Tíminn - 14.11.1982, Blaðsíða 22

SUNNUDAGUR 14. NÓVEMBER 1982.
Illugi Jökulsson skrifar um bækur
á bókamarkadi
„Fyrirmynd um fagurt líf og víðan skilning"
99Spámaður í föðurlandi,, eftir Jön Orm Halldórsson
Jón Ormur Halldórsson:
Spámaður í föðurlandi
Vaka 1982
■ Segið mér: skiptir maii að það skuli
akkúrat verða aðstoðarmaður forsætis-
ráðherra sem nú hefur skrifað bók er
hlýtur, að minnsta kosti einum þræði,
að verða skoðuð sem gagnrýni á
stjórnkerfi og einkum stjórnendur
landsins? Ég er hræddur um að margir
muni búast við gleggri, nýstárlegri og
tilþrifameiri gagnrýni af slíkum manni
en finna má í þessari fyrstu skáldsögu
Jóns Orms Halldórssonar - úr því hann
telur á annað borð ástæðu til athuga-
semda. En þá er á það að líta að
Spámaður í föðurlandi er sem sagt ekki
nema að hluta til áðurnefnd þjóðfélags-
gagnrýni; hún er fyrst og fremst saga af
manni sem lendir alveg óvart upp á kant
við sitt samfélag og er bæði misskilinn
og misnotaður af öllum kringum sig.
Þessu vill bókin lýsa þannig að lesandi
hafi nokkra skemmtun af.
Gagnkvæmt áhugaleysi
Eins og við mátti búast er þessi maður
í upphafi harla venjulegur að flestu leyti.
Þannig hefst bókin: „Heimurinn hafði
sáralítinn áhuga á manninum sem var að
vakna. Þetta var gagnkvæmt. Júlíus
Jónsson, en svo hét maðurinn, hafði
fyrir löngu gert sér Ijósa grein fyrir
þýðingarleysi tilverunnar. Hann kapp-
kostaði rólega sambúð við heiminn og
hafði tekistað lifa venjulegu lífi í hartnær
hálfa öld. Hann var raunsæismaður og
bjó í raðhúsi vestur í bæ.“ (bls. 5) Júlíus
þessi er deildarstjóri í atvinnumálaráðu-
neyti íslands, deildarstjóri yfir minnstu
og minnst metnu deildinni. „Um leið og
hann tamdi sér raunsæi fyrir nokkrum
árum, hafði honum orðið það Ijóst, að
starf hans hafði enga úrslitaþýðingu fyrir
hið stóra samhengi íslensks atvinnulífs.
Þetta var meira spurning um að sjá til
þess, að vinna legðist ekki niður fyrir
sakir ráðuneytisins... Mest var það í því
fólgið að vísa í réttar reglugerðir. Með
réttum tilvísunum hélt hann öllu sínu á
þurru.“ (10) Konu á Júlíus, og heitir
Sigríður, og þrjú börn uppkomin að
mestu. Honum þykir dálítið vænt um
þessa fjölskyldu sína, án þess að leggja
frekar út af því, en hún hefur aftur ámóti
mestan áhuga á þessa heims gæðum og
er hann hart hvattur áfram í lífsgæða-
kapphlaupinu. Hann lætur yfirleitt undan
til að forðast árekstra því hann er gæfur
maður. Allt sem sé býsna venjulegt.
Yfírheyrsla á himnum
En það verður breyting á. Eina
nóttina vill svo til að Júlíus deyr og svífur
snimmendis upp til nokkurs konar
himna - sem svipar reyndar ótrúlega
mikið til ráðuneytisins þar sem hann
vinnur fyrir brauði sínu. Þar hittir hann
fyrir engil sem tekur að yfirheyra hann
um jarðvistina og andleg mál. Eftir
langar og heimspekilegar umræður
kemst engill þessi að þcirri niðurstöðu
að líf Júlíusar hafi verið svo tilgangslaust
og tómt að við það verði vart unað.
Hann er því sendur niður til jarðar á ný,
lífgaður við og á að „vera þar fólki
fyrirmynd um fagurt líf og víðan
skilning" (35), hvorki meira né minna.
Júlíus byrjar spádómsstörf sín hikandi
og ráðvilltur, enda ekki í neinar reglu-
gerðir að vísa, og er vitanlega álitinn
snaróður orðinn. Hann færist þó smátt
og smátt í aukana uns sjálf ríkisstjórn
fslands riðar til falls og þjóðfélagið
leikur á reiðiskjálfi. Hér verður ekki
farið út í smáatriði spádómsferils deild-
■ JónOrmurHalldórsson,-ráðuneyt-
isstarfsmaður gerist spámaður
arstjórans úr ráðuneytinu, en óhætt að
segja að fáir verða til að hlusta á
boðskap hans óbrenglaðan, heldurtekur
hver það úr máli Júlíusar sem honum
hentar og snýr út úr ef svo ber undir.
Þetta er söguefnið; nokkuð óvenjulegt
máske, en efnistök höfundar öllu hefð-
bundnari. Hann segir söguna undir
merkjum íróníu sem oft heppnast satt
að segja bara vel, einkum í fyrsta hluta
bókarinnar þar sem lýst er, oft á
skemmtilega stuttaralegan hátt, lífi Jú-
líusar áður en hann verður fyrir reynslu
sinni sem gerir hann frábrugðinn öðrum
mönnum. Dauða hans er lýst á svipaðan
máta: „Þrátt fyrir svo snöggan heilsu-
brest og ungan aldur, tók það Júlíus
ekki nema fáein augnablik að átta sig á
dauða sínum. Margt varð líka til að
koma honum á sporið." (19) Jón Ormur
sýnir vtða í bókinni að hann er ansi
næmur á smáatriði til að lýsa fari manna,
og verður margt honum tilefni til
háðskrar ádeilu. I fýrsta hluta bókarinn-
ar situr Júlíus til að mynda fund um
skuttogara og stofnanamálið skýtur upp
kollinum:
Kjörstaða nýtingar-
hagkvæmni framleiðslu-
falla
„Ungur hagfræðingur benti á, að þó
hér væri um jaðarframlag að ræða, sem
í sjálfu sér skekkti ekki jákvæð gildi
umrædda framboðsfalla með tilliti til
markaðssamþjöppunar, þá yrði engu að
st'ður að gefa gaum að leitnilögmálum í
þessu eins og öðru, en ýmislegt benti til
misvísunar þeirra og kjörstöðu nýtingar-
hagkvæmni framleiðslufalla. Hann bætti
því við til frekari skýringar, að auðvitað
væri þetta mjög undir ýmsum flæðistærð-
um komið, og hæpið væri í rauninni að
segja nokkuð um þetta fyrr en reynsla
væri komin á togarann. Menn yrðu alltaf
að reikna með nokkurri jafnvægisleitni,
þó slíkt væri kannski ekki vísindalegt.
Aðspurður um, hvort hann væri með
eða á móti, kvaðst ungi maðurinn ekki
gefa svörun við svo einfölduðum spurn-
arformum.“ (14)
Stíll bókarinnar er annars að mestu
hreinn og klár en ekki gallalaus; það
kemur jafnvel fyrir að stofnanamálið
læðist inn í bókina, einkum í ópersónu-
legri frásögn af samtölum sem of mikið
er af í bókinni, að mfnum smekk. Sum
orð og orðasambönd eru ofnotuð svo
stappar nærri nástöðunni alræmdu, ill-
ræmdu - „gróflega", „gæfur maður“.
Frjáls til að eiga fallegt hús
Persónur bókarinnar, að Júlíusi
undanskildum, eru flestar algerar auka-
persónur og lauslega uppdregnar, þó
það mætti segja mér að einhverjir
þættust kannast við lýsingar á sumum
þeirra. {rauninni er það ekki nema kona
Júlíusar sem nálgast það að vera
raunveruleg persóna en við hana hefði
höfundur þó mátt leggja meiri rækt. í
lýsingu hennar koma fram nokkrir
athyglisverðir drættir, eins og þegar hún
heldur sig frjálsa eftir að hún hefur
sannfærst um að Júlíus sé orðinn
geggjaður: „Þau Júlíus mundu lifa hvort
sínu lífi. Hann mundi ekki framar standa
í vegi fyrir draumum hennar. Þeir yrðu
að veruleika. Hún mundi eignast fallega
hluti og tæki sem spöruðu sporin. Hún
mundi eignast sitt hús. Út af fyrir sig.
Fallegra en stelpumar í klúbbnum áttu.
Hún var frjáls." (63) Júlíus sjálfur er
ekki ólagleg persóna, samkvæmursjálf-
um sér altént, þó búast hefði mátt við
meiri átökum í honum eftir því sem á
spámennskuna liður. Innan þeirra tak-
marka sem höfundur hefur valið bók
sinni hentar Júlíus aftur á móti ágætlega.
Innan takmarka, já. Það er að mínu
viti galli á bókinni að Jón Ormur virðist
ekki hafa sett niður fyrir sér hvert hann
vildi fara með henni. f henni er tæpt
bæði á sjálfum eilífðarmálunum um
tilgang lífsins (og sumar þær hugleiðing-
ar ekki ýkja áhugaverðar) og nokkurri
þjóðfélagsádeilu, en við hvorttveggja
skilið hálfvegis í lausu lofti. Ég er ekki
að heimta afdráttarlaus svör Jóns Orms
Halldórssonar við þeim spurningum sem
hann öðruhvoru veltir fyrir sér í bókinni,
en hann hefði þurft að hnýta enda betur
saman í lokin. Hitt er annað að með
bókinni hefur höfundur líkast til fyrst og
fremst viljað skemmta lesendum sínum
og til þess hefur hún, með áðurnefndum
fyrirvörum, ágæta burði.
Skorlur á firringu
— „Geirfuglarnir” eftir
Árna Bergmann
Árni Bergmann:
Geirfuglarnir
Mál og menning 1982.
■ Fyrstu skáldsögu Árna Bcrgmanns
iná kalla uppvaxtarsögu, þroskasögu
drcngs en umfram allt mynd af þorpi og
íbúum þess. Þorpið heitir Selatangar og
er suður með sjó og það er fullorðinn
maður sem er að lýsa æsku sinni þar og
uppvexti um og eftir síðari heimsstyrj-
öld, að manni skilst. Nú er það vitaskuld
engin tilviljun að Árni Bergmann er
einmitt uppalinn suður með sjó á
þessum sama tíma; ég held mig geta
fullyrt að hann sé að lýsa veröld sem
hann þekkti sjálfur út í ystu æsar. Þar
með er auðvitað ekki sagt að atburðir
eða persónur eigi sér sérstakar fyrir-
myndir - því um það hef ég enga
hugmynd - en grunnur sögunnar er
greinilega í raunveruleikanum. Það
reynist vera einn helsti kostur þessarar
bókar, nefnilega trúverðugleikinn. Fyrir
mitt leyti tók ég hana alla vega trúanlega.
Jóðlíf og frumbernska
Sögumaður heitir Egill Grímsson og
þarf vart að taka fram að faðir hans er
sköllóttur. Egill þessi kom í heiminnj
eiginlega fyrir tiiviljun eins og flestir
aðrir, en hann er bráðger og getur sagt
lesendum ýmislegt af' því sem gerðist
bæði í jóðlífi hans og frumbernsku.
„Þetta veit ég vegna þess að þetta er mín
saga og ég hef fullan rétt á að vera þar
sem hún gerist. Ekki get ég farið að
senda staðgengi! á vettvang.“ (bls. 7-8)
Nokkuð lúnkin staðhæfing þetta. Að
öðru leyti er bókin að formi eins og hver
önnur endurminningabók úr smáþorpi
suður með sjó (og höfundur leggur
áherslu á það með neðanmálsgreinum,
a la Borges, þar sem vitnað er í ýmis rit
og cru sum'til, önnur ekki), nema hvað
í þessarí bók er skyggnst öllu dýpra í sál
þorpsins en títt er í slíkum bókum.
Uppvöxtur pilts; það er svo sem
ekkert stórkostlegt sem fyrir hann
kemur. Hann kynnict fyrst af öllu heimili
sínu og ættingjum, síðan þorpinu eins
og það leggur sig, heimurinn stækkar og
hann eignast leikfélaga og lcikur sér,
byrjar í skólanum og íþróttum, vaknar
til kynhvatar og áhuga á bókmenntum
og pólitík, setur sér óljós markmið í lífinu
og hverfur að lokum á burt til að læra.
„Plott“ er þannig ekkert í sjálfu sér, en
útúrdúrar frá lífi sögumanns fjölmargir,
enda segir Egill lesendum sínum að
auðveldara sé að verða til.en „segja sögu
sem er sífellt að slíta sjálfa sig í sundur
með útskýringum og athugasemdum og
tefur fyrir höfundinum, lesandanum og
sjálfri sér,“ en bætir sig: „Úr þessum
töfum eru bókmenntirnar búnar til,
sagði Tóti frændi." (8) Altént þykist
lesandi fljótt sjá að Selatangar og
mannlíf þar séu aðalatriði þessarar
bókar, en Egill fljóti með sem eins konar
fulltrúi íbúanna. Nema hver?
Pýramídaspámenn og
höfundur Njálu
Og hvernig er þá fyrrnefntniannlíf á
Selatöngum? Jú, það er í rauninni giska
rólegt og friðsælt þó að einhverjir vindar
gári yfirboðið öðru hvoru. Eitt stórmál
kemur upp - þegar Kanninn á Vellinum
fer fram á að fá, og fær, kafbáta
stöð í fjallinu Þórði - en
jafnvel það raskar ekki ró þorpsbúa
nema um stundarsakir. Þeir stunda sína
bæjarmálapólitík hins vegar af krafti
þótt ekki sé alltaf um mikið deilt, rífast
um alþjóðamál þegar svo ber undir en
eru annars hallir undir kenningar Joc-
hums gamla, Rutherfords og Jónasar
Guðmundssonar Pýramíðaspámanns og
hafa mikinn áhuga á hver hafi skrifað
Njálu. Stundum hugsa bæjarbúar um
eilífðarmál og fara með kveðskap Einars
Benediktssonar af því það er stutt til
Herdísarvíkur; þeir strita fyrir brauði
sínu og fara kannski á fyllerí þegar
tækifæri gefst. Persónur bókarinnar eru
varla til þess fallnar að koma verulega á
óvart; hér er fólk sem allir kannast við
ef að líkum lætur, annaðhvort úr
bókmenntum eða bara lífinu sjálfu - hér
er ein fyllibytta, einn litríkur kaupmað-
ur, einn prestur, einn Einkennilegur
Maður, einn eða tveir draugar, nokkrar
mildar húsmæður, hver stjórnmálastefna
á sér sinn fulltrúa og þar fram eftir
götunum. Tóti frændi er hægláti báta-
smiðurinn sem hefur farið í önnur lönd
og margs orðið vísari en kosið að snúa
heim, sem þekkir mannfólkið en fer dult
með það; er „grunaður um gæsku“, eins
og presturinn segir. Auk þess má nefna
að í bókinni er óspart vitnað til fólks
sem sannanlega hefur verið til, og einn
úr þeim hópi kemur meira að segja á
Selatanga og heldur ræður gegn kafbáta-
stöðinni: Jóhannes úr Kötlum. Það
dugir ekki til, enda er plássið „eign“
Ólafs Thors.
Ástin kemur, ástin fer
Persónurnar koma varla verulega á
óvart, sagði ég, en það sem verður til
þess að þetta fólk öðlast virkilegt líf á
blaðsíðum bókarinnar er fyrst og síðast
alger einlægni og hlýja sögumanns og
höfundar. Þeint félögum þykir sýnilega
báðum vænt um fólkið sem þeir lýsa.
Stíll þeirra er ákaflega vandaður og
hefur sjaldan hátt, en er oft Ijóðrænn og
fullur af líkingum sem yfirleitt ganga
upp, hugleiðingum um lífið, tilveruna og
tímann. Svo tekur sagan kannski allt í
einu rassaköst hingað og þangað í
spriklandi fyndni, eins og í kostulegri
samfaralýsingu, bls 106-107. Þá hefur
ástin sótt drenginn Egil heim í fyrsta sinn
en gufar svo jafn snögglega upp, honum
til undrunar. Hinn fullorðni Egill orðar
hugsanir hans:
„Nema hvað: svo veit ég þar af mér
að ástarefnið hans Magnúsar læknis er
horfið, þetta sæta kláravín, þetta beiska
heimabrugg andskotans. Hvað varð af
því? Hvaða mixtúrur brutu það niður?
Læddust þær með tifinu úr stofuklukk-
unni, bárust þær með frískri norðangol-
unni og söltum útsynningi? Voru þær
hrærðar saman í daglegri umgengni við
fólk sem var vel til mín? Ég var kominn
svo langt frá Lóu Pétursdóttur að það lá
við að ég skammaðist mín. Voru
ástríðurnar svona miklu hversdagslegri
og skammvinnari en Tóti frændi hafði
látið að liggja? Voru þessi undur líka
spor í förusandi, stigin við flöktandi ljós
frá villuráfandi stjörnu sem gat slokknað
hvenær sem var?“ (111)
Ég skal taka fram að það er ekki ætíð
svona mikið í húfi í bókinni.
Tangi/Selatangar
Nema tíminn. Tíminn er sögumanni
stöðugt undrunarefni; hvernig hann
ýmist hleypur spretthlaup svo enginn
■ Árni Bergmann: „Einu sinni var
gleðibragur yfir litlum plássum.“
hefur við honum, eða stendur í stað og
neitar að róta sér. Því er ekki nema
sanngjarnt að láta þess getið að ég
skynja ekki annað en að Árna Bergmann
hafi tekist alveg óvenjulega vel að láta
tímann líða í bók sinni, áreynslulaust og
þægilega þó farið sé á stökki yfir tæpa
tvo áratugi. Það má kallast vel lukkað,
en er eftir öðru í bókinni. Hún er afar
þroskað verk; samkvæm sjálfri sér að
uppbyggingu og formi, þrátt fyrir útúr-
dúra (eða vegna þeirra, sbr. Tóta
frænda), og þó hún sé máske ekki
ólgandi af frumleika er hún skemmtileg
og áhugaverð aflestrar. Sem er fyrir
mestu.
Það er annars gaman að bera þessa
bók saman við bækur annars höfundar
sem einnig hefur skrifað um pláss suður
með sjó: Guðbergs Bergssonar, en
bækur hans um fólkið á Tanga gerast
einmitt á ekki ósvipuðum tíma og
Geirfuglarnir. f stuttu máli: um ólíkari
bækur er tæpast að ræða þó skyldar séu
í tíma og rúmi. Guðbergur notar
miskunnarlaust ofurraunsæi til að rífa
veröld fiskiþorpsins við sjóinn í sundur,
en beitir síðan álíka miskunnarlausum
sálarlífslýsingum til að byggja upp nýjan
heim sem á sér í raun og veru hvergi
stað nema í sjálfum persónum verkanna.
Ófögur mynd af smásálarhætti, lítil-
mennsku, kúgun, ruddaskap og hreinni
og beinni heimsku. Vitanlega óþarft að
taka fram að fleiri rithöfundar hafa lýst
sjávarþorpum á ámóta hátt. Bók Árna
er sem sé að öllu leyti hefðbundnari og
kannski er það helst blær bókarinnar
sem telst beinlínis til tíðinda á þessum
síðustu og kaldranalegu tímum. Það er
erfitt að verjast þeirri tilhugsun að
Geirfuglunum sé ljóst, en einkum leynt,
stefnt gegn einhverjum fyrrnefndum
bókum; að Árni vilji sýna fram á - eins
og segir í bókinni í svolítið öðru
samhengi - að „einu sinni var gleðibrag-
ur yfir litlum plássum". (159)
Horfínn heimur
Árni Bergmann gerir líka gys að (þó
hann Egill gangi vel að merkja ekki svo
langt) tilraunum sem nú orðið eru
stundum gerðar til að fella mannlíf á
þvílíkum stöðum sem Selatöngum inn í
formúlur eða fræðikenningar sem samd-
ar hafa verið inni við meðan lífið gekk
sinn gang úti. Af því tagi eru meðal
annars niðurstöður bróður sögumanns
um náttúru þorpsbúa. Náttúran þótti
nefnilega vakna snemma þar suður frá
og eftir á þurfti að finna skýringu á því:
„Jóhannes bróðir, sem nú er mest í
félagssálfræði, heldur því fram að.
snemmbært ástalíf þar suður með sjó
hafi staðið í gagnkvæmum tengslum við
vanþróun í öðrum skemmtanaiðnaði og
svo tengst við skort á þeirri firringu sem
síðar kom og klauf samfélagið í frumein-
ingar sínar...“ (50) Skortur á firringu,
já. Það mætti vel segja mér að slíkur
frasi hafi einhvem tíma skotið upp
kollinum í gagnmerkum rannsóknum
félagsfræðinga.
Og hvað? Ég sagði víst strax í upphafi
að mér þætti bókin trúverðug (og þá á
ég við að hún sé trúverðug sem saga
Egils Grímssonar úr Selatöngum, ekkert
annað). Það ber því ekki á öðru en Árna
Begmann hafi tekist að sanna að
minnsta kosti þessum lesanda að einu
sinni hafi verið gleðibragur yfir litlum
plássum. Hitt er svo annað mál að endir
bókarinnar kom mér töluvert á óvart.
Hann mátti ekki minni vera! Er Árni að
veita Agli Skalla-Grímssyni afsökun
fyrir því að rita endurminningar sínar,
eða vill hann leggja áherslu á að heimur
sögunnar sé svo sannarlega „horfinn
heimur"? - eins og sjálft nafn bókarinnar
gefur jú til kynna. Og með einhverjum
hætti verður fólkið, og þorpið, betur til
úr því það er ekki lengur til...
í lokin. Það kæmi mér ekki á óvart þó
þessi bók ætti víða eftir að mælast vel
fyrir. Hún á það líka skilið; gerir mjög
vel það sem hún vill gera.