Tíminn - 18.07.1982, Blaðsíða 29

SUNNUDAGUR 18. JULl 1982
aliiialM
■ Ríkharður fyrsti Ijónshjarta.
■ Jóhann landlausi.
■ Hinrik þriðji.
■ Játvarður fyrsti.
■ Játvarður annar.
sannaði herstjórnarhæfileika sína i
þessari krossferð en á leiðinni kastaðist
i kekki milli hans og Filipusar. l’eir
höfðu ætlað að styrkja bandalag sitt með
hjónabandi en er Rikharður frétti að
Alice, systir Filipusar, hefði verið
ástmær föður sins þvertók hann fyrir að
giftast henni, og gekk i staðinn að eiga
Berengaríu af Navarre að ráði móður
sinnar. Á leiðinni heim úr krossferðinni
var Ríkharður svo hnepptur i varðhald
af Leópold Austurríkiskeisara og í
meira en ár reyndu bæði vinir og óvinir
Ríkharðs að fá hann framseldan. Helstu
óvinir hans voru þá Jóhann bróðir hans,
sem reynt hafði að hrifsa til sin völdin í
fjarveru hans, og Filipus Frakkakóngur
en þegar Rikharður komst loks aftur til
rikis síns hóf hann stríð á hendur þeim.
Hann sættist að visu fljótlega við
Jóhann en hafði unnið öll sín lönd aftur
af Filipusi þegar hann lést eftir
smáskæru við virki eitt i Frakklandi
þann 6. april 1199. Jóhann tók við,
Jóhann landlausi.
„Konungunnn jafn vitur
nú og hann var í vöggu..
Jóhann lánlausi hefði verið jafnvel
enn meir við hæfi. Þrátt fyrir itrekaðar
og sjaldnast smekklegar tilraunir til að
tryggja sér völd og áhrif gekk honum allt
í óhag. Rikharður skyggði á hann og
varð siðan konungur; meðan Ríkharður
var í krossferðinni komu embættismenn
hans í veg fyrir að Jóhanni yrði nokkuð
ágengt. Jóhann varð að biðja bróður
sinn fyrirgefningar sem var auðsótt:
„Ekki vera hræddur, Jóhann. Þú ert
bam. Þú hefur lent í slæmum félagsskap
og ég ætla að refsa þeim sem hafa
afvegaleitt þig.“ „Barnið“ var þá 27 ára!
Eftir að Jóhann varð konungur gerðu
lénsherramir í Anjou, Maine og
Touraine uppreisn gegn honum og kusu
í staðinn fyrir hann til konungs Artúr,
son Geoffrey bróður Jóhanns. Artúrvar
þá aðeins tólf ára en undireins og Jóhann
hafði hendur i hári hans lét hann taka
þennan stórhættulega bróðurson sinn af
lifi. Það mæltist illa fyrir og er fram liðu
stundir missti Jóhann lendur sínar á
Normandý og í Anjou. Hann hélt þó enn
nokkrum héruðum í Frakklandi og var
ákveðinn i að endurheimta önnur. Til
þess þurfti hann fé og það fékk hann á
Englandi. Skattpíning fór upp úr öllu
valdi og óánægja jókst mjög og er herir
Jóhanns biðu ósigur fyrir Filipusi fríða
árið 1214 sauð upp úr á Englandi.
Barónarnir gerðu uppreisn, náðu Lon-
don á sitt vald og neyddu Jóhann til að
semja frið. Hann varð að undirrita skjal
sem tryggði réttindi þeirra - hið fræga
Magna Charta - en erjur bratust brátt
út á ný. Uppreisnarmenn útnefndu
Loðvík, son Filipusar, konung og herir
hans náðu London í mai 1216. Hálfu ári
síðar lést Jóhann, örmagna. Stuðnings-
menn hans krýndu Hinrik son hans og
frá og með Hinriki þriðja er talað um
veldi Plantagenet - ættarinnar. Hinrik
var hins vegar aðeins níu ára er hann var
krýndur og átti þvi þátt i þvi er menn
hans sigruðu bæði innlenda uppreisnar-
menn og Loðvík Filipusson og komu á
stöðugleika i ríkinu á ný. Hinrik þriðji
var konungur i 56 ár en þykir lítt
spennandi og enginn skörungur; allar
tilraunir hans til að beita valdi sínu
enduðu með þvi að aðalsmennirnir
hótuðu uppreisn og hann varð að láta
undan. Álíka misheppnaðar voru til-
raunir hans til að endurheimta lönd
feðra sinna í Frakklandi. Óánægja
ensku aðalsmannanna jókst einnig við
það að fjöldi útlendra ættingja drottn-
ingarinnar, sem var frönsk, streymdi til
Englands og fékk fé og frama hjá Hinriki
- og spenna milli aðalsmanna og
konungs varð æ meiri. Það braust út
strið og Hinrik fór mjög halloka og var
gísl uppreisnarmanna um hrið. Sonur
hans Játvarður vann hins vegar sigur á
uppreisnarmönnum að lokum, og eftir
það réði Játvarður mestu þó karl hans
væri kóngur að nafninu til. Hinrik lést
svo 1272, og þykir einhver leiðinlegasti
og heimskasti konungur Englands (nema
menn eru sammála um að hann hafi
stuðlað mjög að framgangi lista). Eitt
sinn líkti hirðfifl nokkurt konunginum
við Jesúm Krist og er Hinrik spurði á
hvern hátt var svarað: „Vegna þess að
Drottinn var jafn vitur er hann var
getinn og hann var þrjátiu árum siðar,
og á sama hátt er konungurinn jafn vitur
nú og hann var er hann var i vöggu;“
Ljúflingur Játvarðar
annars myrtur
Játvarður fyrsti rikti frá 1272 til 1307
og var lengi talinn einhver mesti
konungur Englands, því hann var
glæsilegur útlits og gekk oftast vel i
orrustum. Sagnfræðingum nú til dags
þykir að sönnu minna til hans koma, en
helsta afrek hans var að brjóta Wales -
búa að fullu og öllu undir yfírráð
Englendinga. Verr gekk honum með
Skota, og hann lést einmitt er hann var
að hefja enn eina herferð gegn skoskum
uppreisnarmönnum sem neituðu að
fallast á tilkall hans þar. Við konungs-
tigninni tók sonur Játvarðar og nafni,
Játvarður annar, sem var konungur i
tuttugu ár, eða til 1327. Þeim tuttugu
árum vildu Englendingar helst gleyma.
Fyrir það fyrsta var Játvarður annar1
enginn konungur að eðlisfari. Hann var
einfaldur maður og vildi heldur skemmta
sér en sinna stjórnunarstörfum. Sú var
að vísu raunin með fleiri konunga en
skemmtanir Játvarðar annars þóttu ekki
ýkja konunglegar á miðöldum. Hann
hirti ekki um skylmingar eða burtreiðar
en hafði þvi meira gaman af búskap og
alla vega likamlegri áreynslu. Það þótti
ekki fínt. Vinir og félagar Játvarðar
þóttu sömuleiðis vera af heldur lágri sort
en þeim var hann bæði trúr og tryggur
þótt það kostaði andúð og að lokum
fullan fjandskap hinna valdamiklu aðals-
manna við hirðina og út um landið.
Játvarður jós fé og virðingarembættum
yfir þessa vini sína og var sjálfur iðinn
við að draga sér fé sem ekki var hans. I
öðru lagi var Játvarður, nær sannanlega,
kynvilltur. Besti vinur hans framan af
ævinni var Piers Gaveston en þeir höfðu
verið leikfélagar f æsku og voru án mikils
vafa elskendur er fram liðu stundir.
Gaveston var karlmannlegur og hraust-
ur riddari en afar hrokafullur og
notfærði sér sambandið við konunginn
til að niðurlægja og spotta valdamikla
aðajsmenn sem sóm þess dýran eið að
ná sér niðri á honum. Játvarður studdi
hins vegar vin sinn algerlega og það var
ekki liðið ár frá láti föður hans er hann
gerði Gaveston að jarli yfir Cornwall cn
sá titill hafði áður fyrr aðeins verið fyrir
konungssyni. Skömmu siðargekk Gave-
ston að eiga frænku konungsins en
steininn tók úr þegar Játvarður skipaði
Gaveston rikisráðanda yfir Englandi
meðan hann brá sér til Frakklands að
sækja þangað brúði sina, hina fögru
ísabellu af Frakklandi. í brúðkaups-
veislunni gaf Játvarður síðan Gaveston
meirihluta brúðargjafanna og hafði
lengri viðdvöl á legubekk Gavestons en
brúðar sinnar. Andstæðingar Gave-
stons, og konungsins, voru ólgandi af
reiði en þvi miður fyrir þá var Gaveston
ekki siður slyngur með sverði en hann
var i kjaftinum. Að lokum var
andstaðan gegn framferði Gavestons þó
svo mikil að Játvarður neyddist til að
afsala sér hluta af völdum sinum til þess
að halda ótryggan friðinn. Það dugði
ekki til. Aðalsmennimir söfnuðu enn
liði gegn Gaveston og léíu reka hann í
útlegð og þegar hann birtist aftur
skömmu siðar var hann handtekinn og
myrtur.
„Úlfynjan frá Frakklandi“
snýst gegn manni sinum
Helsti og hættulegasti andstæðingur
Játvaðar annars var Tómas af Lanc-
aster, en þeir voru bræðrasynir. 1311
var svo komið að Lancaster réði i raun
yfir riki i ríkinu, hann hafði her undir
vopnum og átti mikið landflæmi, var auk
þess metnaðargjarn með afbrigðum.
Þótt Játvarður hafi verið slæmur var
Lancaster ennþá verri: grimmdarseggur
og gráðugur sem þar ofan á kunni lítt
með vald sitt að fara. Árið 1314 neitaði
hann að fylgja Játvarði í herför til
Skotlands (gegn hinum viðfræga foringja
Skota, Robert Bruce) og cftir að
Játvarður hafði beðið auðmýkjandi
ósigur gegn þrisvar sinnum færri Skotum
við Bannockburn var Englandskonung-
ur i raun ekki annað en leppur
Lancasters. Næstu þrjú árin ríkti algert
stjórnleysi á Englandi. Skotar herjuðu á
norðurhéruðin, óeirðir og uppreisnir
brutust út víða i Englandi sjálfu og ofan
á þetta bættist plágan. 1318 komust þeir
Játvarður og Lancaster að samkomulagi
og góðir menn vonuðu þá að ró kæmist
á en því fór fjarri. Konungurinn var eftir
sem áður næstum valdalaus'og sérstakt
ráð aðalsmanna varð að leggja blessun
sína fyfir allar gerðir hans og þetta ráð
snerist öndvert gegn uppgangi Despens-
er - feðga við hirðina. Að vissu leyti má
segja að sagan um Despcnserfeðgahafi
verið sagan um Gaveston endurtekin.
Þeir komu sér i mjúkinn hjá konungi og
þáðu af honum allt sem hann gat boðið,
en í staðinn studdu þeir hann gegn
barónunum. Þeir höfðu þó sigur i
bili og 1321 voru Despenserfeðgar
gerðir útlægir. Játvarður taldi hins
vegar að tími væri til kominn að sýna
óvinum sínum fulla hörku, hann sigraði
heri andstæðinga sinna í Wales og sneri
sér síðan að Lancaster. Lancaster gerði
þau afdrifariku mistök að biðja Robert
Bruce í Skotlandi um aðstoð sem varð
til þess að íbúar norðurhéraðanna fylktu
sér við hlið konungs og einkaher
Lancasters var sigraður við Borough-
bridge. Lancaster sjálfur var tekinn
höndum og hálshöggvinn samstundis.
Despenser-feðgar sneru aftur og Ját-
varður virtist hafa öll tromp á hendi.
En þá lét eiginkona hans til skarar
skríða. ísabella hafði sem fyrr var rakið
verið auðmýkt rækilega við brúðkaupið
en fyrstu hjónabandsárin bar ekki á öðru
en samkomulag þeirra hjóna væri að
minnsta kosti sæmilegt og þau áttu
fjögur börn saman. Eftir að Lancaster
var drepinn skipaði ísabella sér aftur á
móti i hóp andstæðinga Játvarðar og
einkum var henni uppsigað við Despens-
er - feðgana. Þeir voru fyrir sitt leyti
ekkert hrifnir af henni en virðast hafa
verið of öruggir með sig. Árið 1325
leyfðu þeir að hún færi til Frakklands til
að semja um frið milli rikjanna en hún
var systir konungsins í Frakklandi.
ísabella hafði löngum þótt klók við
samningaumleitanir en það var lítill
friður sem vakti fyrir henni er hun sigldi
yfir Ermarsundið. Þaðan í frá var hún á
Englandi kölluð „úlfynjan frá Frakk-
Iandi“.
Ótrúlegir glæpir
Mortimers og ísabellu
ísabella setti upp sina eigin hirð í
París og þangað leituðu margir enskir
útlagar. Meðal þeirra var Roger Morti-
mer, aðalsmaður sem hafði sloppið
naumlega úr hinu illræmda Tower -
fangelsi þremur árum fyrr. ísabella tók
hann sér fyrir elskhuga og var ekkert að
fela það sem vakti hrylling Frakka-
kóngs, bróður hennar. Er Játvarður,
sonur Játvarðar annars og ísabellu, kom
til Parisar á leið í sendiför til Aquitaine
bannaði ísabella honum að halda ferð
sinni áfram og hugðust þau Mortimer
nota strák sem peð i valdataflinu gegn
Játvarði öðrum. Eftir að þau urðu að
hrökklast frá París dvöldu þau um skeið
í Hainault en í september 1326 sigldu
þau til Englands.
Englendingar voru þá orðnir lang-
þreyttir á vesininu sem stafaði af
Játvarði öðrum og tóku ísabellu og
Mortimer fagnandi. Játvarður og De-
spenser-feðgar flúðu til kastala sinna i
vestri en þeir og stuðningsmenn þeirra
náðust einn af öðrum og voru teknir af
lifi á hinn hryllilegasta hátt. Að lokum
féll Játvarður sjálfur i hendur eiginkonu
sinnar og elskuhuga hennar og eftir
mikið stapp samþykkti hann að afsala
sér konungstigninni og við tók sonur
hans, Játvarður þriðji. Játvarður annar
var eftir sem áður þeim hjúum ísabellu
og Mortimer óþægur Ijár i þúfu og loks
ákvað Mortimer að láta taka hann af lifi.
Hann var þá fangi i Berkeley kastala og
fangaverðirnir fengu fyrirmæli um að
ekkert sár mætti sjást á likama hans svo
hann var drepinn með þvi að glóandi
járn var rekið upp í endaþarm hans.
Játvarður annar er eitt átakanlegasta
dæmið um mann sem hvorki vildi né gat
verið konungur en hlaut að sæta hinum
hryllilcgustu örlögum af því einu að
hann var elsti sonur föður sins.
Annað malvar Játvarðurþriðji. Hann
hvorttveggja vildi vera konungur og fór
létt með það! Er hann var krýndur var
hann aðcinsfjórtán ára og leppur móður
sinnar og hins grimmlynda Mortimers en
innan þriggja ára hafði hann náð undir
sig öllum völdum og látið taka Mortimer
af lífi fyrir ótrúlegan lista af glæpum sem
hann hafði þó flesta drýgt. ísabella fékk
aftur á móti að Ijúka ævi sinni í friði.
Játvarður þriðji var óumdeilanlega
vinsælasti konungur Englands fram að
þvi. Hann var snjall hermaður og sannur
aðalsmaður, tókst að fylkja hinum
uppreisnargjörnu barónum að baki sér
og jafnframt treysta konungdæmið i
sessi.
Þetta gerði hann umfram allt mcð
sannfærandi hernaðarsigmm en herir
Játvarðar unnu bæði sigur á Skotum og
Frökkum og um tima vom bæði Davið
Skotakóngur og Jóhann Frakkakóngur i
haldi í London. Árið 1360réðiJátvarður
yfir einum fjórða hluta Frakklands eftir
að hann sjálfur, Játvarður sonur hans
(kallaður „Svarti prinsinn") og Hinrik af
Derby höfðu unnið hvern sigurinn af
öðmm á hversveitum Frakka. Plágan og
gifurlcg skattheimta drógu hins vegar
fljótt þróttinn úr Englendingum i Frans
og 1374 höfðu þeir misst öll nýfengnu
landsvæðin aftur. Játvarður þriðji var
þá orðinn gamall og öðrum háður og
þegar að elsti sonur hans, „Svarti
prinsinn", dó tók Jóhann af Gaunt,
fjórði sonur Játvarðar, stjórnina i sínar
hendur. Gaunt var hertogi af Lancaster
en Lancaster - ættin var bæði fjölmenn
og valdamikil. Játvarður, sem hafði
valið Rikharð af Bordeaux, son „Svarta
prinsins", eftirmann sinn lést svo árið
1377.
Lancaster-ættin kemur til
valda og seilist til áhrifa i
Frans
Rikharður var skritinn fugl. Hann var
sannfærður um að honum bæri svo að