif og pólitisku
völd væru búin, fannst mér hann verða
miklu sanngjarnari maður og hóflegri, og
jafnvelbúinn aö sætta sig við að segja bara
það sem honum fyndist satt og rétt, burtséð
frá þvi hvort það hefði mikil áhrif eða ekki.
,,Vildi ekki rifast um pólitik
alla mina ævi”
— En hvert var hiö raunverulega
ágreiningsmál milli ykkar?
Ó, við deildum nú um ýmislegt. Jónas var
að skrifa langa sögu i þessum bréfum til
min og fræða mig á þvi hvað ihaldið væri
voöaiegt og svo framvegis. Og ég var að
malda i mdinn og reyna aö leiörétta rang-
hermiogþað sem mér fannst misskilningur
og óréttmætt. Þetta mun nú hafa veriö
aðalefniö.
— Hvaö verður þess svo valdandi,
Kristján að þú segir skilið við ritstjórastól-
inn hér heima og siglir til Frakklands aft-
ur?
1927 voru kosningar og um páskana það
ár ákvað ég að ég skyldi hætta eftir þær. Ég
þreyttist á þessu pólitiska þrasi og vildi
ekki þurfa aö rifast um pólitik alla mína
ævi. Reyndar oröaði ég þetta nú þannig aö
ég vildi ekki standa í þvi alla mina tið að
rifast við lygara, sem manni fannst and-
stæðingarnir oft vera. Svo voru kosning-
arnar um sumarið og þá komst Fram-
sóknarflokkurinn til valda. Nokkrum dög-
um siðar fór ég upp til Jóns Þorlákssonar
sem var formaöur miðstjómarinnar og
sagöi honum að nú ætlaði ég ekki að vera
ritstjóri nema til nýárs, minn hugur stæöi
til annars.
Þá átti ég einhverja peninga og fór til
Frakklands og var þar næstu þrjú árin.
Fyrst var ég i Paris i hálft ár og svo bjó ég i'
hérumbil tvö ár i Nizza og viö Miðjarðar-
hafiö. Þá var Þórður bróðir minn I Mar-
seilles og ætlaöi aö reyna aö stofna til meiri
viðskipta með islenskan fisk i Miðjarðar-
hafslöndum, ég var aö hjálpa honum eitt-
hvað i þeim efnum, kunni frönsku eitthvaö
Alexander Jóhannesson. „Alexander
sagði sem var að þaö væru ekki geröar þær
kröfur að maöur sem skipaði slika stöðu
væri læröur málfræöingur, þetta væri fyrst
og fremst hagnýt kennsla I nútimamáli.”
betur en hann þá. Það er önnur saga að
segja frá þvi en það varð úr að Þórður flutti
til Grikklands og var i Grikklandi og
Egyptalandi næstu árin og anna þaðan
umboð fyrir Kveldúlf.
Arið 1931 fór ég svo heim til íslands aftur
og er hérna i Reykjavik næstu þrjú-fjögur
árin og vinn að ýmsu. Þá þýddum við og
gáfum út nokkrar bækur með smásögum
frá ýmsum löndum, Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi og ég og á þessum tima var
ég leikdómari við Morgunblaðið og skrifaði
talsvert i það.
Lektor i Berlin 1935
— Nú verða aftur umskipti i h'fi þínu 1935
þegar þú h eldur til Berlinar og gerist sendi-
kennari við háskólann þar.
1935 skrifar háskólinn i Berlin háskólan-
um hér og býður honum að senda lektor i'
nútima fslenskutil Berlinar. Alexander Jó-
hannesson sem þá var rektor háskólans
kemur þá til mi'n og spyr hvort ég hafi
áhuga á að taka að mér þessa stöðu. Hann
sagði sem var aö það væru ekki geröar þær
kröfur að maður sem skipaði slika stöðu
væri lærður málfræðingur, þetta væri fyrst
og fremst praktisk kennsla i nútimamáli,
en ekki visindaleg kennsla og sist i forn-
málinu.
Miglangaði náttúrlega til aösjá meira af
útlandinu og koma til Þýskalands aftur, svo
ég þáði boðið og snemma árs 1935 fer ég út
og tek viö þessari stöðu i Berlin. Svo liöa ár-
in og iseptember 1939 kemur striðið. Þá var
ég staddur i Kaupmannahöfn. En svo er
ekki barist nema i átján daga við Pólverja
og þá var það strið búið i bili og ekkert farið
að berjast enn á svokölluðum vesturvfg-
stöðvum viö Englendinga og Frakka. Og
við þaö stendur allan veturinn, það var eins
konar vopnahlé og ekkert barist. Svo ég
hugsaði með mér: Við skulum staldra við
og sjá hvort nokkuð verður úr meiriháttar
striði, kannski veröur saminn friður. Ann-
ars hafði ég hugsað mér aö fara heim, en
mér fannst spennandi að doka aöeins við og
sjá hverju fram yndi.
Og svo gerist þaö 9da april 1940,
að Þjóöverjar taka Noreg og Danmörku og
siðan taka Englendingar Island 10. mai og
þá er engin leið fyrir mig til baka til íslands
svo ég dúsa áfram 1 Þýskalandi og er þar
fyrstu þrjú striösárin. Þá haföi ég enga
nemendur lengur og orðið meira og meira
hættulegt að búa i Berlin vegna stöðugra
loftárása og þar sem ég haföi engum skyld-
um eöa störfum að gegna i Berlin lengur
fékk ég leyfi til að flytja til Kaupmanna-
hafnar 1943, og þar bjó ég til striösloka.
— Nú hefur þú i' Berli'n fengið nána og
óvenjulega sýn á þessa hrikalegu atburði.
Ég lifði Þýskaland siöustu fjögur árin fyr-
ir strið og fyrstu þrjú ár stríðsins og þá sá
maöurnáttúrlega og heyrði mikið og margt
gerðist. En ég man ekki eftir að hafa orðið
fyrir neinum persónulegum óþægindum af
nasismanum sem útlendur maður. Enginn
gerði neinar kröfur til min og það var ekk-
Knut Hamsun. „En þá segir Knut Ilam-
sun, með stafinn á lofti og dálitiö hissa:
„Men skal ikke ham der med?”
ert verið að hnýsast i minar skoðanir. Við
lektorararnir i norrænum málum stóðum
allir klárir á þvi að við vorum ekki nasistar,
en það skipti sér enginn af okkar skoðunum
eða reyndi það á neinn hátt. Þannig að per-
sónulega var okkur að öllu leyti gert eins
þolanlegt aðvera i Berlin og sjálfsagt var.
Og þáeinsogalltaf var náttúrlega mikið aö
sjá og heyra i borg eins og Berlin og for-
vitnilegt að búa þar og skemmtilegt.
Berlinvar alltaf mjög lífi-magnaður bær,
og ákaflega lífi-mögnuð þjóð Þjóðverjar,
lesmikið,elskar leikhús og elskar músik og
allt slikt. Það einasta sem ég gat ekki notið
af þvi tagiá nasistaárunum voru þýsk biöð,
ég þoldi þau ekki. Ég hef alltaf verið afar
mikill blaðalesandi, en maöur getur ekki
haft áhuga á að lesa blöð þar sem maöur
veit að allar skoðanir eru fyrirskipaðar af
yfirvöldunum, maður veit að jafnvel það
sem er litað af skoöunum sem eru fyrir-
skipaðarofanifrá. Þá missir maöur allan á-
hugann. Þessi ársem ég var i Berlln las ég
eingöngu útlend blöð og hélt til dæmis Poli-
tiken i Kaupmannahöfn og lét færa mér
hana á hverjum morgni til þess að vita
hvaðhinn frjálsi heimur hugsaði. Og þetta
eitt sannfærði mig og hefur sannfært mig
upp á lifstiö um aö þaö er ekki lifandi til
langframa i landi þar sem er einræöi.þar
sem allar skoðanir manns og hugsanir eru
fyrirskipaðar af einhverjum stjórnvöldum.
Ogþaðgildirfyriröll kommúnistalönd. Lif-
ið missir svo mikið af þvi sem er áhugavert
og maðurlifir á og lifir fyrir, að það er ekki
lifandi isvona löndum, nema ef til vill eins
og ég gerði sem útlendingur, eigandi að-
gang aðblöðum frá öörum löndum og bók-
um. Þá var hægt að halda þetta út i svo og
svo mörg ár. En að eiga að vera þegn sliks
lands og beygja sig undir þess andlega aga
er gjörsamlega óþolandi.
Hjá Gestapo
— En varðstu mjög var við það aö Þjóö-
verjará þessum árum lifðu viö ótta og kúg-
un?
Nei, ekki mjög. Þyskaland var á þessum
árum tiltölulega frjálst land, samanborið
við land eins og Rússland til dæmis. Allir
kunningjar manns töluðu frjálslega um
hlutina, og ef þeir treystu þvi að maöur
væri sæmilegur maður og engin kjaftakind,
þá þoröu þeirað segja margt um hvað þeim
fannst. Ég held að nasisminn hafi alltaf
verið sterkastur út um landið, og bær eins
og Berlin hafi aldrei verið virkilega nasisk-
ur bær. Ég varð ákaflega litið var við nas-
isma I tali manna og viðkynningu við fólk.
Liklegahefur öðru máligegnti smábæjum
úti á landi, þar hefur verið meira ofstæki i
skoðunum og meira eftirlit með þvi hvað
menn hugsuöu, en menntaðir Þjóðverjar i
Berlin voru eins og allt annað upplýst fólk i
hugsunarhætti og viötali. En þó kannski
siður viö þýskt fólk en útlending sem þeir
þóttust geta treyst að væri ekki að flfka
skoðunum þeirra eða koma þeim i- neina
klipu eða óefni.
Guðmundur Kamban. „En þegar ævi
Kambans endaði á svo hörmulegan hátt
þorði forleggjarinn ekki lengur að hafa
bókina til sölu... Ég held bara að hann hafi
eyðilagt það sem eftir var af upplaginu."
— En varðstu eitthvað var við lögregluá-
troðslu eða aðrar ofbeldisaðgerðir?
Ekki ég persónulega, nei. Þegar ég var
búinn að búa nokkrar vikur i Berlin fékk ég
tilkynningu i gegnum sima og ég beðinn að
mæta á lögreglustöðina á herbergi þetta og
þetta. Ég ferþangaðog þar erég leiddur að
stórum dyrum með vnadlega læstum járn-
hurðum fyrir og skil undireins að þetta er
Gestapo. Þarna voru tveir menn sem skoð-
uðu þessa tilkynningu sem ég hafði fengið
og sima svoogboða komu mina. Ég man að
þegar ég gekk inn fyrir litu þeir á mig meö
svip sem sagöi: „Skyldi hann nú koma aft-
ur eða ekki?” Svo fer ég inn á þessa skrif-
stofu og segi frá þvi'að ég hafi verið beðinn
að mæta. Þá spyr maður sem þar er: „Vitið
þér útaf hverju?” „Nei, nei” segi ég, „ég
hefekki hugmynd um þaö”. „Hafið þér
ekki átt i neinum útistööum eða neitt haft
með lögregluna að gera?” „Nei,” svara ég.
Þá ná þeir i'einhverja aöra menn sem koma
inn til min og segja: „Þetta hlýtur að vera
einhver misskilningur það hafa engin boð
veriö gerö eftir yður.” Þá skildi ég undir-
eins hvernig i' málinu lá, þessir menn áttu
bara að þekkja mig i sjón, þetta voru borg-
aralega klæddir lögreglumenn sem áttu að
hafa eftirlit meðútlendingum og vildu bara
þekkja mig i sjón. Þá segi ég: „Ég kynni nú
betur við aö hafa skriflega viðurkenningu
fyrir þvi að ég hafi komið hingað svo það
leiki enginn grunur á að ég hafi vanrækt
einhveijar skyldur. ” Það reyndist auðsótt
og þeir gáfu mér vottorð um að ég hefði
mætt á lögreglustöðina og að þetta hefði
veriö tómurmisskilningur. En eins og aörir
útlendingar hélt ég mig ákaflega mikið á
Kurfurstendamm, I þessu mikla gleðskap-
ar- og kaffihúsahverfi, og þar voru náttúr-
lega menn sem höfðu það hlutverk að fylgj-
astmeð útlendingunum sem þarna voru, og
þar á meðal kannski mér. Þessi islenski
lektor, hvernig hagar hann sér, hverja um
gengst hann, er nokkuö grunsamlegt viö
hans liferni eöa framkomu? Þetta er það
eina sem ég haföi að gera með þýsku lög-
regluna á þessum ti'ma.
Stríðsgæfan hverfur i sprengju-
regni
Svo var þaö seinna eftir að striðiö var
byrjaö, aö ég var beðinn að taka að mér það
starf, að senda fréttir til Islands, annast
fréttasendingar til Islands gegnum þýska
útvarpið. Þvi neitaði ég algjörlega. Ég
sagði: „Ég er maður frá hlutlausu landi og
vilekkerthafa aö gera með neitt striðspró-
paganda af neinu tagi. Hvorki ykkar né
annarra.”
— Enda voru þeir vist margir sem fóru
flatt á sliku...
Enþeirvoruheila þrjá tima að þjarka við
mig og alltaf þvertók ég fyrir. En þetta
vorumiklir séntilmenn og áður en þeir fóru
sögðuþeirviö mig: „Við vonum að þér haf-
ið ekkihaft það áskynað viö höfum verið aö
reyna að þröngva yður til neins?” Og ég
Pétur Benediktsson. „Ég hitti Pétur Bene-
diktsson I Stokkhólmi 1945 á leið frá Moskva
til Reykjavikur, og hann segir mér að hann
eigi aö koma á fót islensku sendiráöi I Paris
og sig vanti góðan mann með sér...”