Tíminn - 18.07.1982, Blaðsíða 30

30
SUNNUDAGUR 18. JÚLÍ1982
Játvarður þriðji.
■ Rikharður annar afsalar sér krún-
unni til Hinriks Ijórða.
■ Hinrik fímmti.
■ Hinrik sjötti.
■ Játvarðul fjórði.
Englandskongar
segja alræðisvald en sú hugmynd þótti i
þá tið næsta fáránleg. Ríkharður
eignaðist því fljótt valdamikla óvinu og
gekk á ýmsu, en hann náði að halda
völdunum ótrúlega lengi miðað við
aðstæður, eða til 1399. Þar réði mestu
að Jóhann af Gaunt var alla tíð dyggur
þjónn konungsdæmisins og neitaði að
gera nokkrn hlut til að blaka við rikjandi
konungi. Svo áhrifamikill var Jóhann af
Gaunt að honum hefði sjálfsagt verið i
lófa lagið að hrinda Rikharði öðrum úr
sessi en kaus þess i stað að þjóna honum
og gengdi margvíslegum störfum. Sömu
sögu er ekki að segja af syni Gaunts,
Hinriki af Bolingbroke, sem ungur að
árum varð einn helsti andstæðingur
Rikharðs og átti mikinn þátt i að setja
hann af völdum árið 1399. Þá loks hafði
Rikharður glatað öllum stuðningi og
varð að afsala sér konungstigninni.
Enda þótt krafa Hinriks af Bolingbroke
til konungdómsins væri mjög vafasöm
og átta ára gamall jarlinn af March ætti
að allra dómi meira tilkall til krúnunnar
fór svo að Bolingbroke varð kóngur og
nefndist Hinrik fjórði. Hann var fyrsti
konungur Lancaster - ættarinnar.
í leikritum Shakespeares um Hinrik
fjórða er hann heldur dapurlegur
kóngur, umkringdur uppreisnargjörn-
um barónum og þjakaður vegna þess að
hann neyddi réttborinn konung til að
afsala sér völdum. Þessi lýsing mun ekki
vera fjarri lagi. Meðan Hinrik Boling-
broke var að vinna sig upp i heiminum
og að krúnunni var hann ungur, ákafur
og útsjónarsamur en undir eins og hann
var orðinn kóngur virtist honum fipast.
Hann vissi enda sem var að tilkall hans
til konungdóms var ákaflega vafasamt,
að ekki sé meira sagt, og fann sig þvi
ekki sérlega traustan í sessi. Hann átti
við uppreisnir og samsæri að etja, sem
honum tókst að visu að sigrast á, og
undir lokin á fimmtán ára konungdómi
hans var hann bæði orðinn veikur og nýr
keppinautur kominn fram á sjónarsvið-
ið. Sá var nafni Hinriks og elsti sonur
en hann mátti heita raunverulegur
stjórnandi Englands síðustu æviár
föður sins. Og þegar Hinrik fjórði lést
árið 1413 og sonurinn varð hinn fimmti
Hinrik var hann ekki seinn á sér að vinna
sér orðstír sem einn mesti kóngur
Englands fyrr og síðar. Þeir sem hallast
að þvi að einstaklingar skapi söguna
benda oft á Hinrik fimmta sem dæmi en
það var persónuleg hæfni hans sjálfs,
umfram allt í hernaði, sem færði
Englandi mestu uppgangstima sina þar
til heimsveldið var upp á sitt besta. Eins
og endranær kom Frakkland við sögu.
Englendingar áttu þegar hér var komið
sögu aðeins fáeinar landræmur á strönd
Frakklands en höfðu fullan hug á að
bæta úr því. Frakkland var um þetta
leyti klofið þvers og kruss vegna
innbyrðis deilna konungsins og hertog-
anna sem voru meira eða minna
sjálfstæðir. Hinrik ætlaði sér að nota
tækifærið til að vinna aftur lönd
Englands á meginlandinu, gekk i
bandalag við hertogann af Búrgúndý og
sigldi til Frakklands með her sinn árið
1415. Við Agincourt mætti hann þrisvar
sinnum fjölmennari her Frakka en
ensku lábogasveitirnar reyndust algerir
ofjarlar frönsku riddaranna og Hinrik
vann stórsigur, missti innan við 400
menn en Frakkar um það bil sex þúsund
auk mun fleiri fanga.
Guðrækin pempía
í hrosshársskyrtu
Alla konungstíð Hinriks var Frakk-
land númer eitt, tvö og þrjú. Hann setti
fram kröfur um konungstign i Frakk-
landi og fékk stuðning margra fyrir-
manna i Frakklandi og víðar i Evrópu
svo að árið 1420 hélt hann innreið sína
í París, nýgiftur Katrinu dóttur hins
geðsjúka Frakkakóngs, Karls sjötta.
Krónprins Frakka neitaði hins vegar að
fallast á kröfur hans og þar eð
krónprinsinn reði rúmlega helmingi
Frakklands var sigurinn enn langt undan
- þvi nú vildi Hinrik Frakkland allt! En
Hinrik lést áður en hann gæti sótt meira
fram, það var i ágúst 1422. Á örfáum
árum hafði hann lagt stóran hluta
Frakklands undir ensku krúnuna, sýnt
töluverða hernaðar- og stjórnunarlist en
dó svo frá öllu saman. Sonur hans,
Hinrik sjötti, sem tók við var niu
mánaða gamall.
Hinrik sjötti hefði betur orðið
munkur en kóngur og enginn vafi á að
sjálfur hefði hann kosið það. Hann var
pempía, enginn stjórnandi en guðræk-
inn vel og gekk i hrosshárskyrtum til
sjálfspiningar að hætti pislarvottanna
þegar silkiklæði hefðu hentað betur. Á
fyrri hluta valdatíma Hinriks töpuðust
lendur Englendinga í Frakklandi á nýjan
leik, stöðugar deilur voru milli mektar-
manna í landinu og Rósastríðin bloss-
uðu upp af fullum krafti. Spilling var
mikil og fjárdráttur embættis- og
aðalsmanna gífurlegt vandamál. Hinrik
var ekki maður til að valda þvi sem að
höndum bar og afleiðingin var sú að
klika harðskeyttra aðalsmanna fór með
þau völd sem henni þóknaðist. Fremstur
i þeim flokki var Játmundur Beaufort,
hertogi af Somerset, en hann átti
reyndar nokkurt tilkall við krúnunnar
þar eð hann er kominn af Jóhanni af
Gaunt. Helsti andstæðingur hans var
Ríkharður, hertogi af York, en hann átti
einnig kröfu til konungdóms þar sem
hann var afkomandi Liónels, eldri
bróður Jóhanns af Gaunt, gegnum
móður sína Anne Mortimer, og einnig
kominn af Játmundi, yngra bróður
Jóhanns, gegnum föður sinn, jarlinn af
Cambridge. Gekk á ýmsu í deilum
þeirra en á meðan hrakaði heilsu
konungsins stöðugt og honum og konu
hans, Margréti af Anjou, ætlaði ekki að
auðnast að eignast erfingja. 1454 fæddist
loksins sonurinn Játvarður en Hinrik,
sem óttaðist kynlíf eins og pestina, rak
upp stór augu og sagði að hann hlyti að
vera getinn af heilögum anda. Raunar
var Margrét skörungur mikill og eftir
því sem Hinrik sjötti sökk dýpra i eymd,
volæði og geðsýki tók hún meiri þátt í
stjórnarstörfum. Hún gerðist banda-
maður Somersets gegn York, en York
átti aftur á móti hauk í horni þar sem
var Rikharður Neville, jarl af Warwick
- sá maður sem síðar var kallaður
„Kingmaker". 1460 sigruðu hersveitir
Lancaster-ættarinnar hertogann af York
og hann var felldur (höfuð hans höggvið
af og sýnt York-búum opinberlega), en
þá tók Warwick upp stuðning við elsta
son Ríkarðs af York, Játvarð, og i mars
1461 kom til úrslitaorrustu.
Þar hafði York-ættin sigur, Hinrik
sjötti var handtekinn og neyddur til að
afsala sér völdum, en Játvarður af York
tók sér konungsnafn og var Játvarður
fjórði.
Rósa-stríðin halda áfram
af vaxandi grimmd
Játvarður var aðeins nítján ára en
hafði þegar skapað sér orðstír á
vígvellinum. Fyrstu ár hans i hásætinu
var það hins vegar jarlinn af Warwick
sem raunverulega hélt um stjórnartaum-
ana en eftir þvi sem Játvarður eltist féll
honum verr að vera litið annað en
leikbrúða hins metnaðargjarna jarls og
1469 kom til átaka milli þeirra. Warwick
ýtti undir uppreisnir víða í landinu en
fyrir honum vakti að gera bróður
Játvarðar, hinn heimska Georg, hertoga
af Clarence, að konungi í stað Játvarðar.
Játvarður, studdur bróður sínum, Rík-
harði hertoga af Gloucester, fór um hríð
halloka fyrir Warwick og Margréti af
Anjou sem var nú aftur komin til
sögunnar og vildi gera son sinn og
Hinriks sjötta að konungi. Um veturinn
1370-71 dvaldist Játvarður fjórði í útlegð
hjá Búrgúndý-hertoga en Hinrik vesa-
Iingurinn sjötti var endurreistur konung-
ur á Englandi en þegar voraði hélt
Játvarður heim og sigraði heri Warwicks
við Bamet og síðan heri Margrétar af
Anjou og Játvarðar sonar hennar við
Tewkesbury. Warwick og Játvarður
Hinriksson féllu báðir og Hinrik sjötti
var tekinn af lífi. York-ættin hafði treyst
sig í sessi.
Það sem eftir lifði af konungstíð
Játvarðar fjórða var rólegur timi miðað
við það sem á undan var gengið.
Konunginum var ekki ógnað að ráði,
nema i mesta lagi af bróður sínum,
Clarence, og var hann tekinn af lífi að
undirlagi drottningar, Elísabetar Wood-
ville, árið 1478; drekkt i vintunnu!
Játvarður þótti að öðru leyti góður
stjórnandi fremur en hitt og hrinti hann
i framkvæmd ýmsum endurbótum sem
hann hafði lofað að framkvæma á sinum
tíma en lítið orðið úr vegna innanlands-
ófriðar. York-ættin hafði löngum stutt
tilkall sitt til krúnunnar með því að vinna
þyrfti bug á spillingu og eyðslusemi
Lancaster-ættarinnar og þótt ótrúlegt
megi virðast gekk Játvarður rösklega
fram við þessar endurbætur. Hann
treysti efnahag krúnunnar svo hún þurfti
ekki sifellt að skattpina þegnana,
takmarkaði vald barónanna út um
landið sem farið höfðu sínu fram án
tillits til landslaga og gekk furðanlega að
uppræta bófaflokka á þjóðvegum sem
þá voru mikið vandamál. Þá styrkti
Játvarður verslun bæði heima og
erlendis og svo framvegis. Allt horföi
þvi til betri vegar þegar Játvarður lést
árið 1483. Hann lét eftir sig tvo syni,
Játvarð, sem var tólf ára, Ríkharð,
hertoga af York, sem var enn yngri, og
eina dóttur, Elísabetu af York. í
erfðaskrá sinni útnefndi Játvarður hinn
trygga bróður sinn, Rikharð Gloucester-
hertoga, til að fara með völd i landinu
uns Játvarður litli yrði myndugur.
Rikharður, hertogi af Gloucester, er
auðvitað enginn annar en skrímslið
Rikharður þriðji.
Var Ríkharður þríðji ekki
jafn slæmur og
Shakespeare segir?
Fáir enskir konungar hafa fengið jafn
slæma „pressu" og Rikharður þriðji;
nægir af minna á samnefnt leikrit
Shakespeares en Rikharður þess verks
er einhver mesti skúrkur i samanlögðum
bókmenntunum. Þegar blákaldar stað-
reyndir eru athugaðar kemur á hinn
bóginn annað í ljós. Lítum á ævi hans.
Hann fæddist árið 1452, fjórði og yngsti
sonur Ríkharðs York - hertoga, og var
lengst af i útlegð með móður sinni eftir
að hinn eldri Ríkharður féll fyrir herjum
Lancaster - ættarinnar. Er Játvarður
fjórði varð konungur sneri Rikharður,
sem þá var niu ára, heim og var gerður
hertogi af Gloucester. Hann var tryggur
bróður sínum í deilum hans við Warwick
og gekk vel fram í orrustunum við
Bamet og Tewkesbury. Enginn fótur er
fyrir þvi að Ríkharður hafi sjáifur drepið
eða látið drepa Játvarð, son Hinriks
sjötta, né að hann hafi átt meiri þátt i
þvi en hvaða Yorkari sem var er Hinrik
sjálfur var tekinn af lifi. Eftir að friður
var kominn á gekk Ríkharður hins vegar
að eiga Anne Neville, sextán ára gamla
ekkju Játvarðar Hinrikssonar og yngri
dóttur Warwicks „Kingmaker". Þau
höfðu þekkst allt frá barnæsku og er ekki
vitað annað en ástir þeirra hafi verið
góðar, hvað svo sem Shakespeare segir.
Þau áttu einn son, Játvarð. Til þess er
tekið að Gloucester varð yfirkominn af
hryggð er bróðir hans, hin svikuli og
gáfnasnauði Clarence, var tekinn af lífi.
Annars var Ríkharður lengst af fjarri
kjötkötlunum í London á síðari hluta
valdatima Játvarðar fjórða en varð
annálaður fyrir góða stjórn í hertoga-
dæmi sínu þar sem hann þótti réttlátur
og framtakssamur stjómandi án þess að
sýna nokkm sinni grimmd. Játvarður fól
bróður sinum sömuleiðis mörg veiga-
mikil og ábyrgðarfull störf og leysti hann
þau flest vel af hendi, hvort sem vörðuðu
hemað eða stjórnsýslu. Hitt er svo
annað mál að það var heldur kalt milli
Rikharðs og mágkonu hans, Elísabetar
Woodville, drottningar, enda óttaðist
hún áhrif hans en hann kunni fyrir sitt
leyti afar illa við þau tök sem hún og
ættmenni hennar höfðu á konunginum,
enda var hún af Lancaster - ætt. Þegar
Játvarður lést og Rikharði var falin
umsjá rikisins ákváðu drottning og
bandamenn hennar að láta þegar i stað
krýna Játvarð, prins af Wales, konung,
svo áhrif Ríkharðs yrðu hverfandi.
Óttaðist Elisabet að Rikharður myndi
hefna morðsins á bróður hans Clarence.
Hastings lávarður, mikill vinur hins
látna konungs, kom skilaboðum um
þessar áætlanir áleiðis til Ríkharðs og