Tíminn - 16.05.1982, Blaðsíða 12

12
Sunnudagur 16. mai 1982
Það hefur vonandi ekki farið framhjá nokkrum
samviskusömum lesanda að í tveimur síðustu blöð-
um Hetgar-Timans birtist afar merkilegt viðtal við
Kristján Albertsson/ rithöfund, fyrrum ritstjóra og
starfsmann utanríkisþjónustunnar. Kristján hefur
viða farið á langri ævi og mörgu kynnst: ef til vill
var merkilegasti hluti viðtalsins sá er fjallaði um
Guðmund Kamban og einkum ástæður þess að hann
var veginn af dönskum andspyrnumönnum rétt um
það bil sem seinni heimsstyrjöldinni lauk. Þær upp-
lýsingar munu ekki hafa birst á prenti áður. Hér
verður sagt frá Kamban, frá ferli hans sem hófst
svo glæsilega én átti sér sorglegan endi.
■ Æska hans? Viö förum fljótt
yfir sögu. Hann fæddist 8. júni
1888 i Litlabæ á Alftanesi var sjö-
unda barn foreldra sinna af fjór-
tán, og gekk einu sinni fram á
Grim Thomsen á spássitúr um
Bessastaöaland. Geta má þess aö
Gisli Jónsson, bróöir Guömundar,
lýsti heimi þeirra bræöra i bók-
inni Frá foreldrum minum — við
látum nægja aö segja aö fátækt
hafi verið mikil og börnin uröu aö
vinna. Guömundur þá Jónsson
vildi þó heldur liggja i bókum og
var fyrir vikiö álitinn letiblóö af
föður sinum. Móöir hans skildi
aftur á móti menntunarþrá
sonarins og kom þvl til leiöar aö
hann var einn barnanna sendur 1
skóla — gekk þó brösuglega fyrir
hann aö komast i Menntaskólann
en tókst aö lokum haustiö 1904.
Hann las utanskóla og varö
stúdent 1910 meö lágmarkseink-
unn. Meöfram skólanáminu varö
hann aö vinna fyrir sér, lengst af
viö blaö Björns Jónssonar rit-
stjóra og síöar ráöherra — blaöið
var auövitaö lsafold og Guö-
mundur skrifaöi meöal annars i
þaö skeleggar greinar um upp-
kastið. Ariö 1901 haföi hann samið
sitt fyrsta leikrit, þá var hann
þrettán ára og leikurinn hét
Svikamyllan var um elskendur
sem biöa ósigur. Handritiö er nú
glataö. Næstu verk hans voru
nokkrar sögur sem hann skrifaði
eftir fyrirsögn þeirra H.C.Ander-
sen, Jónasar Hallgrimssonar og
Snorra Sturlusonar og komu út i
litlu kveri áriö 1906.
H.C.Andersen,
Jónas Hallgrímsson
og Snorri Sturluson
finna sér farveg
á jarðríki
Hægan nú. H.C.Andersen,
Jónas og Snorri? Já, þaö var
öldungis ekki laust viö þaö!
Þannig var mál meö vexti að
Björn Jónsson, yfirboöari Guö-
mundar var mikill andatrúar-
maöur á þeirra tima vlsu og not-
aöi blað sitt meöal annars ákaf-
lega til aö vegur spiritismans yröi
sem mestur á Islandi. Gegnum
Björn komst hinn ungi Guömund-
ur Jónsson I kynni viö Indriöa
miöil og aöra talsmenn andanna
hérnamegin og kom fljótt i ljós aö
hann var móttækilegur sjálfur.
Hann fór aö skrifa ósjálfráöa
skrift og fyrst eftir aö lækna átti
Jón Jónsson, bónda úr Stóradal af
krabbameini.
Jón þessi var dauövona þegar
andatrúarmenn tóku hann upp á
sina arma og hugðust lækna i
einni svipan meö aöstoö látinnar
læknisfræöi. Var Indriöi miöill
fenginn til verksins og Einar
Hjörleifsson, síöar Kvaran, fór
fögrum og hástemmdum oröum
um tilraunina i grein i blaöi sinu,
Fjallkonunni. En þá kom babb I
bátinn. Nokkrum dögum eftir aö
greinin birtist tók Jón bóndi upp á
þvi aö deyja og fór aö vandast
málið. Ekki yröi hann læknaöur
til dýröar splritismanum úr þvi.
Andstæöingar andatrúarmanna
voru lika illskeyttir og hikuöu
ekki viö aö notfæra sér dauöa
bóndans til aö hafa andatrú og
allt sem henni fylgdi aö háöi og
spotti. En þegar neyöin er stærst
r hjálpin næst — loftandarnir
H.C.Andersen og Jónas Hall-
grlmsson sáu aö viö svo búiö
mátti ekki standa og ákváöu aö
grípa til sinna ráöa. Þeir fundu
sér farveg á jarðrlki, þar sem var
pilturinn Guömundur Jónsson og
meö hans hendi skrifuöu þeir dá-
litla dæmisögu um dauöa Jóns,
þar sem þeir visuöu spotti and-
stæðinganna á bug og sönnuöu
svo ekki varö um villst, aö mál-
staöur spiritista heföi slöur en svo
oröiö fyrir nokkrum skakkaföll-
um af þessu máli öllu. Ortu þeir
aukinheldur sálm I gegnum Guö-
mund Jónsson og var hann sung-
inn viö útför bóndans úr Stóradal
nokkrum dögum seinna, og gefinn
út I sérprenti merktur stöfunum
H.C.A. og J.H. Er varla fyrir þaö
synjandi aö flestum þótti skáld-
skap þeirra félaga hafa hrakaö
allmikiö siöan þeir dóu.
En nú voru þeir komnir á
bragöið og nokkru slöar skrifuöu
þeir fimm ævintýri gegnum Guð-
mund og höföu þá fengið engan
aukvisa I liö með sér, sjálfan
Snorra Sturluson. Komu ævintýr-
in út meö nafninu: Úr dularheim-
um I. Fimm æfintýri. Ritaö hefur
ósjálfrátt Guömundur Jónsson.
Samband við
annan heim rofið
Eftirmála aö bókinni skrifaði
Björn Jónsson ritstjóri og vottaöi
þar aö hann heföi fylgst meö þvi
er Guömundur skrifaöi ævintýri
hinna framliönu óvenju hratt og
viðstöðulltið. Er skemmst frá þvi
aö segja aö öll boöa ævintýrin
andatrú og þýkja tæpast I hópi
rismestu bókmennta veraldar.
Framhald varö heldur ekki á
ósjálfráöri skrift Guðmundar.
Rétt um þaö leyti sem nokkrir
valinkunnir menn höföu ákveðið
aö rannsaka dulræna hæfileika
Guömundar svo visindalega sem
unnt væri veiktist hann hastar-
lega og var tilkynnt eftir veikind-
in aö nú væri samband hans viö
annan heim rofiö. Æ slðan hafa
þeir þremenningar, Hans, Jónas
og Snorri, ráfaö um i villu og
svíma hinum megin og ekki getaö
veitt skáldskaparþörf sinni útrás,
svo vitaö sé. Aldrei hefur veriö
kannaö gaumgæfilega hvaö hér
var á feröinni, og liklega ekki
hægt um vik, en öllu heldur var
þaö undirmeövitund Guömundar
sjálfs sem skrifaöi ævintýri viö
dýröar andatrú en þrieykiö fyrr-
nefnda. Seinna var sett saman
þessi visa:
Guðmundur Kamban
skrifar alla skrambann
ósjálfrátt um andann,
sem er fyrir handan
i hópi íslenskra
skálda í Danmörku
Eftir aö Guömundur geröist af-
huga dauöu fólki vildi hann ein-
beita sér að lifandi löndum sin-
um. Hann skrifaöi greinar um
ýmis þjóöþrifamál, varaöi til aö
mynda viö of miklu ofstæki i mál-
hreinsun, og taldi rithöfundum
hollara að skrifa mál fólksins i
landinu á bækur sínar en láta það
tala gullaldarmál. Var hann aö
best er vitaö fyrstur til aö halda
þessu fram en aö visu má deila
um hvernig til tókst i verkum
hans sjálfs. Aörar greinar
skrifaöihann þar sem hann hvatti
til þess aö lslendingar tækju sér
ættarnöfn aö siö útlendinga og
alla tiö var hann reyndar ötull
baráttumaður þess aö Islending-
ar mættu ekki hika viö aö taka sér
til fyrirmyndar þaö sem eftir-
sóknarveröast væri I menningu
annarra þjóöa. Hann var heims-
borgari á sinn hátt. Vildi Guö-
mundur ganga á undan meö góöu
fordæmi hvaö snerti ættarnöfn og
tók sér þaö nafn sem hann gegndi
slðan: Kamban. Sigldi hann
þannig útbúinn til Kaupmanna-
hafnar siösumars 1910, oröinn
stúdent og ætlaöi sér aö lesa bók-
menntir, fagurfræöi og fram-
sagnarlist viö háskólann. Litiö
varö þó úr þvl námi, enda vakti
annaö fyrst og fremst fyrir hon-
um: aö veröa rithöfundur.
Þaö er kunnara en frá þurfi aö
segja aö á þeim árum voru nokkr-
ir islenskir rithöfundar búsettir á
Noröurlöndum og vildu leggja
heiminn aö fótum sér meö þvl aö
skrifa á dönsku. Þó Island væri
enn bæöi afskekkt og einangraö
höföu tengsl landsmanna viö út-
lönd aukist mjög frá þvl sem áöur
var, og ungir menn og bók-
menntasinnaöir höföu nú tækifæri
til aö kynnast menningu og bók-
um stórþjóöanna. Fór ekki hjá
þvl aö þeir hrifust og varð Island I
þeirra augum litiö land og
hallærislegt I samanburöi við
gróin menningarsvæði Evrópu.
Þótti þeim til litils aö rita bækur
sinar á þjóötungu nokkurra tug-
þúsunda þegar allt eins vist var
aö milljónirnar úti I heimi biöu
óþreyjufullar eftir aö heyra frá
þeim. Þessir menn voru, auk
Guömundar Kamban, þeir Jó-
hann Sigurjónsson, Gunnar
Gunnarsson og Jónas Guölaugs-
son en þaö er I kvæöi eftir þann
siðastnefnda sem áöurnefnd viö-
horf koma hvað skýrast fram.
Kvæöiö heitir „Mig langar —” og
þar eru meðal annars þessar lin-
ur:
Ég bölva þér
nákaldi is."
Hér er kalt, hér er erfitt
aö anda,
hér er allt það sem hrærist
meöbönd!
O, mig langar til fjarlægra
landa,
ó, mig langar aö árroöans
strönd!
■og:
Ég vil bálið, sem hitar og
brennur,
en ég bölva þér nákaldi Is!
Ég vil aflþunga elfu, sem
rennur,
ekki óhreina pollinn sem frýs.
Ég vil ástblómiö rauöa sem
angar,
ekki arfa eöa þurrkaöan vönd.
Ó, svo langt héöan burtu mig
langar,
ó, mig langar aö árroöans strönd!
Þess má svo geta aö Jónas Guö-
laugsson fór aldrei lengra en til
Noregs og Jótlands!
Nú má ekki skilja þetta á þá
leiö aö þessir Islensku rithöfundar
sem leituöu sér frama utanlands
og á erlendum tungumálum hafi
afneitaö þjóöerni sinu og landi.
Ónei, þeir voru allir og alla tlö
miklir tslendingar I hjarta sér.
Þeir höföu hins vegar ekki nægi-
lega mikla trú á sjáifum sér og is-
lenskunni til aö þeir tryöu þvi aö
þeir gætu oröiö heimsfræg skáld
— sem þeir sóttust auövitaö eftir
— nema meö þvl aö skrifa á öör-
um málum, málum hinna stóru,
háþróuðu menningarþjóða. Aö
visu treysti enginn sér til aö
skrifa á ööru máli en dönsku sem
varla gat talist i hópi alheims-
tungumála, en þeir náðu eigi aö
siöur töluveöri frægö og virðingu
erlendis, þótt um skamma hrlö
væri. Jónas Guölaugsson gaf út
ljóöabækur bæöi á norsku og
dönsku og fékk fyrir þær allgóöa
dóma, en dó siðan áöur en hann
gæti fylgt þeim eftir — vinsældir
leikrita Jóhanns Sigurjónssonar
eru flestum kunnar, og Gunnar
Gunnarsson var um tima næstum
þjóöskáld I Danmörku og einnig
mikiö lesinn I Þýskalandi og viöar
i Miö-Evrópu. Þaö er til marks
um glæstar vonir þeirra félaga aö
Jóhann Sigurjónsson og Gunnar
Gunnarsson gerðu meö sér skrif-
legtsamkomulag um aö sá þeirra
sem fengi Nóbelsverölaunin i
bókmenntum skyldi skipta verö-
launafénu meö hinum.
Hadda Padda
Og Guðmundur Kamban var aö
sinu leyti jafn staöráöinn I aö
komast til frægöar. Þaö er annars
undarlegt aö hann skyldi ekki
leggja út i aö skrifa á ööru máli en
dönsku, þvi þaö er vitaö aö frá
fyrstu tlö vildi hann allrahelst
skrifa á ensku. Þaö var hinn enski
heimur sem höföaöi mest til hans
og heillaöi hann en þar tókst hon-
um aldrei, þrátt fyrir nokkrar til-
raunir, aö ná fótfestu en varö vin-
sæll i Danmörku.
Fyrsta leikrit sitt, ef Svika-
myllan er undanskilin skrifaöi
Guömundur raunar á Islensku
þaö var áriö 1912 og hann nefndi
verkið Höddu Pöddu, en sneri þvi
sjálfur á dönsku skömmu siöar og
þannig kom þaö út á bók áriö 1914.
Hadda Padda er mikiö drama um
ástir, örvæntingu, hefnd og svo
framvegis og fyrir áeggjan Georg
Brandes féllst Konunglega leik-
húsiö i Kaupmannahöfn á aö sýna
verkiö haustiö 1914. Ttilhlutverk-
iö lék Ella Ungermann og var
ákaft lofuö fyrir, en meö önnur
helstu hlutverk fóru Poul
Reumert og Agnete Egeberg,
sem siöar varö eiginkona Guö-
mundar Kamban. Hvlsla sumir
að hún sé fyrirmynd Normu I
leikritinu Vér morðingjar.
Leikritinu var mjög vel tekiö
bæöi af gagnrýnendum og
óbreyttum leikhúsgestum, og
gekk I fjóra mánuöi sem þótti
gott. Var þaö síöar sýnt I ýmsum
löndum og fékk yfirleitt ágætar
viötökur. Ariö 1923 geröi Kamban
svo kvikmynd eftir verkinu og tók
an. En þegar Þorgils sér Ingi-
björgu, sem þeir báöir elska
ganga til Hrólfs og votta honum
ást slna, snýst honum hugur og
hann ákveöur aö gllma viö Hrólf.
Hrólfur fellur og ráöherradóttirin
Hekla, sem elskar hann setur nýtt
skilyrði fyrir náöuninni: hún
krefst þess aö Hrólfur endur-
gjaldi ást hennar. Eftir mikið
fargan stokkast spilin aö lokum.
Ingibjörg uppgötvar aö hún elsk-
ar I rauninni Þorgils og Hrólfur
aö hann elskar Heklu, en ekki
Ingibjörgu. Fööur Hrólfs er
I íf
JjU
Off
dauði
Kambans
— Samantekt um Guðmund
Kamban með tilliti til
nýrra upplýsinga
Kristjáns Albertssonar
útiatriöi hennar hér á tslandi en
myndin þykir ekki sérlega vel
heppnuö.
Hver elskar hvern?
Næsta leikrit Kambans hét
Konungsgliman og var lika um
miklar ástir og tilþrifamikil ör-
lög. Lesendum til fróöleiks skal
hér tekinn söguþráöur verksins
eins og Helga Kress rakti hann i
riti sinu Æskuverk og ádeilur,
Studia Islandica 29, en til þess rits
hefur ósparba veriö leitað I þess-
ari samantekt. Helga segir:
„Söguþráöurinn er snuröóttur, og
gerist margt á skömmum tlma.
Spinnst leikritiö út af þvi aö i
Reykjavik er framiö morö og
morðinginn dæmdur i nokkurra
ára fangelsi. Sonur hans, Hrólfur,
er einn af bestu glimuköppum
landsins ásmat Þorgilsi vini sin-
um og fóstbróöur. Hafa þeir heitið
þvi aö taka aldrei þátt i glimu-
keppni hvor á móti öörum. Keppa
þeir til skiptis og deila sigrunum
bróöurlega á milli sin. 1 tilefni af
komu konungs til Islands ákveöur
ráöherra aö undirlagi Heklu,
dóttur sinnar, aö náöa morðingj-
ann fööur Hrólfs, meö þvi skil-
yröi, aö Hrólfur sigri i glimunni
sem halda á konunginum til
heiöurs. Þorgiis neitar aö glima
og allir telja Hrólfi sigurinn vis-
sleppt úr fangelsinu og allt fellur I
ljúfa löö.”
Ameríkudvöl
Satt best aö segja hafa mörg
leikrit fengiö betri viðtökur en
þetta melódrama. Þaö var frum-
sýnt á tslandi árið 1917 og fékk
slæma dóma og þó Konunglega
leikhúsiö I Kaupmannahöfn sam-
þykkti þegar árið 1913 aö sýna
verkið varö ekki af þvi fyrr en
1920 og þá kolféll þaö. Löngu áöur
hafði Kamban hins vegar misst
þolinmæöina gagnvart Dönum.
Honum þótti þeir ekki sinna sér
nægjanlega vel og 1915 ákvaö
hann aö hafa sig á brott og sigla
til Ameriku. Hann var félltill en
bjartsýnn, draumurinn um feril i
enskumæiandi landi virtist ætla
aö rætast.
En nei — þaö fór á aðra lund.
Eftir aö hafa þraukaö i tvö ár við
kröpp kjör i New York
hrökklaöist Kamban aftur til
Danmerkur og hafði mistekist aö
fá verk sin útgefin eöa leikin
vestra. Hann haföi á hinn bóginn
kynnst nýjum heimi og i verkum
hans er uppskeran frá Ameriku-
dvölinni rikuleg. Hann kynntist
bókum nýrrar kynslóðar banda-
riskra rithöfunda sem lögöu sig
ekki síst eftir mögnuöum þjóö-
félagsádeilum I raunsæisstil.
Verk þeirra uröu Kamban sem
opinberun og næstu árin skrifaði
Sunnudagur 16. mai 1982

lendinga á Grænlandi og fund
Ameriku. Þykir sumum þesi
skáldsaga besta verk Kambans
þótt ekki hafi mikið fariö fyrir
henni. Lagöi hann sig enda allan
fram viö aö gera hana sem best
úr garði og kynnti sér allt sem
vitað var um þann tima sem hún
gerist á, eins og Kristján Alberts-
son, sem var I Berlin samtiöa
Guðmundi og mikill vinur hans,
iýsti I viötalinu viö Helgar-Tim-
ann. Bókin kom út samtimis á
dönsku og þýsku og þó hún fengi
prýðisviðtökur var efnahagur
Kambans eftir sem áöur slæmur,
hann haföi fengiö sin ritlaun fyr-
irfram til aö geta lifaö frá degi til
dags. Arið 1938 var svo aö honum
þrengt aö hann neyddist til aö
snúa aftur til Danmerkur þar sem
hann bjó siöustu árin, skrifaöi
ýmislegt en gekk illa aö koma
undir sig fótunum á nýjan leik. Þá
var kominn til skjalanna sá orö-
rómur aö hann væri nasisti og jók
ekki vinsældir hans I Danmörku.
Orðrómur um nasisma
Kamban likaöi vel viö Þjóö-
verja og margt I fari þeirra höfö-
aði til hans. Hann var hins vegar
aldrei nasisti og haföi ógeö á
Adólf Hitler, eins og Kristján Al-
bertsson hefur lýst I grein sem
birtist i bók hans I gróandanum.
Þar segir hann meðal annars frá
kvikmyndasýningu sem þeir fóru
saman á og sýndi einhverja
marséringahátíö nasistanna. Allt
tilstandiö vakti hlátur Kristjáns
Albertssonar en Kamban var ekki
hlátur Ihug. Hann sagöi: „Tókstu
eftir því hvernig þeir marséra?
Þetta er geðveik þjóö!”
Hitt er annaö mál aö Kamban
haföi ekki sinnu á þvl aö lýsa af-
dráttarlaust fordæmingu sinni á
nasismanum og raunar hrósaöi
hann opinberlega ýmsu þvi sem
honum þótti vel fara i Þýskalandi
nasismans, eins og til dæmis
þegnskylduvinnunni. Eftir aö
Danmörk haföi veriö hernumin af
Þjóöverjum kom þetta honum i
koll og hann fékk litiö viö aö
sýsla. Hann reyndi aö fá atvinnu
viö islensku sendiráöin i Sviþjóö
eöa Danmörku en var neitaö og
var þá nauðbeygöur að leita á
náðir Þjóöverja. Hann fór oft til
Þýskalands á striösárunum og
setti til dæmis upp leikrit i
Köningsberg og þetta leiddi til
þess að orörómurinn um nasisma
hans fékk byr undir báöa vængi.
Kamban vissi sjálfur af þessu en
lét sér i léttu rúmi liggja. Eftir að
ljóst varö aö Þjóöverjar myndu
tapa striöinu haföi hann hins veg-
ar talsverðar áhyggjur af þvi
hvað yröi eftir striö. Hann bjóst
við aö veröa yfirheyröur vegna
gruns um samvinnu viö nasista
og óttaöist þaö ekki, en — sagöi
hann viö Kristján Albertsson:
„Verður ekki hálfger eöa alger
óöld fyrsta kastiö, menn myrtir,
sem eru taldir hafa verið vin-
veittir Þjóöverjum? Hver á aö
halda uppi lögum og reglu gagn-
vart æsingamönnum úr hópi
skrflsins?” Mætti ætla hann heföi
veriö forspár.
En nú skulum viö taka orörétt
upp úr viötali Helgar-Timans viö
Kristján Albertsson:
öriagarík rannsókn á
sölvum
„Kamban haföi mörg undarleg
áhugamál og haföi afar gaman af
að hnýsast I ýmislegt sem aörir
láta sér fátt um finnast. Til dæmis
haföi hann ákaflega gaman af að
kynna sér allt um íslenskt mel-
gras, sem er eins konar Islenskt
villihveiti, sem menn lögöu sér til
máls og notuöu I grauta á neyöar-
timum I sögu þjóðarinnar. Eins
var þaö meö söl, fólk át söl úr
fjörum, og Kamban komst aö þvi
einhvern veginn aö sama gera
Japanir og Kinverjar á Kyrra-
hafsströndum, þeir éta söl. Og aö
gamni sínu fer hann aö kynna sér
allt sem hann gat fundiö i
búnaðarritum og annars staöar
um söl og neyslu sölva á fyrri
timum. Nú kemur þýskur
vísindamaður á striöstimanum til
Kaupmannahafnar og þekkir aö
nafni til þennan kunna rithöfund
og skáld, Guömund Kamban,
hringir hann upp og segir aö sig
langi aö tala við hann og hvort
hann megi bjóöa honum i há-
degisverö. Og þaö veröur úr.
Þessi Þjóöverji er náttúru-
vlsindamaöur og yfir boröum
segir Kamban honum frá þessari
neyslu Islendinga á sölvum.
leyti á tslandi þó skrifuð væru á
dönsku.
Upp og ofaní Danmörku
En hann var sem sagt kominn
aftur til Danmerkur. Hann bjó
þar næstu árin en ferðaðist nokk-
uð, kom til dæmis reglulega til Is-
lands og kynnti verk sin. Efni
Kambans i Kaupmannahöfn voru
yfirleitt heldur góö og hann fékkst
viö ýmislegt auk ritstarfanna,
var svo dæmi sé nefnt leikstjóri
viö Konunglega leikhúsiö um
nokkurra ára skeiö á þriöja ára-
tugnum. Annars átti hann nú viö
vaxandi andstreymi aö etja aö
minnsta kosti taldi hann sér trú
um aö blöðin og gagnrýnendur
væru sér óeðlilega andsnúin og
bætti hann raunar inn i sum
seinni verk sin ádeilu á þá sem
blööin skrifa.
Fyrst þóttist Kamban veröa
var viö þessa andstööu er leikrit
hans, Marmari, fékkst ekki sýnt I
Danmörku. Þaö er fyrsti ieikur
hans sem gerist i Ameriku og
einnig fyrsta leikritiö þar sem
hann flikaði nývöknuöum áhuga
sinum á glæp og refsingu. Snerust
næstu verk hans meira eða minna
um óréttlæti refsinga eins og þær
voru praktiseraöar, þær voru
mannskemmandi pyntingar
spillts þjóöfélags og kæmu verst
niður á þvi fólki sem út úr neyö
verk voru annars vegar, tók
ósigrinum mjög illa.
Vér morðingjar
Ariö 1920 sló hann reyndar aftur
i gegn I Danmörku og þaö svo um
munaði. Þaö var þegar leikritið
Vér moröingjar var frumsýnt.
Vér moröingjar gerist i Ameríku
eins og Marmari og segir frá hel-
viti hjónabands þar sem eigin-
maðurinn aö lokum drepur eigin-
konu sina og er refsaö. Þetta er
áreiöanlega langbesta leikrit
Kambans, þarna tókst honum aö
ná valdi á dramatikinni sem áöur
— og síöar — var næsta hömlu-
laus, sálfræðileg rannsókn hans á
persónunum þykir mögnuö og
sannfærandi. Annars skal visaö
til fyrrnefnds rits Helgu Kress um
þessi fyrstu verk Kambans.
Oss morðingjum var altént tek-
iö meö miklum fögnuöi I Kaup-
mannahöfn og siðar i Osló, á ís-
landi fór þaö hins vegar fyrir of-
an garö og neöan er þaö var
frumsýnt i Reykjavik 1920, en
hefur slöan veriö sýnt fjórum
sinnum og veriö vel tekið. Kamb-
an fékk fé upp i hendurnar fyrir
þennan sigur og var mikið látið
meö hann sem aö visu megnaöi
ekki aö bæta honum upp von-
brigöin með Konungsglimuna og
Arabisku tjöldin — en þaö var
gamanleikur sem frumsýndur
var Ragnar Finnsson, sem
fjallaöi um svipaö þema og
„amerisku” leikritin en átti verk-
um annarra höfunda stóra skuld
að gjalda. Siöan kom stórvirkið
Skálholt sem þýtt var á fjölmörg
tungumál og varö vlöa mjög vin-
sælt, sagan um Ragnheiöi
biskupsdóttur.
Til Þýskalands
Kamban bjó i Danmörku til
ársins 1934 en hugöist þá fara
þaðan alfarinn. Hann var oröinn
leiöur á misjöfnum viðtökum
verka sinna, fannst hann eiga
betra skiliö, og fjármál hans voru
löngum óviss. Aöra stundina
haföi hann fullar hendur fjár,
hina varö hann aö gæta aöhalds
og þaö féll honum þungt — hann
var höföingi i lund. Frá Dan-
mörku hélt hann til Englands og
vildi gera aðra tilraun til aö veröa
rithöfundur á enska tungu en þaö
fór á sömu leiö og er hann var i
Bandarikjunum: peningaleysi
hrakti hann til baka áöur en hann
gæti komið sér aö fullu fyrir.
Hann vildi þó ekki fara aftur til
Danmerkur og kaus Þýskaland i
staðinn en þar höföu mörg verka
hans notið mikilla vinsælda. Hann
settist aö i Berlin og skrifaöi þar
skáldsöguna Vitt sé ég land og
fagurt, sem nýlega var lesin i út-
varpiö — mikil saga um vist Is-
hann mjög I þeirra anda, ádeilu-
verk sem vildu fletta ofan af
hræsni og miskunnarleysi I henni
veröld. Þar aö auki varö vistin I
Bandarikjunum þess valdandi aö
alþjóöahyggja Kambans efldist
til muna og næstu þrjú leikrit
hans gerðust I Amerlku meö ame-
risku fólki og seinni partur skáld-
sögunnar Ragnar Finnsson á sér
einnig staö i Vesturheimi þó sögu-
hetjan sé tslendingur. Þarna fór
Kamban út á nýja braut og má
minna á aö öll verk Gunnars
Gunnarssonar geröust aö öllu
eöa af slysni fremdi einhvern
þann verknað sem þjóöfélagiö
nefndi glæp. Þaö vildi bara svo til
aö i Marmara tókst Kamban ekki
að finna þessu áhugamáli sinu
sérlega leikrænan búning. Marm-
ari er f jarska langt og þungt verk,
spekingslegar oröræður um al-
varleg efni en litiö gerist, og
spekin kannski ekki svo spök þeg-
ar nánar er aö gáö. Þaö fór líka
svo aö flestum leiddist sem sáu
þetta leikrit, þá sjaldan þaö var
sýnt, en Kamban sem haföi litla
dómgreind þar sem hans eigin
var 1921 og fáum þótti gaman aö.
Kamban samdi tvö alvarleg leik-
rit á næstu árum, Stjörnur öræf-
anna og Sendiherrann frá Júpiter
og nokkra gamanleiki en náði
aldrei sömu hylli og eftir frum-
sýningu Vor morðingja. Stjörnur
öræfanna og Sendiherrann frá
Júpiter eru hrikalega dramatisk
verk, full af móraliseringum og
þulum um vont ástand mann-
kyns, en náöu ekki tilgangi sin-
um. Þessi vonbrigöi ollu ,þvi aö
Kamban tók aö snúa aö skáld-
sagnagerö fyrsta skáldsaga hans
Visindamanninum finnst þetta
ákaflega merkilegt — haföi hann
aldrei skrifað um þetta? Nei. Þér
eigiö aö skrifa um þetta ritgerð,
vlsindalega ritgerö og segja frá
öliu sem Islendingar vita um
neyslu á sölvum, segir þessi Þjóð-
verji. Hvaö útbreitt þaö hafi ver-
iö, hvernig þeirra hafi veriö neytt
og hvaöa hlutverki þau hafi gegnt
á erfiöum tlmum á íslandi.
Kamban svarar aö hann geti ekki
lifað á þvi aö skrifa visindalegar
ritgeröir, þaö borgi enginn maöur
eyri fyrir vlsindalegar ritgeröir,
þær séu allar prentaðar ókeypis.
Og þá segir þessi Þjóöverji:
„Ég er hérna i sambandi viö
stofnun sem heitir Deutsch-Dan-
isches Wissenchaftliches Institut,
ég ætla aö fara i hana og heimta
peninga handa ybur til aö skrifa
þessa ritgerö. Hvaö þurfiö þér
marga mánuöi til aö skrifa
hana?” Kamban segir: „Ég veit
þaö nú ekki, ég þarf náttúrulega
aö safna gögnum og lesa allt sem
ég get fundiö bæöi á dönsku og is-
lensku um þetta og svo aö skrifa
ritgeröina”. Þetta endar meö þvi
aö þessi visindamaöur útvegar
Kamban styrk úr einhverjum
þýskum visindasjóði, þúsund
krónur á mánuöi i sex mánuöi.
„Skjótið þér þá!"
En svo fylgir böggull skamm-
rifi: Kamban þarf aö sækja þess-
ar þúsund krónur i hverjum mán-
uöi upp á Dagmarhus, þar sem
eru höfuðstöðvar þýska veldisins,
þýsku hernámsstjórnarinnar i
Kaupmannahöfn. Kamban verö-
ur þetta smám saman ljóst og
hann segir viö mig: Þetta er
ákaflega hættulegt fyrir mig, sú
saga kemst á flot aö ég sæki I
hverjum mánuði peninga upp á
Dagmarhus og enginn veit fyrir
hvað. Þaö er þetta sem verður
honum aö falli. Þaö er vitaö eftir
á aö Danir tóku úr gluggum hin-
um megin viö götuna mynd af
hverjum dönskum manni og út-
lendingi sem gekk inn I þetta hús,
og þar á meðal var Kamban. Þeir
njósnarar sem Danir höföu i
kringum Dagmarhús vita aö
Kamban sækir þangað peninga I
hverjum mánuöi og enginn veit
fyrir hvaö. Þetta held ég aö hafi
oröiö honum aö falli.
Þegar þýski herinn leggur niö-
ur vopnin og gefst upp I Kaup-
mannahöfn og danska neðan-
jaröarhreyfingin tekur viö býr
Kamban á Hotel Pension Uppsala
i Uppsalagade i Kaupmannahöfn.
Þangaö koma þrir menn og segja
viö hótelvöröinn: „Við erum
sendir hingað til aö sækja fööur-
landssvikarann sem hér er, hvar
er hann?” Þá svarar þessi danski
portneri: „Ja, þaö hlýtur að vera
herra Kamban, hann var aö setj-
ast til borös þarna.” Þetta er
klukkan tólf á hádegi og Kamban
var nýsestur til borös meö dóttur
sinni. Þessir menn sem eru meö
einhverja frelsisliöaboröa um
arminn og skammbyssurnar i
hendinni ganga aö honum og
spyrja hvort hann sé herra
Kamban. Kamban játar þvi, og
þeir skipa honum aö koma meö
sér. Þá spyr Kamban: „Hver
gerir boö eftir mér?” Hann mein-
ar náttúrulega — er þaö lögregla
eöa einhverjir ótindir strákar, ef
þaö er lögregla fer ég náttúrlega
með en ef þaö eru einhverjir
strákar sem ætla aö pynta mig i
einhverjum kjallara fer ég
hvergi. Þá svara þeir: „Þaö
varöar yöur ekkert um!” Þá fer
ég ekki meö ykkur,” svarar
Kamban, „ef þiö ekki segiö þaö.”
Og þá segir þessi ungi maður:
„Þetta er alvarlegt mál, herra
Kamban, ef þér ekki komiö undir-
eins meö og hlýðnist þá skjótum
viö.” Og þá krossleggur Kamban
armana á brjóstiö og segir þá:
„Skjótiö þér þá,” og dettur senni-
lega ekki i hug aö þeir dirfist aö
ganga svo langt. En þessi ungi
maöur lyftir hendinni og skýtur
hann beint i enniö og Kamban
hnigur dauöur niöur.”
Kristján sagöi i grein eftir
dauöa Kambans: „Ég skal engu
um þaö spá, hvaö mikiö af verki
Kambans lifir, og verður metiö af
komandikynslóöum —-þó hygg ég
aö hans bestu bækur muni stand-
ast timans tönn betur en flest
annaö I ný-islenskri skáldsagna-
gerö. Um hitt er ég sannfæröur aö
metnaöur þessa stórbrotna
manns muni veröa hugstæður
ungum islenskum mönnum á
næstu öldum.”
— ij tóksaman.