Tíminn - 30.05.1982, Blaðsíða 16

Sunnudagur 30. mal 1982
Sunnudagur 30. mai 1982
17
16
I Bryggja Milljónafélagsins I Viöey. Skipakomur uröu 368 eitt áriö.
lshús Thors Jensen. Danir húöskömmuöu hann fyrir aö byggja íshús I „villustfl.”
Lifrarbræðsiustöö I Viöey. Þar unnu 40-50 ,,stú!kur”á sumrin.
Fjármálaævintýr og stórgjaldþrot á fyrsta tug aldarinnar:
■ Ariö 1909 kom sérkennileg osk
fram fyrir Alþingi Islendinga i
Reykjavik, — ósk um kaup-
staðarréttindi handa Viöey. Þeir
sem lita út til Viöeyjar núna, — en
þar eru nú engar framkvæmdir i
gangi nema litilsháttar aöhlynn-
ing að fornminjum á vegum Þjóð-
minjasafnsins, — munu helst
halda að þetta hafi verið eitthvert
gri'n. Svo var þó alls ekki. Besta
og fullkomnasta höfn á Islandi
var staðsett i Viöey og þar var
þungavarningi skipað upp, sem
ekki voru tök á að koma upp á
bryggjur i Reykjavik. A einu ári
komst þaövörumagn sem skipaö
var upp i Viðey I 60 þúsund tonn.
368 skip komu þar eitt árið. Þar
unnu flest 240 manns, þangað lá
sjálfvirkur simi, þar voru raf-
magnsinnsiglingarvitar og gufu
bátur var i stöðugum förum meö
verkafólk og forstjóra út i eyna
frá Reykjavik. Fiskur þakti stóra
hluta eyjarinnar á góðviðrisdög-
um og beiö skipa sem fiuttu hann
suöur á Spán, en á öðrum hluta
eyjarinnar mátti sjá fólk i önnum
við heyskap, þvi þarna rak smd
félag stórbúskap undir umsjón
dansks bústjóra. Þetta var rekst-
urhins mikla Milljónafélags, sem
við stofnun sina hafði fyllt brjóst
tslendinga skelfingablandinni
lotningu meö nafninu einu.
Hrifningarglóð veislu-
haldanna
Þegar Friörik 8. heimsótti ts-
land árið 1907 og við undirbúning
heimsóknarinnar flaug hátt andi
dansks-islensk bróðemis, a.m.k.
hjá mörgum fyrirmönnum. Um
leiö og athygli manna i Dan-
mörku beindist meir en ella að ts-
landi um þær mundir, vöknuöu til
nýs lifs draumar danskra alda-
mótamanna um aukin tengsl á
viöskiptasviðinu milli landanna.
Þegar eftir Þingmannaförina
1906 höfðu komið upp umræður
um að fjársterk fyrirtæki i Dan-
mörku kæmu upp verslunar og
atvinnufyrirtækjum á tslandi og
voru Austur-Asiufélagiö og Sam-
einaða gufuskipafélagiö oröuð við
þessi áform. Ýmsir áfangar höfðu
og náöst sem nú geröu alla versl-
un liprari en veriö hafði áður og
má þar fyrst af öllu nefna sima-
sambandiö sem á komst 1906.
Þetta var ekki siður hagur
ýmissa athafnamanna islenskra,
sem vildu styrkja innlend umsvif
á sviði verslunar og útgerðar, en
sá var munur á aðstööu eftir sem
áður að fjármagnið höfðu Danir
en tslendingar ekki.
Thorsteinsson &
Pétur
Co
Pétur Thorsteinsson, sá þekkti
athafnamaður, sem rak útgerð og
verslanir á Bildudal, Patreksfirði
og i Hafnarfirði, haföi flust til
Danmerkur frá Bildudal árið 1903
og stjórnaöi fyrirtækjum sinum
þaðan. Hann hafði nú þaniö at-
vinnurekstur sinn út að þvi marki
að ætti honum að verða auðiö að
efla hann enn frekar og raunar
aöeins að halda i horfinu, var
honum nauösyn á að komast yfir
meira fjármagn en hinir van-
máttugu islensku bankar gátu séð
honum fyrir. Má þvi nærri geta að
hann tók að lita i kring um sig eft-
ir dönskum mönnum, sem vilja
kynnu að ganga i félag viö hann
um reksturinn og þess reyndist
ekki langt að biða að hann fyndi
áhugasaman aðila. Sá hét Aage
Möller, stórkaupmaður i Kaup-
mannahöfn, sem átti gróin sam-
bönd i danska fjármálaheiminum
og þar að auki alltraust sambönd
„goodwill” i fiskviðskiptum suð-
ur á Spáni. Urðu þeir Pétur og
Aage Möller brátt ásáttir um að
leita hófanna meö að koma upp
öflugu verslunar og útgerðar-
fyrirtæki á tslandi og var i ráðum
með þeim Christian nokkur Ras-
mussen i Leith i Englandi, sem þó
var aldrei nema leppur Aage
Möller. Fengu þessir mennbrátt i
félag við sig einn atkvæöamesta
útgerðar og kaupmann i Reykja-
vik, Thor Jensen, sem þá átti
verulegar eignir hér, bæði Godt-
haabsverslun i Reykjavik og
mestan hluta i útgerðarfélagi þvi
sem átti togarann Jón forseta,
„Alliance,” en það félag var
stofnað 1905. Thor Jensen hafði
reyndar áöur átt skipti við Aage
Möller og skuldaði honum nokk-
urt fé og það og almennur
rekstursfjárskortur, sem Thor fór
ekki varhluta af frekar en Pétur
Thorsteinsson, flýtti eflaust fyrir
félagsstofnuninni.
Þvi var þaö I ársbyrjun 1907 að
tslendingar fréttu af stofnun
fyrirtækisins Pétur Thorsteinsson
og Co, sem þó var aldrei kallað
annað en „Milljónafélagið”
vegna þess að það spurðist að
hlutaféð væri ein milljón króna,
sem var geypifé á þessum tima.
Sannleikurinn var raunar sá að
svo mikiö varð hlutaféð aldrei.
Tveir togarar og stórút-
gerðarstöð
Hlutafé „Milljónafélagsins”
varð aldrei meira en 600 þúsund
krónur og voru það þeir Pétur og
Thor sem lögðu fram mestan
hluta þess, 205 þúsund krónur
hvor. Eigi aðsiður var þetta mik-
ið fé, þvl tekjur landssjóðs voru
litið meira en ein milljón á þess-
um tima og allur útflutningurinn
var litlu meiri en 10 milljónir. ís-
lendinga svimaði lika af öllu
þessu milljónatali og félaginu var
illa tekið i mörgum blöðum lands-
ins og 1907 var samþykkt harðorð
ályktun á fundi islenskra stúd-
enta i Kaupmannahöfn, þar sem
þeir vöruðu þjóðina við hættunni
sem af þvi stafaði að kæfa is-
lenska atvinnuvegi i erlendu pen-
ingaflóði.
En „Milljónafélagiö” var nú
komiö á laggirnar. Það var form-
lega stofnaö i april 1907 á kontór
firmans A.T. Möller i Dronning-
ens Tværgade 5 og þegar ákveðið
að heimili þess og varnarþing
yrði I Kaupmannahöfn. Skipaði
yfirstjórnina fulltrúaráð og fimm
framkvæmdastjórar og af þeim
var aðeins einn búsettur á Is-
landi, — Thor Jensen. Þegar
þarna. var komin til sögunnar
alvarleg brotalöm, sem átti eftir
að verða félaginu dýrkeypt, en
það var hin viðamikla yfirbygg-
ing þess, sem hamlaði mjög
ákvörðunum um daglegan rekst-
urog kyntieinnig undir ágreining
meöal stjórnenda, sem snemma
lét kræla á sér.
Sagði um tilgang félagsins að
hann skyldi vera sá að koma á
fastara viðskiptasambandi á
milli tslands annars vegar og
Kaupmannahafnar hins vegar.
Var ekki litill hugur í stofnendun-
um, því skjótlega var ákveöið að
festa kaup á tveimur togurum og
leigja að auki Viðey til 99 ára af
eiganda hennar, Eiriki Briem og
reisa þar stóra fiskverkunarstöð.
Eggert var reyndr tengdasonur
Péturs Thorsteinssonar og hefur
það eflaust greitt fyrir samning-
um. Arsleigan var 2000 krónur.
Snorri Sturluson og
Freyr
Við Faxaflóa var engin haf-
skipabryggja árið 1906 en i Viöey
háttaði svo til að þar var auðvelt
að gera bryggju sem þau skip
sem þá voru i förum, gátu vel
lagst upp að á stórstraumsfjöru.
Hófust framkvæmdir viö hafnar-
gerðina i júni 1907 og vann þar
flokkur danskra verkamanna
undir stjórn dansks verkstjóra.
Pétur og Thor fóru til Mandal i
MUXJONAFELAGIÐ
Viðey átli að verða kaupstaður,- Thor Jensen og Pétur
Thorsteinsson í bandalagi við danska auðjöfra
Noregiog keyptu þar stór timbur-
hús til niðurrifs, vegna væntan-
legra bygginga i Viðey. Tókst að
ljúka bryggjusmiðinni um
sumariö eins og til stóð og einnig
smiði fiskgeymsluhúss og ibúðar-
húss fyrir verkafólk stöðvarinn-
ar. Höfðust byggingarflokkar við
i tjöldum i Viðey sumariö 1907.
Togarar þeir sem keyptir voru
hétu Snorri Sturluson, sem var
með stærri togurum sem þá
tiðkuöust, en hinn var minni og
hét hann Freyr. Útgerðarstöðin i
Viðey var bæði myndarlegt og
álitlegt fyrirtæki og jók það álit
félagsins hve þar var fljótt og vel
unniö. Þar var nú upp risin örugg
afgreiðsla fyrir skip félagsins,
skútur, togara og vöruflutninga-
skip og fengin góð aðstaða til að
kaupa fisk vil verkunar og út-
flutnings i stórum stil. Þá var frá
öndverðu hægt að auka tekjur af
hafnarmannvirkjunum með þvl
að hafa þarna birgðastöð fýrir
danska oliufélagið DDPA, sem þá
hafði mesta oliuverslun hér á
landi.
Afskiptasemi Aage
MöUer
Aage Möller var lang atkvæða-
mestur hinna erlendu valda-
manna i félaginu og hann lét þeg-
ar í byrjun mikið að sér kveða.
Hann kom hingað til lands meðan
Friðrik konungur var i heimsókn
sinni og bollalagði þá ýmsa hluti
sem kynt var undir af bjartsýnis-
mönnum, innlendum sem dönsk-
um, og vöröuöu framtið Milljóna-
félagsins. Var kóngur ekki fyrr
farinn úr landi, en Möller hélt af
stað i ferð í kring um Island allt i
þeim tilgangiað kaupa fisk og var
viða borið niður. Keyptu þeir
félagar feiknin öll af fiski i ferð-
inni og var i ráði að selja hann
suður á Spán hvaö og var gert.
Hins vegar mun Möller ekki hafa
kunnað sér hóf og greitt fiskinn
miklu hærra verði en nokkurt vit
var i þvi fiskverö fór lækkandi á
mörkuðum þetta áriö. Varð þessi
bjarmalandsför þvi til þess aö
Milljónafélagið lenti strax i
skuldaklafa, sem þvi gekk sein-
lega að losna úr.
En Aage Möllerlét ekki hér við
sitja. Hann hafði aö vonum skoð-
aö Viðey gaumgæfilega i feröinni
og litist harla vel á hana i' sumar-
skrúðanum. Þótti honum upplagt
aðefna þarna til fyrirmyndarbú-
reksturs á vegum félagsins og
gekkst fyrir þvi að félagiö festi
kaup á allri Viðey fyrir 140 þús-
und krónur. Lét hann ekki einu
sinni svo litið aö gera Thor Jensen
grein fyrir þessu og varð sá siðar-
nefndi sárgramur, þvi fyrri leigu-
kjör á eynni höfðu nægt félaginu
fullkomlega.
Auk þessa var Aage Möller
ákaflega afskiptasamur um
reksturinn á Islandi, sem Thor
Jensen hafði meö höndum og
krafðist hinna smásmyglilegustu
skýrslna og útskýringa á öllusem
þar fór fram. Risu nú úfar á milli
þeirra Thors Jensen, sem náöu
hámarki, þegar Aage Möller
sendi endurskoöanda sinn til þess
að gera úttekt á rekstrinum i
Reykjavik og reisti fjölmörg
kæruatriöi á grundvelli þeirrar
skoðunar. Meöal þessa má nefna
aö Thor Jensen var spurður um

■ Thor Jensen, — framkvæmdastjóri og eigandi þriggja útgeröar- og
togaraféiaga i senn.
fjármögnun hans á húsi hans að
Frfkirkjuvegi 11 og inntur eftir is-
húsbyggingu við Tjörnina, sem
þeim dönsku þótti full vegleg fyr-
ir Islendinga og sögðu vera i
„villustil”.
Greri aldrei um heilt milli
Reykjavikurfulltrúans og Kaup-
t/fTÍcy CCí*

* smir .*Z‘‘
•T*
mannahafnarvaldsins eftir þess-
ar skærur, þótt á yfirborðinu ætti
svo að heita að á allt hefði verið
sæst.
40 fiskreitir
Starfsemin iViðey hófst af fúll-
um krafti i mai 1908. Var þá stöð-
ugt verið aö auka viö útbúnað
stöðvarinnar og meöal annars
risinn vatnsgeymir, sem tók 150
tonn og fleiri þjónustusamningar
komnir til skjalanna, svo sem
sala á vatni og kolum til franskra
togara, „Sameinaða” og danska
flotans. Skip félagsins lögðu
þarna upp afla sinn á degi hverj-
um, en þetta voru 12-15 skipa,
sem fyrr höfðu flest verið eign
fyrirtækja Péturs og Thors Jen-
sen, linuveiðarar og kútterar.
Feikn voru að gera 1908 á
Bildudal, þar sem félagið yfirtók
starfsemi Péturs Thorsteinsson-
ar, en þar lögðu togararnir einnig
upp. 40-50 stúlkur unnu vanalega
sumarlangt viö fiskverkunina á
hinum 40 fiskreitum. Eftirfarandi
upptalninggefur dálitla hugmynd
um umsvifin á „stassjóninni”
þann 1. júni 1909, en þá var þess-
um framkvæmdum lokiö: Verka-
mannabústaöur, Kontórhús og
ibúð „faktors”, sölubúð, smiða-
hús, mótorhús (tvö) við suður og
norðurbrunn, kolahús sjóhersins,
pakkhús „Sameinaöa”, salthús
undir 1200 tonn, hús undir blaut-
fisk, 150 tn. vatnsgeymir, hús
undir verkaðan fisk, fiskþvotta-
hús meö mótor og pumpu, lýsis-
hús, vatnsleiðslur um stöðina og
bryggjur, hafskipabryggja, báta-
bryggja, steinoliu hafskipa-
bryggja, bolvirki undir kol, vegir
um eyjuna, viti, þrjú ibúðarhús,
bryggja á Kleppi. Þá heyrðu stöð-
inni til vatnsbátur, kolabarkur og
mótorbátur til mannflutninga,
gufukatlar og járnbrautarteinar.
Skin og skúrir
Eins og áöur er vikið að voru
ýmsar fjárfestingar Aage Möller
i upphafi ekki sem viturlegastar.
Viö þetta bættist aö þegar á herti
árið 1907-8 kipptu danskir bankar
að sér hendinni miðað við þaö
sem menn höföu búist viö i önd-
verðu og var það bæði vegna al-
mennrar fjármálakreppu i
heiminum um þær mundir og
einnig vegna hins að veisluviman

■ Aðstandendur Milljónafélagsins samankomnir á Þingvöllum 1907, meðan allt lék I lyndi og stór-
hugurinn takmarkalaus. Lengst til vinstri er Pétur Thorsteinsson, þriðji frá vinstri er Rasmussen, lepp-
ur Aage Möller I Leith. Lengst tilhægri er Thor Jensen og við flaggstöngina stendur Aage Möller.
■ B.V. Snorri Sturluson. Skipstjóri á honum var frægt hörkutól, Jóel Jónsson, sem slöar varð fyrsti
Kveldúlfsskipstjórinn á togaranum „Skallagrimi”.
■ Hiuti bygginganna I Viðey árið 1909. Nú er Milljónafélagið farið veg allrar veraldar og eina starf-
semin I Viðey er á vegum Þjóöminjasafnsins.
úr konungsförinni var tekin að
rjátiast af mönnum. Er skemmst
af þvi aö segja að hlutabréf
félagsins seldust dræmt og illa I
Kaupmannahöfnog var þvi reiöu-
fé félagsins litiö frá byrjun. öll
urðu þessi atvik til þess að
Milljónafélagið hlaut slikan
hnekki þegar i upphafi að það
komst aldrei á þann rekspöl sem
forgöngumenn þess höfðu vonað.
Þessir erfiðleikar hafa eflaust
átt sinn þátt i því að Pétur Thor-
steinsson dró sig út úr félaginu i
ársbyrjun 1909, þótt sú ráðstöfun
ætti um leiö aö miöa aö þvi aö
minnka áðurnefndan þunga I
yfirbyggingu félagsins. Mun Pét-
ur hafa verið feginn aö losna og
einhverja fjárhæð fékk hann
lausa úr Milljónafélaginu. Thor
Jensen þraukaði hins vegar fram
á áriö 1913, þótt aö sjálfs hans
sögn hafi honum verið það óljúft.
Vert er aö geta þess hér að á
meöan Thor var framkvæmda-
stjóri Milljónafélagsins var hann
jafnframt forstjóri „Alliance,”
sem gerði út togarann Jón forseta
og enn, frá 1911, framkvæmda-
stjóri og eigandi Draupnis, sem
átti sildveiöiskipið „Agúst” og
loks var Kveldúlfur stofnaður
1912 og tók aö gera út togarann
„Scallagrim”. Sýnir þetta hve
feiknalegur umsvifamaður og
fjármálamaöur Thor Jensen var
og liklega hefur enginn hérlendur
maður verið hans jafningi að þvi
leyti. Eftir að Kveldúlfur varð
mesta útgerðaveldi i landinu,
sneri Thor sér svo að þvi að reisa
stærstaog nýtiskulegasta bú á Is-
landi. En þaö er önnur saga.
Hallar undan fæti
Auk þeirra öröugleika sem áður
eru nefndir var það enn einn klafi
á Milljónafélaginu, hve hinir
dönsku stjórnendur voru
ókunnugir isienskum staöháttum,
og hefur reyndar mátt lesa þaö
milli linanna hér að framan. Varð
það og fjarlægðin milli fram-
kvæmdastjóranna ein ástæöa til
þess að oft var of seint eða rangt
brugöist viö margvislegum svipt-
ingum á fiskmörkuöum. Arið 1910
gekk fisksala félagsins hörmu-
lega og geröi varla betur en að
bera uppi kostnaö félagsins i
Kaupmannahöfn og greiða um-
boðslaun. Hins vegar var salan
stórum ábatasamari árið 1911, en
þá gáfu dönsku bankarnir for-
ordningu um að draga úr fisk-
verslunini vegna þess að þeir
vildu draga úr lánsfjárþörf
félagsins. Þar kom fram glöggt
dæmi um hve örðugt var að sækja
allan stuðning til útlendra
manna, sem díki höföu tök á að
átta sig á aðstæðum.
1 árslok 1912 sagði Thor Jensen
upp stöðu sinni við félagið og úr
þvi tók hrattaö halla undan fæti.
Sendi félagsstjórnin Halfdan
nokkurn Hendriksen til þess að
sjá um reksturinn og skoða fram-
tiöarhorfurnar, enhann komst að
þeirri niöurstööu aö þegar Thor
væri frá genginn, væri um enga
lifsbjargarvon fyrir félagið að
ræða. I ársbyrjun 1914 varfélagið
þvi stöðvaö, „likviderað” eins og
það hét og farið aö ráðstafa eign-
um þess og skuldum.
Mikið happ...?
Þannig fór þá um þetta fyrir-
tæki stórhuga manna sem ætluðu
aö efna til einskonar stóriðju á
sviði fiskiðnaðaráriö 1907. Höfnin
i Viöey er farin allrar veraldar
veg, þvi eins og framsýnir menn
sáu þegar á þessum timum, þá
hlaut að koma að þvi að höfnin
yröi i Reykjavik sjálfri, en ekki
„útii'Eyju”. Hugmyndinum Viö-
ey sem framtlöarhöfn, hafði ekki
sist verið ástæöan iýrir umsókn-
inni um kaupstaðarréttinn á sin-
um tima.
En athyglisverð eru orð Thor
Jensen um Milljónafélagið, sem
hann lét falla á gamalsaldri. upp
úr eins manns hljóði:
„Mikið happ tel ég það hafa
verið fyrir þjóðina að svo illa
gekk fyrir Milljón, þvi aö hefðu
draumar Dana um þetta félag
ræst og nánari fjármálatengsl
komist á með dansk-íslenskum
viöskiptum og dönsku áhrifin
haldist, eins og ætlast var til, þá
heföi örðugra reynst aö skilja við
Dani en raun varð á árið 1944,
þegarfylling timans kom um full-
an aðskilnað þjóðanna.”
AM tók saman