Tíminn - 09.05.1982, Blaðsíða 19
Sunnudagur 9. mai 1982
19
svaraöi náttiírlega: „Engan veginn”.
Skömmu seinna stítti ég svo um launahækk-
un vegna vaxandi dýrtiöar og þá voru Þjóö-
verjar svo góöir viö mig aö ég fékk hana
undireins. Svo persónulega gat ég ekki
kvartaö undan þeim aö neinu leyti.
— Þaö hefur ekki veriö neinum sérstök-
um vandkvæöum bundiö fyrir þig aö
komast til Kaupmannahafnar 1943?
Engum. Ég sotti um leyfi til þess meö
þeim rökum aö ég heföi enga nemendur
lengur og vildi heldur biia i Kaupmanna-
höfn og ég fékk fararleyfiö undireins. Svo
þurftiég aö hafa með mér talsvert af skrif-
uðu máli, handritum og öörum plöggum,
sem venjulega hefðu þurft aö fara í gegnum
ritskoðun. En mér var ekki vel viö aö ó-
kunnugir menn væru aö gramsa i minum
pappi'rum, og á endanum varö þaö úr aö ég
fékk að taka meö mér handritin i innsigl-
aðri skjalamöppu.
— Nú feröu frá Berlin áriö 1943, var þaö
þá mjög áberandi að þetta væri þjóð sem
átti i strfði?
Já, snemma árs 1943 er bardaginn um
Stalfngrad þar sem Þjóðverjar biöa lægri
hlut og eru hraktirtil baka i Rússlandi með
ógurlegu mannfalli. Og þá fór menn aö
gruna að nú væru umskiptin hafin.nú væri
striðsgæfa Þjóöverja á þrotum og seinni og
hörmulegri hluti striösins tæki viö. Jafn-
framt þvi jukust til muna loftárásir á
Þyskaland, þá byrjuðu þessar stórárásir
þegar 200-300 flugvélar voru sendar sam-
timis yfir borgina og látnar afmá heil borg-
arhverfi hverju sinni. Þaö byrjaði i Ham-
borg og allir vissu að þaö gæti ekki annaö
en versnaö. Yfirburöir bandamanna hvaö
snerti allan vopnabúnaö komu alltaf betur
og betur i ljós. A þessum árum sat ég
marga ntítt i loftvarnabyrgi og heyrði
sprengjuregniö bylja á bænum og þetta var
alls ekki hættulaust orðið. Eitt sinn lenti
eldkveik jubomba á húsinu sem ég bjó i þeg-
ar ég var ekki heima og þar brann ein álma
af húsinu og mitt herbergi þar meö. En
þegar kviknaði í þakinu var fólkiö sem ég
bjó hjá svo elskulegt aö þaö lét bera út
skrifborðiö mitt meö öllu sem i þvi var og
þannig bjargaöist þaö sem ég átti af skrif-
uðu dóti i fórum minum. En þetta eru nú
smámunir miöaö viö þaö þegar heilir bæj-
arhlutar voru þurrkaðir útá einni nóttu i' bæ
eftir bæ og borg eftir borg.
Knut Hamsun
— Mig langar að staldra aöeins lengur
viö i Berlin, þar i borg hittirðu Knut Ham-
sun um þaö leyti sem hann fór i sina frægu
heimsókn til Hitlers.
Þaö varnú ekki langt viðtal. En þetta var
minnir mig 18. mai 1943, þá var ég staddur
inni i skálanum á Hótel Kaiserhof i Berlin,
sem var mikiö og glæsilegt hótel, og sá þar
Knut Hamsun og þekkti hann náttúrlega
undireins.Ég hugsaöi meö mér: Hann hlýt-
ur aö koma hingaö einhvern tima aftur í
dag.hann hlýtur aö aö boröa einhvers staö-
ar á hótelinu, svo ég ætla aö sitja um hann
og reyna aö sjá hann betur.
En Knut Hamsun haföi ég elskaö mest af
öllum skáldum. Seinna um daginn sá ég
Hamsun og konu hans koma og ganga út úr
hótelinu. Ég geng lika út og á tröppunum
heyri ég Hamsun segja: ,,Vi ma spörge
nogen”. Hann var oröinn mjög heyrnarlaus
og talaði ákaflega hátt eins og heyrnar-
daufir menn oft gera. Og þá geng ég til
hjónanna og segi: „Mér skilst aö þiö hafiö
not fyrir einhverjar upplýsingar?” Þetta
segiég á norsku. Og þá brosir frúin og seg-
ir: „Já, viö þurfum aö komast úr á Breiten-
bechfplatz, og viö erum aö reyna aö átta
okkur á þvl hvaöa neöanjaröarbraut viö
eigum að taka.” „Ég skal ef mér leyfist
fylgja ykkur niöur i neöanjaröarbrautina
og sýna ykkur hvaöa lestir þiö eigiö aö
taka”, svara ég. Og þá segir hún: „Svo
þér taliö norsku”. „Frú Hamsun”, svara
ég, ,,ég hef hitt yður einu sinni áöur.” Hún
haföi nefnilega lesiö upp úr verkum manns-
ins sinsá norrænu kvöldi i Berlin og á eftir
vorum viö norrænu lektorarnir kynntir
fyrir henni. Hún sagðist muna eftir þessu
og baö mig afsökunar á aö hafa ekki þekkt
mig strax, sem náttúrlega var ekki von.
Svo segir hún við mig: „Þér verðiö aö af-
saka aö ég kynni yður ekki fyrir manninum
minum,enhann heyrir svo illa að hann get-
ur næstum ekki talað við ókunnuga.” „Frú
Hamsun” svara ég, ,,ég veit að maðurinn
yðar óskar þess aö menn láti hann i friði.
Égskil þaö vel.” Við göngum áfram og niö-
ur tröppurnar að neöanjaröarbrautinni og
Hamsun heyrir ekki hvað viö segjum en er
svona annaö veifið aö gjóta augunum á
mig. Ég segi frúnni hvaða lest þau eigi aö
taka og ætla svo aö kveöja. En þá segir
Knut Hamsun meö stafinn á lofti og dálitiö
hissa: „Men skal ikke ham der med?”
„Fer hann ekki með okkur”. Þá haföi hann
haldið aö ég hefði veriö sendur til að sækja
þau. Ég var þá rétt búinn að segja viö hana
að þaö gleddi mig afskaplega mikiö aö hafa
fengið aö sjá manninn hennar einu sinni á
ævinni, oghún fer upp aö eyranu á Hamsun
og segir: „Þetta er islenski lektorinn viö
háskólanni'Berlin og hann segir aö þaö hafi
glatt sig afskaplega mikið aö fá aö sjá þig
einu sinni á ævinni.” Og þá ljómaöi Ham-
sun upp og rétti fram hendina og þrýsti
hönd mi'na og þá tók ég sérstaklega eftir þvi
hvaö hann haföi falleg ljósblá augu. Þá
beygi ég mig að Hamsun og segi i eyraö á
honum: „Þaö er bara eitt sem mig langar
til að segjayður, þaö er ekki vist aö þér vit-
iðþað , að bækur yðar eru ákaflega vel
þýddar á islensku af Jóni Sigurðssyni frá
Kaldaðamesi”. „Men det glæder mig at
höre”, segir Hamsun þá, „det glæder mig
virkelig meget aö höre”. Svo tókumst viö
aftur i hendur og ég sá aö ég átti ekki aö
framlengja samtalið þvi hann talaði svo
svoháttaö fólk tók mikiö eftir honum.
,, Det er som at tale til en mur”
— Þetta var einmitt hin sögufræga ferð
þegar Hamsun hitti Hitler.
Þegar ég las btík Torkilds Hansen mörg-
um árum siöar sá ég aö kvöldiö eftir eöa
sama kvöld var Hamsun gestur Göbbels
sem tók honum ákaflega vel. Þá hafði
Hamsun fariö niöur til Terbovens i Osló til
aö kvarta yfir meöferö Terbovens og Þjóö-
verja á Noregi. En Terboven haföi sagt við
Hamsun: „En þér sem eruö svona frægur
maöur, Hamsun, þér eigið að kvarta beint
til sjálfs Hitlers’ e’kki til min. Ég
ræð engu”, sagöi hann. „Þér hafiö þaö
nafn aö þér hljótiö aö fá áheyrn hjá
Hitler. Þér eigið bara aö biöja um viötal
viö hann.” Þetta varö til þess aö Hamsun
tók þessa hugmynd upp og fór af staö til
að hitta Hitler. Og þegar ég sé hann er
hann á leiðinni til Hitlers, en kemur þó
viö hjá Göbbels til aö láta hann koma fundi
þeirra i kring. Nokkrum dögum seinna
fór svo viðtaliö viö Hitler fram, eins og
frægt er sem endaði meö þvl aö þeir
gátu ekki talast meira viö. Hamsun var á-
kaflega skorinorður og ákveöinn og sagöi
aö þaö væri óþolandi hvemig fariö væri
meö Noreg. Fyrst maldaöi Hitler eitthvaö í
móinn og gaf óljós og engin svör, og þá er
þaö aö Hamsun segir viö túlkinn sem þýddi
samtaliö: „Det er som at tale til en mur”.
Þetta er eins og aö tala viö vegg.” Og nátt-
úrlega hikar túlkurinn viö aö þýöa. Þá segir
Hitler: „Was sagt er?” „Hvaö segir
hann?” Og túlkurinn gat auövitað ekki ann-
að en þýtt og þá spratt Hitler upp og sam-
talinu var lokiö.
Svo vildi þaö svo skemmtilega til aö
nokkrum dögum siöar hitti ég þennan mann
sem þýddi samtaliö milli þeirra Hamsuns
og Hitlers. Ernst Zuchner hét hann og var
góður kunningi minn, starfaöi I áróöurs-
málaráöuneytinu og var giftur norskri konu
og talaöi reiprennandi norsku. Þá sagði
hann mérfrá þessu samtali viö Hitler en ég
haföi ekkert vitaö um þaö áöur. Og ég segi
við hann: .Jívernig stóö Hamsun sig?”
„Hann stóð sig svo vel aö ég var stoltur af
honum”, svaraöi hann og sagði mér siðan
hvernig samtaliö heföi endaö.
Og aö skilnaöi sagöi ég viö hann: „Þetta
veröur aö skrá allt saman og geymast í
sögunni, þetta mun hjálpa til aö hreinsa
minningu Hamsuns um allan aldur.” Og.
hann svarar: „Þér getiö treyst því aö þaö
skal ég ekki vanrækja.” Siöan kom þetta
allt fram á sinum tima. Annars haföi
Zuchner þessi þýtt eina af bókum Krist-
manns Guömundssonar úr norsku, og þaö
var lika hann sem útvegaði mér leyfi til aö
taka meö mér öll min plögg óritskoöuö til
Kaupmannahafnar.
Þegar ég kem til Hafnar fæ ég einhvern
styrk frá islenska sambandssjóönum, og
þar hitti ég aðstaöaldri Guömund Kamban
sem er þá búinn aö þýöa heilmikiö af fs-
lenskum ljóöum á dönsku og vill gefa þetta
útog fer þess á leit vö mig að ég skrifi bók-
menntasögulegan inngang aö þessu safni
islenskra ljóða á dönsku. Til þess fæ ég lika
dálitinn styrk. Þaö kom svo út siöasta
striðsáriö 1945, — „Hvide falke” „Hvitir
fálkar” Kvæöi frá hinni lýrisku gullöld ts-
lendinga”, kallaöi Guömundur Kamban
bókina. En þegar ævi Kambans endaöi á
svo hörmulegan hátt þoröi forleggjarinn
ekki lengur aö hafa bókina til sölu, því eftir
ófriöinn rikti svo óskaplega mikiö ofstæki
gagnvart öllum sem höfðu eöa þóttu hafa
komiðof nálægt nasismanum. Ég held bara
að forleggjarninn hafi eyöilagt þaö sem eft-
ir var af upplaginu, þannig hún hlýtur aö
vera býsna sjaldgæf þessi bók.
Nefnd um sameiningu Þýska-
lands
— Eftir striöið hefur þú svo störf i utan-
rikisþjónustunni og ert lengst af starfandi
við sendiráöiö i Paris.
Þaö er 1946 aö ég verö sendiráösritari i
islenska sendiráðinuiParis. Ég hitti Pétur
Benediktsson I Stokkhólmi 1945 á leið frá
Moskva til Reykjavikur og hann segir mér
að hann eigi aö koma á fót islensku sendi-
ráöi i Paris og sig vanti góöan mann meö
sér. Og þá berst þaö i' tal aö ég taki þetta að
mér og ég svara játandi án þess aö hika.
Svo ferPéturheim ogræðir þetta viö rikis-
stjórnina og i janúar 1946 er ég skipaöur
sendiráösritari i Paris og var eftir það i
nánum tengslum viö sendiráöiö i Parls,
lengst af sem ólaunaöur menningarráðu-
nautur.
— Mér skilst aö á þessum árum hafir þú
veriö fulltrúi íslands inefnd sem var skipuö
til aö rannsaka möguleika i endursamein-
ingu hinna tveggja þýsku rikja.
Já, þaö var 1952 aö ég var geröur einn af
fulltrúum tslands á allsherjarþingi Sam-
einuðu þjóöanna sem þá var haldiö i Paris,
þessi stóra bygging sem nú stendur upp á
endann á Manhattan var þá ekkienn komin
upp. A þessu þingi var ákveðið aö skipa
nefnd til að rannsaka skilyröi fyrir þvi aö
hin tvöþýskuriki yröu sameinuö aftur. Það
var ekki lengra liöið frá stríöslokum en svo,
aö þaö var enn taliö vera i óvissu hvort
þarna ættu aö vera eitt riki eöa tvö, en
Rússar héldu þvi þá mikiö á lofti aö ef
'Vestur-Þýskaland yröi aöiliaö Atlantshafs-
bandalaginu myndi þaö veröa þvi til fyrir-
stööu aö löndin geti sameinast á ný. Svo
þessi nefnd er skipuö til aö rannsaka máliö
og I henni eiga sæti fimm riki: af hálfu fyrri
striösaöila Pólverjar og Hollendingar, af
hálfu umheimsins Brasilia og Pakistan,
og svo skyldi vera eitt hlutlaust Evrópuriki
og þaö sæti var úthlutaö tslandi. 1 upphafi
stóð til aö Thor Thors sendiherra i
Washington yröi fulltrúi Islands i nefnd-
inni, en hann sá sér þaö ekki fært vegna
anna og stakk upp á þvi' viö stjómina aö ég
tæki þetta sæti i staöinn fyrir sig. Nefndin
byrjar svo störf i febrúarmánuöi 1953.
Reglan var sú aö formennskan i nefndinni
gengi eftir stafrófsröö, Brasilia var þá
fyrst, en annar formaöurinn var frá
Islandi og þaö var ég. Þannig aö ég er for-
maöur nefndarinnar þegar hún heimsækir
Þýskaland og er þar i mjög áberandi hlut-
verki. Viö fórum til Bonn og ræddum viö
Adenauer og stjórnarvöld þar, og siöan til
Vestur-Berlinar og töluöum viö forráöa-
menn þar.en Austur-Þýskaland neitaöi öll-
um afskiptum af nefndinni og vildi ekkert
af henni vita. Þeir höföu náttúrlega vonda
samvisku og vildu ekki eiga þátt i neinu
sem gæti sameinaö rfkin, Rússar voru auö-
vitaö löngu búnir aö ákveöa aö hiröa allt
Austur-Þýskaland. Svo nefndin varö aö
komast aö þeirri niöurstööu aö þaö heföi
ekki tekistnein samvinna um aögera neitt
meira i málinu vegna afstööu bæöi Pólverja
og Austur-Þjóöverja. En þetta má heita
hérumbil i fýrsta sinn sem Island kemur
nálægt málefnum stórveldanna og þeirra
refskák.
Tragík í loftinu
— Þarna kemur þú aftur til Berlinar eftir
tiu ára viöskiianö og borgin öll i rústum.
Það var ákaflega dapurlegt aö koma
aftur til Berlinar og sjá borgina i rústum.
Þá var hérumbil ekkert farið aö gera til aö
endurbyggja bæinn og ryöja burt rústun-
um, alls staöar göptu viö manni útbrunnin
húsog sundursprengdar byggingar. Já, þaö
var ákaflega mikil tragik i loftinu I Berlin á
þessum árum, þetta var alveg liflaus bær,
liflaus og sveltandi bær. Þaö var heldur
enginn hiti og fólki var svo kalt aö þaö
hópaöi sig saman á járnbrautarstöðvum,
bara til aö hafa hitann hvort af öðru, stóö
þar á kvöldin og haföist ekkert aö. Maöur
sáóánægjusvipinná fólkinu, hvaöþaö haföi
litiö viö að vera, litiö aö boröa og litiö af
öllu. Ég hef einu sinni reynt aö lýsa þessu,
þaö var eins og allt Þýskaland væri statt á
eins konar „no-man’s-land”, þaö var eins
og dauöur blettur inn á milli rikja heims-
ins.
Svo var farið með okkur og okkur sýnd
höllin þar sem Hitler haföi búiö og sviöiö
bak viö höllina þar sem lik hans var brennt
og Göbbels skaut sig til bana. Þarna voru
öll ummerkin ennþá, höllin stóö útbrunnin
og svo sá maöur þarna þennan sviöna blett
þar sem lfk Hitlers hafði veriö brennt.
— Sástu Hitler nokkurn tima i lifanda
lifi?
Já, ég sá hann mjög vel daginn sem hann
varö fimmtugur, 20. april 1939. Þá var mikil
blysför tilhans og ég fylgdi meö af forvitni
ogsá hann ásýndum þegar hann kom fram
á svalirnar meö Göring og Göbbels og öör-
um ráöherrum sinum. Það var eina skiptiö
sem ég sá hann sjálfan.
— Þú ert búsettur i Paris i heil 37 ár, lit-
uröu kannski á sjálfan þig sem jafnmikinn
Parisarbúa og tslending?
Nei, nei, ég hef aldrei litiö á mig sem
Parisarbúa, ég hef alltaf litiö á mig sem
islending eingöngu, maöur er alltof mikill
Islendingur til aö geta nokkru breytt um
þaö. Ég var lika löngum stundum burtu frá
Paris á þessum árum, sat fimmtán sinnum
allsherjarþing Sameinuöu þjóöanna i New
Yorkog var þar mikinn hluta árs. Svo var
ég mikið hér heima þegar ég var aö skrifa
bókina um Hannes Hafstein, sat á söfnum
hér og i Kaupmannahöfn. Og svo hef ég
oftastnær komið hingað heim i tvo-þrjá
mánuöi á ári.
En mér þykir vænt um Paris og Frakka
og á margar góöar minningar um það fólk
sem ég hef kynnst þar. Frakkar eru allt
ööruvisi en útlendingar halda, mér finnst
oft eins og fólk haldi aö Paris sé léttúöugur
bær og gleöskaparbær, en þetta er ákaflega
djúpt þenkjandi fólk, alvarlegt fólk i sinu
lifsviðhorfi og lifemi, menntað fólk meö
alvarlega afstöðu til viðfangsefna lifsins.
Þvi má ekki gleyma að Frakkar eru þjóö
sem hefur tvisvar sinnum i siðustu timum
oröiö fyrir blóöugu heimsstriöi og það er
ekki litil reynsla fyrir eina þjóö, það er ekki
litiö sem hún hefur gengið i gegnum meö
hetjuskap. Og svo er þetta ef tii vill gáf-
aðasta þjóð heimsins.
Tvær eða þrjár aldir
— Nú hefur þú upplifað Evrtípu á tvenn-
um ef ekki þrennum timum, séö margt liöa
undir lok og nýtt taka við. Hvaö er þér I
huga þegar þú litur yfir farinn veg?
Ja, mér finnst ég hafa lifað tvær eða
þrjár aldir, þetta var allt önnur öld þegar
ég var ungur og lika milli striöana og lika
eftir seinna striöiö. Heimurinn var, aö
minnsta kosti i mlnum augum, I miklu
meira sakleysisástandi fyrir 1914, allt var
tóm bjartsýni, tómur menningaráhugi,
mikil gleöi i lof ti og menn trúöu ekki á striö
eöa aö þeir þyrftu að hafa áhy ggjur af þvi.
Þaö var eins og allt streymdi framáviö til
betri tima og jafnvel i svona Iitlum bæ eins
og Reykjavik, afskekktum litlum bæ, var
einhver bjarmi yfir lifinu sem ekki hefur
komiöaftur. Nú stafar þetta kannski sum-
partaf þvi aö maöurer oröinn eldri, en mér
finnst aö svona hafi verið. En náttúrlega
veröur maöur aö muna eftir þviaö þeir sem
sjálfir liðu engan skortog áttu aö öllu leyti
góöa ævigeröu sér almennt ekki grein fyrir
þvi hvaö var mikil fátækt i heiminum bak
viö alla velgengnina og alla bjartsýnina og
alla þessa góöu ti'ma. Þaöer skuggahliöin á
þessum tima sem okkur finnst hafa verið
svo bjartur. Hagur almennings hefur
náttúrlega batnaö afskaplega mikiö og öll
aöhlynnin g, hvort heldur a ö göml u fólki eöa
sjúku eöa þeim sem eru illa i sveit settir á
einhvem hátt. Að þessu leyti er okkar timi
miklu manúölegri.
— Nú hafa allir hlutir gerst mjög geyst á
tuttugustu öldinni, heldur þú aö eitthvaö
hafi glatast i öllum æöibunugangnum?
Þaö er sjaldan aö eitthvaö vinnst á án
þess aö eitthvaö glatist, þaö er nú tilfelliö.
Eitthvaö hefur glatast. Menn eru orönir
harösoönari, finnst mér, og minna af þeirri
tegund blekkingar sem við köllum illúsjón-
ir.menn gera sér ekki eins háar og bjartar
hugmyndir um hlutina, eins og mér finnst
að mönnum hafi veriö eölilegt á þeim tim-
um. Þaö er ýmiss konar idealismi sem náði
kannski sinu háskeiöi þá, en hefur nú runn-
iö þaöá enda oger horfinn úr lifi og listum.
Feguröarþráin, feg uröardýrkunin,
feguröarviljinn, mesta af þessu hefur
hnignaö aö einhverju leyti, menn vilja
heldur þaö ljóta og lýsa þvi sem mest og
hroöalegast. Þaö er vont fyrir heiminn, þaö
er vont fyrir æskuna, þaö er vont fyrir alla.
eh.