Tíminn - 01.08.1982, Blaðsíða 14

14
mmmm
HHHHrannBnUHHHB

SUNNUDAGUR 1. ÁGÚST 1982
mn
SUNNUDAGUR 1. ÁGÚST 1982
■ Það er vesin á Hrafni Gunnlaugs-
syni. Hann stendur í stofunni heima hjá
sér, snýst í kringum sjálfan sig, talar í
símann, gefur skipanir í allar áttir. Eftir
aðeins rúman hálfan mánuð ætlar hann
að frumsýna nýja kvikmynd - „Okkar á
milli í hita og þunga dagsins" - og
undirbúningur er á lokastigi. Það þarf
að skoða uppgjör, huga að plakati, tala
við þennan, hitta hinn, og boða þann
þriðja á fund. Helst í dag. Hvað er á
stundarskránni? Svo sest hann loks
niður, með sódavatnið, andvarpar og
dæsir. Lífið er svona. Ég kveiki á
segulbandinu og það sem hér fer á eftir
er tekið beint upp af því.
- Hrafn, þegar ég átti dálítið viðtal
við þig í vetur sagðirðu að upphaflega
hefðir þú ætlað að verða rithöfundur
eingöngu, en farið út í kvikmyndagerð
vegna þess hversu starf rithöfundarins er
einmanalegt. Þú hafir þurft að vera
innan um fólk. En varla var þetta alveg
svona einfalt, eða hvað?
„Ég skal segja þér, þetta var nefnilega
næstum því svona einfalt. Þegar ég fór
i menntaskóla var ég farinn að halda að
það stæði mér nærri að fara út í listir,
og þarna í menntaskólanum varð þessi
hugmynd til: að verða rithöfundur, fara
að skrifa. Þá var ég fyrst og fremst að
hugsa um leikrit, en á þessum árum voru
að koma hér fram fyrstu íslensku
leikritin sem hægt var að taka í alvöru.
Þegar ég var í sjötta bekk, minnir mig,
vildi svo til að Leikfélag Reykjavíkur
átti eitthvert stórafmæli og þeir auglýstu
leikritasamkeppni í tilefni af því. Ég
settist niður, skrifaði leikrit og sendi í
þessa samkeppni, undir dulnefni eins og
ráð var fyrir gert. Það var lítill
einþáttungur sem ég sendi, heitir Saga
af sjónum, þó svo beðið væri um
heilskvöldsverk. Ég held að það hafi
borist eitthvað um þrjátíu leikrit og
niðurstaðan var sú að verðlaununum var
skipt milli Jökuls Jakobssonar, heitins
og Birgis Sigurðssonar. Mig minnir að
það hafi verið fyrir Kertalog og Pétur og
Rúnu. En jafnframt hafði dómnefndin
tekið út einn lítinn einþáttung og veitt
honum svona heiðursviðurkenningu,
eitthvert skjal og huggulegt tal í ræðu
sem Sveinn Einarsson flutti. Það var
þessi einþáttungur sem ég hafði sent inn.
Þetta var náttúrlega ógurlegt kikk fyrir
mig, varla kominn út úr menntaskóla,
sérstaklega af því að ég leit nú mikið
upp til þeirra tveggja, bæði Jökuls og
Birgis.
Við þessa hvatningu varð ég enn
ákveðnari í mínum ásetningi, fór út og
ætlaði mér að verða rithöfundur í fullri
alvöru. Ég skrifaði mig inn í bókmenntir
og leiklist við Stokkhólmsháskóla, en sat
eiginlega öllum stundum inni á stofnun,
sem heitir Konunglega bókasafnið, og
skrifaði. Konunglega bókasafnið er í
miðjum Stokkhólmi og er afskaplega
þægileg stofnun og þarna reyndi ég í
þrjú ár. Reyndi að ná þessum fullkomna
aga sem þarf til að verða rithöfundur.
En satt að segja tókst mér aldrei að aga
sjálfan mig nógu mikið, ég fann mig
aldrei í því að skrifa. Ég sat allan daginn
og skrifaði og var orðinn alveg
tryllingslega manískur á kvöldin. Bara
alveg kolruglaður! Ég hafði svo mikla
þörf fyrir að tala við fólk að ég held að
ég hljóti að hafa verið alveg óþolandi,
loksins þegar flóðgáttirnar opnuðust á
kvöldin."
3 skáldsögur í handriti
- Hvað varstu að skrifa?
„Ég skrifaði allt mögulegt, sögur,
leikrit og ljóð. Ein sagan í smásagnasafn-
inu sem kom út eftir mig fyrir síðustu
jól gerist reyndar þarna á stofnuninni,
Eldgosið á bókasafninu. En ég las
geysilega mikið, allt milli himins og
jarðar, og ég skrifaði þarna litla
skáldsögu sem kom út hjá AB og hét
Djöflarnir, og ég kláraði fyrstu Ijóða-
bókina mína. Svo skrifaði ég sögu sem
hér Morðbréf Margeirs K. Laxdals, og
var flutt sem framhaldssaga í útvarpið,
og ég skrifaði einar þrjár skáldsögur.
Þær eru náttúrlega til í handriti, en ég
hef aldrei getað látið þær frá mér. Ég
var alltaf að reyna að ná þessum aga,
skrifaði alveg feiknalega mikið, yfirleitt
frá níu á morgnana til fimm sex á
kvöldin - reyndi sem sagt að vinna alveg
stanslaust en vera ekki að bíða eftir því
að andinn kæmi yfir mig. En þetta átti
bara ekki við mig.“
- Og þá fórstu að snúa þér að
kvikmyndum?
„Það sem gerðist var það að meðan
ég sat úti í Stokkhólmi - fyrstu þrjú árin
- ákvað íslenska sjónvarpið að taka upp
þennan litla einþáttung minn. Ég hafði
auðvitað skrifað hann fyrir svið, var ekki
einu sinni farinn að hugsa um sjónvarp
þá, hvað þá kvikmyndir, en Leikfélagið
hafði vísað honum til sjónvarpsins vegna
þess að það er svo erfitt að setja upp
einþáttunga hér og leikhúsin treysta sér
hreinlega ekki til þess. Þetta tók nú allt
sinn tíma en einu sinni þegar ég var á
landinu hringdi Jón Þórarinsson, dag-
skrárstjóri, í mig, sagði að nú ætti að
ráðast í upptöku á þessu og hvort ég vildi
koma og ræða við hann. Ég hafði aldrei
komið nálægt þessum hlutum en fór
uppeftir og talaði við Jón - þetta var
reyndar í fyrsta skipti sem við hittumst.
Nú, Jón spurði mig hver ætti að
leikstýra þessu og ég hélt nú aldeilis að
ég gæti gert það sjálfur. Það sagði hann
að kæmi ekki til greina! Þetta endaði
með einhverri voðalegri sprengingu
okkar á milli en Jón var klókur maður
og sagði að ég mætti þá sjálfur koma
með tillögu um leikstjóra. Og ég hringdi
í hann nokkru seinna og sagðist vera
með tillögu. Það væri sem sé móðir mín,
Herdís. Hann var það hjúman, Jón, að
hann hló bara og sagði jæja, eitt núll!
Og þetta var niðurstaðan, hún leikstýrði
þessu en Egill Eðvarðsson, sem þá var
nýkominn að sjónvarpinu, tók það upp.
Ég fylgdist með og var svona innan
handar. Þetta var tekið upp einhvern
tíma eftir jólin og þá um vorið var ég
farinn að spekúlera alvarlega í því hvort
maður ætti ekki heima í þessu, frekar
en ritstörfunum. Ég sótti þá um á
Dramatíska Institútinu, sótti um að fá
að vera þar eins konar gestanemandi.
Ég hafði verið svo heppinn að kynnast
manni sem hét Piere Fránkel og var
skólastjóri á Dramatiska og ég sagði
honum að ef ég ætlaði að vinna við
kvikmyndagerð á íslandi þyrfti ég,
miðað við aðstæður heima, að geta
hoppað inn í eiginlega allar hliðar
málsins. Málið fyrir mig væri að kynnast
þessu frá sem flestum hliðum svo ég gæti
svona nokkum veginn ráðið heildarferð-
inni. Um sama leyti var þessi litli
einþáttungur minn sýndur í sænska
sjónvarpinu og hét Saga af sjónum, á
sænsku „En skepparhistoria“ og fékk
mjög góða dóma. Það svona hjálpaði til;
þó maður væri þetta kornungur, var
maður þó búinn að skrifa verk, og ég
komst inn og var þarna í eitt
ár. Var þá akkúrat búinn að ljúka mínu
háskólaprófi, phil. cand., sem er
náttúrlega BA hér heima, í - ja, það
er kallað leiklist og kvikmyndafræði. Nú
er verið að hnýta þessu orði „fræði“
aftan í allt mögulegt en þetta var
eiginlega leikhús og kvikmyndasaga.
Hún var ágæt sem slík en afskaplega
fjarri öllum þeim raunveruleika sem
þetta fag býr yfir, og þó tel ég mig hafa
haft mjög gott af því að læra þessa teóríu
og fara síðan út í praxís. Þá sá maður
hvað var æðislega langt frá hugmynd til
endanlegs pródúkts.“
„Útrás fyrir allar
sínar maníur!“
- Og kvikmyndagerðin átti betur við
þig en skriftirnar?
„Já, það sem á mikið betur við mig í
sambandi við kvikmyndina er að hún
heimtar svo ofsalega mikla orku af
manni. Maður fær eiginlega útrás fyrir
allar sínar maníur! Að gera kvikmynd
er líka spurning um svo ótal margt annað
en sjálfan sköpunina - það er spurning
um skipulag, um peninga, um allan
fjandann, enda held ég að kvikmyndin
breyti mjög mikið hugmyndum manna
um hver er listamaður. Hér í eina tíð
voru listamenn svona eins og Steinn
Steinarr. Þetta áttu að vera menn með
táradal heimsins á herðunum, helst með
berkla og að deyja úr sálarangist eða
hungri. Þetta er sennilega mjög raunsætt
þegar við skoðum ákveðið þjóðfélag
fyrir löngu síðan, en hefur setið eftir sem
einhvers konar rómantík. Var auðvitað
ekkert annað en hryllingur! Þetta fólk
lifði bara í fátækt og eymd. Listamaður-
inn sem er að gera kvikmynd er allt
öðruvísi, ég hef stundum líkt honum við
útgerðarmann. Hann er að stjórna
helling af fólki, þar eru miklir peningar
í spilinu og hann er með mjög flókna og
erfiða tækni í kringum sig. En jafnframt
verður kvikmyndagerðarmaðurinn að
takast á við eitthvað sem er falið í
fylgsnum mannlegrar sálar, og hann
verður að geta sagt sögu í mynd. Sú saga
getur aldrei orðið eins og þegar maður
■ Móðir og dóttir í mikiil geðshræringu í „OKKAR Á MILLI“ kvikmynd Hrafns Gunnlaugssonar. í hlutverkunum eru Sirrý
Geirs og María EUingsen. Myndin verður frumsýnd 14. ágúst í Laugarásbíói og Háskólabíói, og á Akureyri og Húsavík.
LITIR OG
SKUGGAR
PLASTRÆMU
— Samtal við Hrafn Gunnlaugsson um
kvikmyndalist, sjónvarp, ritstörf og
anarkistískan kapítalisma
smíðar borð, heldur er hún fremur í
laginu eins og ský - eitthvað sem er alltaf
að mótast og breytast. Þama ertu
kominn með allt aðra tegund af
listamanni, raunar allt aðra manneskju.
Þeir menn sem eiga eftir að gera okkar
kvikmyndir og kannski ná lengst á því
sviði, þetta eru ekki menn sem gætu
losað um sig með því að gerast ljóðskáld
eða eitthvað slíkt. Þetta stafar einfald-
lega af því að tímarnir eru að breytast,
við lifum í allt öðrum heimi en áður.“
- Þegar þú komst heim eftir námið í
Dramatíska, fórstu þá strax að fást við
kvikmyndagerðina?
„Ég byrjaði á því að hafa samband við
Jón Þórarinsson og hann gaf mér mitt
fyrsta tækifæri sem var áramótaskaup.
Um sama leyti fór ég að reyna að kenna
við Leiklistarskólann en það fór allt í
vaskinn. Ég gerði, held ég, alltof
akademiskar og strangar fagkröfur - var
farinn að kenna fólki allsherjar fjölmiðl-
un f staðinn fyrir eitthvað í sambandi við
leiklist. Ég forðaði mér áður en allt
sprakk í loft upp! Þá var það að Jón
Þórarinsson kynnti mig fyrir Jökli
Jakobssyni en handrit eftir hann lá þá
uppi í sjónvarpi, Keramik. Við Jökull
tókum tal saman og fór ágætlega á með
okkur og það varð úr að við fórum
saman í þetta verk og höfðum Egil
Eðvarðsson með okkur. Það sem var
svolítið sérkennilegt við Jökul var það
hvað hann var opinn fyrir nýjum
hugmyndum. Keramik var á vissan hátt,
fyrsta verkið í sögu íslenska sjónvarps-
ins sem var unnið meðvitað með það í
huga að það væri sjónvarp en ekki
kvikmyndað útvarpsleikrit. Ég held að
það sé óhugsandi að leika það á sviði,
það er sjónvarp og ekkert annað en
sjónvarp. Miðað við þær aðstæður sem
við unnum við er ég enn þann dag í dag
tiltölulega sáttur við þessa pródúksjón.
En þetta var sem sagt upphafið að því
að ég fór að koma eitthvað að ráði inn á
sjónvarpið.“
„Átti ég að fara til
Ameríku eða erja akurinn
hér?“
- Og þar ertu enn.
„Sjáðu til, Jón Þórarinsson og ég
urðum ágætis kunningjar og í framhaldi
af Keramik lagði ég fyrir hann verk eftir
sjálfan mig sem hét Blóðrautt sólarlag.
Þó að enginn maður hefði trú á því nema
Jón, þá hafði hann það í gegn og lét gera
það. Jón var að mörgu leyti frábær
dagskrárstjóri. Hann kunni að segja já
og hann kunni að segja nei og hann stóð
með sínu fólki, sem er geysilega mikið
atriði með yfirmann. En þrátt fyrir þetta
hafði ég mjög lítið að gera. Það er
þriggja ára tímabil sem ég er að tala um
og á þeim tíma setti ég, auk sjónvarps-
vinnunnar, upp eina sýningu í Iðnó sem
hét Meðgöngutími eftir Slawomir Mro-
zek og ég setti upp Endatafl á litla sviði
Þjóðleikhússins, en þegar maður er
kominn með fjölskyldu og tvö böm, þá
segir það sig sjálft að þetta var ekkert
í kaup sem ég hafði. Ég var óskaplega
if blankur á þessum tíma - maður barðist
u í bökkum! Svo var annað, við Jökull
if voru að experímenta, settum upp lítið
i. leikhús úti á Loftleiðum sem hét
r Höfundaleikhúsið og settum þar á svið
'í lítinn einþáttung eftir Jökul, og það fór
u náttúrlega allt í hundana fjárhagslega
d og við töpuðum á því. Þetta var djöfulli
I- skrýtinn og erfiður tími, en um leið frjór
:, og mér þykir vænt um hann, þó oft hafi
tekið á taugarnar. Það var eiginlega upp
í úr þessu að ég var næstum ákveðinn í að
5 fara úr landi. Ég fór vestur um haf að
leita fyrir mér, og kom niður til Los
5 Angeles og að stofnun sem heitir The
t American Film Institute. Það er eins
konar háskóli í kvikmyndagerð og
a kannski sá besti í heimi. Ég hafði fengið
í leyfi hjá Jóni Þórarinssyni til að taka
f Blóðrautt sólarlag með mér út, og
r þegar ég hafði sýnt það á þessari stofnun
varð það úr að þeir buðu mér ársdvöl.
) Ætluðu þá að útvega mér einhvers konar
t vinnu og um leið átti ég að fá tækifæri
í til að mennta mig enn frekar í faginu.
i En þá vildi svo til að akkúrat á sama
S tíma var auglýst staða leiklistarráðu-
1 nauts við sjónvarpið hér heima og ég
) sótti um og fékk þessa stöðu, með
í góðum stuðningi Jóns Þórarinssonar. Ég
1 stóð þá á krossgötum. Átti ég að fara til
r Ameríku og byrja upp á nýtt, eiga það
) á hættu að verða þar einhver maður sem
i aðrir mundu endalaust ráða yfir og
, kannski aldrei fá að gera neitt sjálfur,
eða átti ég að reyna að erja akurinn
í hérna heima? Ég varð kyrr.“
i
1 „Er hann að skara eld að
| sinni köku?“
1 - í sambandi við þessa stöðu þína hjá
I sjónvarpinu: það hefur nýlega dúkkað
upp skýrsla sem Gísli Alfreðsson,
formaður leikarafélagsins, setti saman
1 fyrir nokkrum mánuðum um ástandið í
leiklistarmálum hjá sjónvarpinu. í
skýrslunni ert þú harðlega gagnrýndur
fyrir að hafa komið í veg fyrir að reyndir
I leikstjórar fengju að leikstýra verkum
við sjónvarpið, og einnig fyrir að hafa
otað mjög þínum eigin tota.
„Ég skal segja þér hvernig þetta mál
; er frá mínu sjónarmiði. Þegar ég kom
i að sjónvarpinu var afskaplega lítið að
gerast, og menn sáu jafnvel fram að í
framtíðinni yrði enn minna, vegna þess
að á þessum tíma var sjónvarpið komið
í gífurlega fjárhagskreppu. Ástæðan var
meðal annars mikil mistök sem urðu í
sambandi við Lénharð fógeta. Mikið
slys, það. Þá var í rauninni engin
grundvallarþekking til staðar; menn
fóru út í að gera kvikmynd án þess að
vita í rauninni hvað kvikmynd væri.
Slíkt sýnir náttúrlega bæði bamalega
bjartsýni, og vissa listræna áræðni en það
er bara ekki nóg. Það vantaði einn aðila
inn í þessa mynd, sem sé kvikmyndaleik-
stjórann - mann sem veit hvemig leikur
og myndmál hangir saman. Sem stýrir
handritinu eftir þessari frásagnaraðferð,
kvikmyndinni. Annars vil ég sem minnst
tala um Lénharð fógeta, enda kom ég
aldrei nálægt þeirri mynd. En þegar ég
kom inn í starf leiklistaráðunauts,
hjá sjónvarpinu var samið um að ég
skyldi fá hálf laun, enga yfirvinnu en í
staðinn nýtast stofnuninni sem höfundur
og leikstjóri. Jón Þórarinsson túlkaði
þetta þannig fyrir mér að stefnt yrði að
því að ég gæti lifað af þeim launum sem
ég fengi hjá sjónvarpinu, sem þýddi það
að ég þyrfti að koma nálægt einu tveimur
verkum á ári.
Mín föstu laun hjá sjónvarpinu í dag
eru tæpar sex þúsund krónur og það lifir
auðvitað enginn af því. Úr því að það
var svona lítið að gerast hjá sjónvarpinu
fyrst eftir að ég var ráðinn varð ég að
leita út fyrir stofnunina, ef ég átti að
halda velli í lífsbaráttunni. En um leið
gerði ég fáein verkefni hjá sjónvarpinu,
og af því að verkefni sjónvarpsins voru
svona fá, var kannski ekki skrýtið þó
einhverjir segðu: heyrðu, er hann ekki
bara alltaf að skara eld að sinni köku?
Þannig að oft á tíðum leið mér ekkert
rosalega vel.
„Money makes the world
go round!“
En eitt grundvallarmarkmið setti ég
mér í upphafi og það ætla ég að halda
fast við fram í rauðan dauðann. Ég
ætlaði að láta gera, sjónvarpsverkefni
sem ég fjallaði um á réttum forsendum,
það er að segja, að réttir aðilar væru til
staðar. Menn sem þekktu eðlislögmál
kvikmyndarinnar um leið og þeir væru
leiklistarlega menntaðir. Þar var að vísu
ekki um auðugan garð að gresja, ég held
að við Ágúst séum í rauninni fyrstu
mennirnir sem komum hingað heim og
höfðum lært bæði leiklist og kvikmynda-
gerð sem órjúfanlegt frásagnarform.
Síðan hafa nokkrir bæst í hópinn, ungir
og efnilegir menn eins og Lárus Ýmir,
Viðar Víkingsson, Sigurður Pálsson,
Egill Eðvarðsson, Þráinn Bertelsson, og
Þorsteinn Jónsson náttúrlega, og fleiri.
Ég ræð í raun og veru engu við
sjónvarpið, get bara komið með tillögur,
og ég hef alltaf lagt áherslu á þessa ungu
og kvikmyndalega menntuðu menn
í mínum tillögum. Við þurfum að byggja
upp nýja stétt leikstjóra hér heima en
það verður ekki gert nema þessir menn
fái verkefni. Maður eins og Ágúst
bankar ekki upp á hjá leikhúsunum og
fær vinnu þar. Hann er í rauninni alveg
bundinn af því fagi sem hann er búinn
að læra. Lárus Ýmir hefur að vísu
leikstýrt dálítið hjá leikhúsunum en það
er kvikmyndin sem er hans sérgrein,
enda er hann núna að vinna úti í
Svíþjóð. En þetta hef ég sem sagt alltaf
lagt áherslu á við sjónvarpið, að fá til
starfa fólk sem kann að láta mynd og
leik fallast í faðma, en ekki berjast
innbyrðis. Ég fékk því framgegnt, með
stuðningi Jóns Þórarinssonar, að haldið
var námskeið fyrir höfunda, og sjálfur
fékk ég tækifæri til að vinna Vandarhögg
með Jökli Jakobssyni. Hann féll sem
kunnugt er frá áður en endanlegu
mHHB
■■■