Fréttablaðið - 27.12.2008, Blaðsíða 8

8 27. desember 2008 LAUGARDAGUR
INNLENDIR VENDIPUNKTAR 2008
F
rá Malaví og heim er
32ja tíma ferð úr
höfga regntímabilsins
í hvítan jólasnjó. Í
kjöltu mér þegar flug-
vélin brunar í átt að
þrumuskýjum: Ræða seðlabanka-
stjóra hjá Viðskiptaráði. Ég und-
irbý mig andlega fyrir heimkomu.
Niðri sprettur maís á ökrum. Ef
ekki rignir hressilega verður
þjóðin hungri að bráð. Hún lifir á
bláþræði sem duttlungar náttúr-
unnar spinna; 13 milljónir manna
í landi á stærð við Ísland. Meiri-
hluti hefur minna en 250 krónur á
dag til að lifa af, fjórða hvert barn
vannært, ungabarnadauði og
bráðdrepandi sjúkdómar hluti af
daglegu lífi. Í samanburði við
Malava geta Íslendingar þakkað
fyrir sína kreppu. Þetta er undar-
leg ferð heim.
~
Heima. Ég spilaði samnefndan
mynddisk með Sigur Rós hvert
einasta kvöld undanfarnar vikur
til að horfa á landið: Fjöllin, foss-
ana, sandana, hafið – og andlitin á
fólkinu á tónleikaferðalagi þeirra
drengja. Mjólkurhvítu andlitin.
Lömb leidd til slátrunar. The
Economist er í Jóhannesarborg
og þar stendur að bankahrunið á
Íslandi sé það stærsta í sögunni
miðað við hina frægu höfðatölu.
20 sinnum stærra en bankakrepp-
an í Svíþjóð. Hvernig gat þetta
gerst? Hvernig getur ríkasta þjóð
í heimi orðið gjaldþrota án þess
að nokkur sé ábyrgur?
~
Fram undan er Simbabve. Ræða
Davíðs er lengsta „ekki-benda-á-
mig“ ræða Íslandssögunnar. Í
henni er Seðlabankinn bara veð-
urklúbburinn á Dalvík, mælir
vindhraða en gerir ekkert í
honum; spáir á rósamáli fyrir inn-
vígða en hastar hvorki á veður né
vötn. Fjármálaeftirlitið á tungl-
inu, en samt á Seðlabankinn mann
í stjórn. Í Simbabve er allt komið
til fjandans en Mugabe segist
ekki fara neitt því án sín fari allt
enn þá meira til fjandans. Hundr-
uð þúsunda manna svelta, kóleru-
plága, gjaldmiðill sem er enn
aumari en krónan, við erum í 30
þúsund feta hæð yfir hörmungun-
um og langt í norðri tindra jóla-
ljós eins og þúsund spurningar-
merki og þangað stefnir vélin.
~
Engir gallar í stjórnkerfi okkar
ollu hruninu. Eftirlitsstofnanir,
embætti, ábyrgðarsvið og lög-
þvinganir eru til staðar. Og hrun-
ið var ekki heldur afleiðing af
græðgi eða glannaskap. Jú, útrás-
arvíkingarnir voru fífldjarfir og
fyrirlitlega gráðugir. En bóndi
sem hleypir mink í hænsnabú
spyr ekki minkinn hvort við-
skiptamódelið virki. Það er hlut-
verk þjóðkjörinna fulltrúa að
vernda hænsnabúið fyrir mink-
um og þar brugðust þeir. Ég hef
aldrei trúað því að kapítalistar
gætu skapað samfélag. Ég hef
talið að lýðræði ætti að setja
markaði skorður. Það er hlutverk
Alþingis og ríkisstjórnar að
hemja dýrið. Þegar allt var komið
í óefni var heimsbyggðinni til-
kynnt hvernig: „We have decided
that we are not going to pay the
foreign debts of reckless people“
sagði Davíð Oddsson í þýðingu
Wall Street Journal á Kastljósvið-
tali. Þessi „við“ er ekki stjórn
Seðlabankans, heldur Alþingi
Íslendinga sem daginn áður sam-
þykkti „neyðarlög“. En þetta
Stóra plan gekk ekki upp. Íslandi
yrði vísað úr samfélagi þjóðanna.
~
Spurningin er, hvenær varð Stóra
planið til og hverjir samþykktu
að leggja það fyrir Alþingi?
Hverjum datt í hug að Íslending-
ar segðu eins og í leikriti eftir
Dario Fo: Við borgum ekki?
~
Rök hníga að því að Stóra planið
hafi verið hugsað upp fyrir all-
nokkru og lagt upp með þeim
hætti að keyra mætti „sérís-
lensku“ leiðina í gegn. „… what
there happens is that this foreign
debt will be settled and of course
it is a fact that the foreign credit-
ors will only get 5-15% of their
claims,“ sagði Davíð við heiminn.
Hann lýsti því hróðugur að landið
yrði nánast skuldlaust eftir, en
það „tæki tíma að síast inn“ hjá
þjóðinni. Það hefur aldeilis síast
inn.
~
Útúrdúr: Ég heyrði þessu plani
lýst fyrst fyrir tveimur árum.
Skera sundur íslenskar eigur og
erlendar skuldir og láta þær síð-
arnefndu lönd og leið. Ég spurði
hvort EES leyfði slíkt. „Menn
hlytu að hafa hugsað það.“ Í vor
hitti ég hagfræðing frá AGS
(IMF) í Malaví. Hann sagðist oft
hafa komið til Íslands og átt reglu-
lega fundi með seðlabankamönn-
um og margoft varað við. Sama
mann hitti ég í nóvember og rifj-
aðist upp tal okkar. Hann nefndi
ákveðinn seðlabankastjóra á nafn
og fór með ræðuna sem hann
kvaðst ítrekað hafa haldið allt frá
árinu 2004, að Ísland væri á leið
lóðbeint í bankakreppu.
Þetta er bara brot í púsl sem
raðast hefur upp að undanförnu:
Að íslenskir stjórnmálamenn,
seðlabankamenn og viðskipta-
bankamenn hafi a.m.k. í tvö ár
vitað að í veruleg vandræði
stefndi. Stóra planið mótaðist.
~
„Krimmar“ eru vinsælir nú um
stundir. Ræða Davíðs Oddssonar í
Viðskiptaráði er mesti reyfari árs-
ins. Í gegnum skín plottið: Við
borgum ekki. En það gat hann ekki
sagt með þeim orðum – ekki eftir
að snjallræðið klikkaði. Og aðrir
ráðamenn geta ekki viðurkennt að
hafa unnið samkvæmt því. En
þannig hlýtur það að hafa verið.
„Má-kannski-segja-að-eftir-á-að-
hyggja-hefðum-við-ef-till-vill-átt-
að-vera-betur-vakandi“ er virki-
lega slæm afsökun. En hún er sú
eina sem eftir stendur því miklu
verra er að viðurkenna tilvist
Stóra plansins sem brást og leiddi
þjóðina í ánauð. Það gengur ein-
faldlega ekki upp að fólk með til-
tölulega heila hugsun, eins og
stjórn Seðlabankans, í ríkisstjórn,
eftirlitsstofnunum, í bönkunum og
63 alþingismenn hafi ekki lagt upp
neina aðgerðaáætlun. Það væri
svo óendanlegt ábyrgðarleysi hjá
svo mörgum, svo lengi, að brýtur
gegn allri skynsemi. Þegar ára-
mótaannálar fjölmiðlanna verða
kynntir sjáum við að allt þetta ár
glumdu viðvörunarbjöllur sam-
fellt og blikkljós hringsnerust.
Einhvers staðar, einhvern tímann
var ákveðið að nota Dario Fo leið-
ina. Hver? Hvers vegna? Að hvers
ráðum?
~
Hér þarf að halda til haga smá-
vægilegri frétt á vísi.is, sem birt-
ist fljótlega eftir að neyðarlögin
voru sett. Jón Þór Sturluson,
aðstoðarmaður viðskiptaráðherra,
lýsti því að ráðuneytið hefði verið
vel undirbúið og drög að neyðar-
lögunum legið fyrir „í sumar“.
Þetta vakti af einhverjum ástæð-
um ekki mikla athygli. Það sannar
þá tilgátu mína að þá þegar hafi
Dario Fo-leiðin verið hönnuð.
Þetta styður frásögn Davíðs sem
snemma árs hélt ásamt sínum
mönnum til London og var svo
brugðið við lýsingu Breta á
íslensku bönkunum að þeir köll-
uðu ráðamenn saman við heim-
komu og lásu yfir þeim skýrslu
sína. Nánar tiltekið „forystumönn-
um stjórnarflokkanna, ýmsum
ráðherrum og embættismönn-
um“.
Í byrjun apríl átti Geir Haarde
fund með Gordon Brown. Efni
fundarins lék á reiki því tvær mis-
munandi útgáfur af fréttatilkynn-
ingum fóru út um hann. Nú er
staðhæft að Brown hafi ráðlagt
Haarde að leita til AGS. Hvers
vegna var því heilræði ekki hlítt?
Skömmu síðar veitti Alþingi heim-
ild til að taka stórlán, en fljótlega
varð ljóst að engir 500 milljarðar
dygðu í varasjóð. Svo vildi enginn
lána Íslandi. Tveir breskir fræði-
menn komu til landsins í boði
Landsbanka og lásu þar upp að
Íslendingum væru fáir kostir í
boði, veðsetja auðlindir, slá risa-
risalán eða skipta um gjaldmiðil
sem líklega væri of seint. Stóra
planið mótaðist í huga ráðamanna
og skúffa viðskiptaráðuneytis
gerð klár.
~
Líklega ógnaði mönnum leiðin og
vildu leita annarra ráða. Annar
september verður mönnum í við-
skiptaráðuneytinu líklega minnis-
stæður, því það var dagurinn sem
þeir hittu Darling og ræddu Icesa-
ve-málin. Fréttatilkynning um
efni fundarins var hrein lygi eins
og nú hefur verið staðfest. En
Baldur Guðlaugsson seldi bréf sín
í Landsbankanum. Bretum var
ljóst að Íslendingar vildu koma
Icesave yfir á þá. Landsbankinn
átti bara ekki nægilegan heiman-
mund. Þess vegna upplýsir Björ-
gólfur Thor að hann hafði leitað
eftir samkomulagi við Seðlabank-
ann um tryggingu fyrir 200 millj-
ónum punda og Icesave-reikning-
urinn þar með frá. Um það áttu
þeir Árni Mathiesen og Alistair
Darling afdrifaríkt samtal, en
hluti af því var birtur á mbl.is:
Darling: „Ég tek því þá sem svo
að loforðið sem Landsbankinn gaf
okkur um að hann fengi 200 millj-
ónir punda í reiðufé sé einnig fyrir
bí?“ Fjármáláðherra: „Já, þeir
fengu ekki það fé.“ Darling: „Veistu,
ég skil svo sem afstöðu þína. Þú
verður að gera þér ljóst að orðspor
þjóðar þinnar bíður hræðilegan
hnekki.“
Eins og Mogginn segir: „Breska
fjármálaeftirlitið á að hafa boðist
til að flýta fyrir flutningum Icesa-
ve-reikninga í breska lögsögu gegn
200 milljóna punda fyrirgreiðslu.
Slík breyting hefði að sögn Björ-
gólfs Thors getað forðað íslenska
ríkinu frá því að innstæður í Icesa-
ve færu á ábyrgð ríkisins.“ Á sama
tíma var hins vegar ákveðið að
reyna að bjarga Kaupþingi með
veði í NIH-bankanum danska.
Enginn hefur skýrt á fullnægj-
andi hátt hvað gerðist þessar
örlagaríku klukkustundir, en Geir
Haarde „kannast ekki við“ frekar
en svo oft áður. Veit Mathiesen um
hvað hann var að tala? Var Björ-
gólfur Thor svona óskýr í máli?
Eða tóku menn bara áhættu með
fjöregg þjóðarinnar vegna þess að
önnur betri leið var klár? We have
decided that we are not going to
pay the foreign debts of reckless
people.
~
Nei, við erum heppin með okkar
kreppu í samanburði við lífið sem
þorri mannkyns lifir. Og við eigum
góðar bókmenntir: „Góður orðstír
deyr aldrigi, hveim sér góðan
getur“. Hann fór líka í Stóra plan-
inu.
~
Icesave-reikningurinn einn gæti
jafngilt þróunaraðstoð Íslendinga í
50 ár. Við erum stödd yfir Kongó.
Þar geisar skálmöld sem á rætur í
fjöldamorðunum í Rúanda þegar
800 þúsund manns var slátrað.
Menn telja að ráðamenn heimsins
hafi vitað vel hvað þá gerðist, en
bara „ekki viljað vita það“. Þeir
virðast ekki heldur hafa viljað vita
af því að síðan þá hafa fimm millj-
ónir manna misst lífið í framhalds-
fjöldamorðum. Flugvélin varpar
ekki lengur skugga á lönd og merk-
ur því nú er komin niðdimm nótt.
Nótt rána, nauðgana og morða
langt fyrir neðan okkur. Og fram
undan Darfur. Við getum alls ekki
treyst því að fólk læri af reynsl-
unni.
~
Fyrir ráðamenn okkar hefur
þessi kreppa verið ótrúleg mann-
raun. Fæst þeirra, ef nokkurt,
hefur bakgrunn, reynslu eða
þekkingu til að takast á við svona
ógn. Allir ráðandi menn voru
algjörlega meðvitaðir um slæma
stöðu bankanna. Þeir gerðu sér
alveg grein fyrir því hverjar
afleiðingarnar gætu orðið. Eng-
inn er undanskilinn, hvorki
Seðlabankinn, Fjármálaeftirlitið,
ríkisstjórn, Alþingi og ekki held-
ur eigendur bankanna. Hvernig
gat þetta gerst? Í flugvélinni
heim er lestíra og ég fer í gegn-
um nýja tískubók: Outliers, The
Story of Success, eftir Malcolm
Gladwell. Það er skrítið að lesa
um flugslys hátt yfir Miðjarðar-
hafi. En bókin skýrir með
dæmum hvernig flest slys verða
til fyrir röð smávægilegra mis-
taka, tæknilegra og mannlegra,
sem smátt og smátt hlaða svo
upp á sig að á endanum verður
ekki við ráðið. Engin ein mistök
gera útslagið: Smávægileg vélar-
bilun, samskipti óljós, tungu-
málaörðugleikar, menningarlegt
ólæsi og jafnvel hroki í stjórn-
klefa, leiðbeiningar misskildar,
aðstæður versna, álag sljóvgar
og allt í einu er stórslys sem auð-
velt hefði verið að koma í veg
fyrir. Uppsafnað vanhæfi. Sér-
fræðingar um flugslys hafa ráðið
gátuna um svona mynstur. Alveg
eins og sérfræðingar um fjár-
málakreppur hafa gert fyrir
löngu. Nú þarf rannsóknarnefnd
þjóðargjaldþrotsins að fara af
verkfræðilegri nákvæmni gegn-
um flakið. Raða saman brotum,
samtölum og minnisblöðum um
meðvitað aðgerðarleysi og van-
hugsaða ráðagerð – útskýra slys-
ið. Finna „svarta kassann“ og
birta hljóðritanir úr stjórnklef-
anum. Þá verður sá söguþráður
sem ég hef rakið orðinn miklu
flóknari og kannski allur annar?
~
Landakortið er eins, en heims-
myndin breytt. Á litla skjánum
fyrir framan mig í vélinni má sjá
flugleiðina teiknast upp: Yfir
Sikiley núna og ég hugsa um
mafískt ástand. Er búið að setja
almennar gagnsæjar leikreglur
um meðferð eigna og skulda í
ríkisbönkum á annarri eyju?
Enginn veit neitt. Við erum þjóð
sem veit hvorki hvar hún stend-
ur né hvert hún ætlar. Flugvélin
frá London fyllist af Bretum á
leið til Íslands í jólainnkaup og
tómlegt á Saga class.
Flugleiðin til Íslands
Þegar Seðlabanki Íslands yfirtók 75 prósent hlut í Glitni í byrjun október hófst atburðarás sem enn sér ekki fyrir endann á. Stef-
án Jón Hafstein fylgdist með hruni íslenska efnahagskerfisins frá Afríku og reifar hvernig það kom honum fyrir sjónir.
FRÉTTAFUNDUR Í IÐNÓ „Allir ráðandi menn voru algjörlega meðvitaðir um slæma stöðu bankanna. Þeir gerðu sér alveg grein fyrir
því hverjar afleiðingarnar gætu orðið,“ segir greinarhöfundur. FRÉTTABLAÐIÐ/STEFÁN
Stefán Jón
Hafstein
starfar fyrir
Þróunarsam-
vinnustofnun í
Namibíu. Hann
hefur setið í
borgarstjórn
fyrir hönd Sam-
fylkingar.
Innlendir vendipunktar 2008
Fréttablaðið gerir nú upp árið með
greinum um innlenda vendipunkta
eftir málsmetandi Íslendinga. Vend-
ipunktarnir snúast um markverðar
fréttir á árinu, sem eiga það samm-
erkt að vera fréttir um eitthvað nýtt
sem gerðist eða breytingar sem hafa
áhrif til frambúðar.