Tíminn - 13.06.1982, Blaðsíða 4

4
SUNNUDAGUR 13. JÚNÍ 1982
íslenskar lúðra
■ í dag, laugardag stendur yfír 10. landsmót íslenskra
lúðrasveita suður i Hafnarfírði og þar sem margir munu
efalaust bregða sér þangað að hlusta á hressilegan
hornablástur, - þama verða átta lúðrasveitir, - er
ætlunin að bregða hér upp nokkrum myndum og atriðum
sem varða íslenskar lúðrasveitir.
Nú eru 106 ár liðin frá þvi er fyrsta
lúðrasveitin á íslandi lét til sín heyra.
í>að var 1876 í marsmánuði sem Helgi
Helgason tónskáld og trésmíðameistari
í Reykjavík kom frá Danmörku eftir
þriggja vikna volk í hafi og hafði í
farangrinum sex lúðra, sem hann hafði
keypt þar ytra. Með honum var bróðir
hans, Jónas Tómasson, en þeir bræður
höfðu siglt út til þess að „frama sig í
sönglist“ eins og það hét á máli þeirra
tíma. Helgi og Jónas voru báðir í stjórn
söngfélagsins Hörpu sem sá siðarnefndi
stjórnaði og eflaust hefur hugmyndin
um að koma upp lúðraflokki á íslandi
kviknað innan söngfélagsins. En bagga-
muninn hefur það þó riðið er þeir
bræður heyrðu tveimur árum áður hve
fagurlega danskir, prússneskir, sænskir
og franskir soldátar léku á lúðra sína við
konungskomuna 1874. Þá komu hér
herskip frá öllum þjóðum í kurteisis-
heimsóknir og glöddu íbúa islenska
höfuðstaðarins með leik sínum.
Jerome prins
Samt höfðu íslendingar heyrt „hljóð
úr horni" áður, því árið 1855 kom
hingað til lands bróðursonur Napóleons
mikla, Jerome prins, og lét skipshljóm-
sveit sína leika á Austurvelli. Þar hafa
íslenskir lúðurþeytarar síðan staðið
meira og minna árlega frá 1876 í öllu því
veðurlagi sem hugsast má, sól, regni,
hagli, frosti og snjókomu. En nóg um
það. Dönsku varðskipin komu svo
skömmu seinna til sögunnar og höfðu
lúðraflokka um borð, sem skemmtu
mönnum með leik sinum og hafa margir
eflaust beðið þeirra „konserta“ með
eftirvæntingu. Sagt er að Helgi Helga-
son hafi oft spurt varðskipsmenn, þegar
þeir komu á skipsbátnum að bryggju í
' Reykjavík: „Har I hornene med?“
••
Oxar við ána
Ýmsir mektarborgarar studdu Helga
Helgason til kaupanna á lúðrunum sex
og það reyndist góð fjárfesting, því ekki
er vitað annað en Reykjavík hafi
lúðrasveit á að skipa upp frá því. Sagt
er að það hafi tekið all nokkra mánuði
að koma mönnum i Reykjavik upp á lag
með að spila á homin, enda tónfræði-
þekking eflaust litil fyrir og kennarinn,
Helgi Helgason, hafði ekki verið ytra við
námið nema í fimm mánuði. Hann lærði
hjá Baldwin Dahl, sem stjórnaði
Tívólíhljómsveitinni í Kaupmannahöfn
og arftaki hins fræga Lumbye i því starfi,
- þess er samdi „Kampavinsgalopp" sem
margir þekkja. Margt bendir til að
lúðraflokkurinn hafi fyrst leikið á
afmælisdegi Kristjáns IX þann 8. april
1877.
í lúðraflokki Helga voru einkum
ýmsir iðnaðarmenn, klæðskerar, smiðir,
járnsmiðir o.s.frv. og þetta framlag
þeirra til skemmtanalifs í bænum varð að
sjálfsögðu vel þegið. Tónleikar flokksins
á Austurvelli urðu brátt ómissandi liður
i bæjarlifinu og þar stóðu félagarnir uppi
við styttuna af Bertel Thorvaldsen og
blésu „En flot Studiosus," „Vift stolt pá
Codans Bölger", „Bjarnaborgarmars-
inn“ og „Marseillasinn," meðan ást-
fangnar stofustúlkur leiddu herra með
harðkúluhatt umhverfis völlinn og hund-
ar flugust á í grasinu.
Helgi Helgason var prýðilegt tónskáld
og mundi lifa sem slíkur, þótt ekki væri
nema fyrir „Öxar við ána“ sem hann
samdi fyrir Þingvallafund 1885, við ljóð
Steingrims Thorsteinssonar. (Hann orti
reyndar viðlag kvæðisins - „Fram, fram,
aldrei að vikja etc.) En hann samdi líka
önnur góð lög, t.d. við ljóð Hannesar
Hafstein, „Skarphéðinn i brennunni,"
og „Nú er glatt í hverjum hól“ o.fl.
Lúðrasveitunum
fjölgar
Lúðrasveitirnar hafa á annað hundrað
ár verið ein ákjósanlegasta aðferð sem
almenningi víða um lönd stóð til boða
til iðkunar tónlistar og eftir að farið var
að framleiða lúðra þeirra tegundar sem
nú er spilað á í lúðrasveitum (um 1840)
fór lúðrasveitum fjölgandi með ótrúleg-
um hraða í Evrópu og Ameríku. í
Bretlandi voru lúðrasveitir og flokkar
nær ótölulegur grúi um siðustu aldamót.
Svo fór einnig á íslandi að menn voru
fljótir að taka við sér og hagnýta sér
þetta tækifæri til tónlistariðkunar og
lúðrasveitirnar urðu fyrstu hljómsveit-
imar á íslandi. Það voru Hafnfirðingar
sem urðu næstir til þess að stofna
lúðrasveit og fengu þeir lúðra sina að
gjöf frá Árna Jónssyni timburkaup-
manni, sem einmitt lék í lúðraflokki
Helga Helgasonar. Það var um 1890.
■ „Gígjan“ 1915. Fyrir miðju er Hallgrímur
Þorsteinsson. (Ljósm. Sigr. Zöega).

■ Við Oxará um 1885. (Ljósmynd Sigf
Eymundsson, Þjóðminjasafn)
■ A Austurvelh 1882. Helgi Helgason er annar
frá vinstrí. (Ljósmynd Sigf. Eymundsson).
Árið 1892 er svo stofnuð lúðrasveitin
á Akureyri og heiðurinn af því framtaki
átti Magnús Einarsson organisti.
Svo merkilegt sem það kann að
virðast urðu Eyrbekkingar þar næstir til
þess að koma á fót lúðrasveit rétt fyrir
aldamótin, en þótt Eyrarbakki væri ekki
stór staður, þá var menningarlif þar
mikið þá sem siðar. Sá sem forgöngu
hafði um stofnun flokksins var Gisli
Jónsson, kenndur við Brennu. Starfið
var annars mikið stutt af templurunum
á Eyrarbakka og gerðu vinir Bakkusar
auðvitað grín að templurunum og
lúðraspili þeirraa eins og eftirfarandi
vísa sýnir:
„Hofmannsdropa dreypum í,
drekkum öl frá Bach.
Hressum oss í húsi
og horfum upp á „(S)skakk“
Viðlag: „Skökum skrámar i grið,
skelfist merastóð.
Skal nú verða skemmtun okkar.
skelfing góð.“
(Til skýringar skal þess getið að
„skrámar" vora hljóðfæri lúðraflokks-
ins, Bacb var bakari á Eyrarbakka, sem
bmggaði og “Skakkur“ var uppnefni á
foringja templara, sem var haltur).
Eftir aldamótin lifnar svo yfir mönn-
um á ísafirði og i Vestmannaeyjum. Á
ísafirði er lúðraflokkur stofnaður árið
1903 að undirlagi Jóns Laxdal og mun
kennarinn hafa verið Friðberg Stefáns-
son, sem leikið hafði með lúðraflokkn-
um i Reykjavík. í Eyjum var lúðrasveit
stofnuð 1904.
Lúðrasveit í Vík í
Mýrdal og
á Þingeyri
Fáir munu vita um að árið 1908 var
stofnuð lúðrasveit í Vík í Mýrdal, sem
starfaði fram undir 1940. Það var Gisli
Jónsson í Brennu á Eyrarbakka sem þá
lúðrasveit stofnaði. Hann rak þá verslun
í Vík. í henni voru alla tíð fimm menn.
Gísli átti líka forgöngu að stofnun
lúðrasveitarinnar „Þrestir" í Borgamesi
um 1920, en hún var við lýði til 1940.
Enn færri munu vita að árið 1910 var
lúðrasveit stofnuð á Þingeyri við
Dýrafjörð. Hún varð ekki langlif, en lék
þó á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar á
Hrafnseyri 1911. Kennarinn mun hafa
verið fenginn úr Hafnarfirði, liklega
Hafliði Jónsson.
Á Seyðisfirði var lúðrasveit stofnuð
árið 1909 að frumkvæði Benedikts
Jónssonar, verslunarmanns. Á Akranesi
starfaði lúðrasveit undir stjóm Frið-
bergs Stefánssonar frá 1913-1914. Sem
von er varð sú lúðrasveit aldrei mjög fær
í homablæstrinum og er sagt að faðir
Haraldar Böðvarssonar hafi sagt sumar-
ið 1914, þegar sveitin var að leika á
svölum kirkjutumsins á Skaganum:
„Þa-þa-þama var lo-loðið.“ Gamli
maðurinn mun hafa stamað. Þessi
lúðrasveit sálaðist, þegar kennarinn
flutti til Reykjavíkur, - og tók lúðrana
með sér. Enn er ógetið um lúðrasveitina
í Stykkishólmi, sem stofnuð er upp úr
aldamótum og lúðrasveitina á Eskifirði,
stofnuð var 1926, en báðar þessar sveitir
vom mjög öflugar og starfar sú
fyrmefnda enn af miklum krafti og er
auðvitað suður í Hafnarfirði á lands-
mótinu i dag.
Lúðrasveitir í
Reykjavík
Lúðurþeytarafélag Helga Helgasonar
gegndi sínu merkilega brautryðjenda-
hlutverki í langan tima og þegar Helgi
Helgason fluttist til Ameríku 1902,
héldu félagar hans starfinu ótrauðir
áfram. Þótt ekki taki því að nefna mörg
nöfn í stuttum pistli sem þessum, er þó
vert að minnast hér á Gísla Guðmunds-
son, bókbindara, sem var einn ötulasti
lúðrasveitarmaður sem um getur. Hann
starfaði um árabil með lúðraflokki