Tíminn - 02.12.1982, Blaðsíða 20

FIMMTUDAGUR 2. DESEMBER 1982.
20
Byggt og búið í gamla daga
Danskar
sveita-
kirkjur
fráSturl-
ungaöld
■ Prédikunarstóll í Öster-Jölbykirkju. Séra Lau Jörgensen í stólnum.
■ Fyrrum var Danmörk vaxin miklum
skógum eins og nafnið Danmörk (Dana-
skógur) bendir til. Timbur víðast nær-
tækt til bygginga. En að því rak að farið
var að byggja úr steini, aðallega granít,
þegar menn komust á lag með að kljúfa
og höggva þetta harða, endingargóða
efni til bygginga. Fornu timburhúsin eru
horfin fyrir löngu en fjölmörg steinhús,
einkum kirkjur reistar á Sturlungaöld
(og jafnvel fyrr), standa enn.
Undirstaða Danmerkur er kalk og
sandsteinn, sem einnig er byggt úr, en
granít frnnst ekki í föstu bergi í
Danmörku. En heilmikið af „lausum"
granítsteinum er í jörðu. Ffvaðan eru
þeir komnir? Jú, frá fjöllunum í Noregi
og Svíþjóð, farartækið ísaldarjöklar!
Granít er allbreytilegt og er stundum
hægt að ákvarða hvaðan úr Skandinavíu
granítið hefur borist á ýmsa staði í
Danmörku. Mikið af granítsteinum
kemur víða í ljós þegar land er rutt til
ræktunar og er notað í byggingar og
grjótgarða. Eittthvað af graníti mun
einnig hafa verið flutt inn fyrr á öldum
til ríkmannlegra bygginga.
Eitt af því sem eftirtekt vekur á
ferðalagi um Danmörku eru hinar
ótalmörgu gömlu steinkirkjur úti um
allt landið, líklega flestar frá Sturlunga-
öld, eða þar um bil. Einnig þó nokkrar
klausturbyggingar. Danmörk varð
snemma þéttbýlt land með borgum og
fjölda sveitaþorpa. Akrar voru snemma
hvað mestir á Jótlandi, og getur orsökin
verið sú að þar er víða sendið land sem
frumstæðir plógar unnu betur á en
þéttum leirnum í austanverðu landinu.
Víkjum að gömlu kirkjubyggingunum.
Talið er að á tímabilinu 1050-1200 hafi
verið reistar um tvö þúsund steinkirkjur
í Danmörku og standa furðu margar
þeirra, þ.e. aðalkirkjan, en tumi víða
bætt við síðar, vopnahúsi og hvelfingum.
Hvað olli hinum ótrúlega mörgu og
miklu kirkjubyggingum á tiltölulega
skömmum tíma? Á 12. öld varð kirkjan
miðstöð hins andlega lífs, og lét sig
einnig skipta hið veraldlega. Hélst svo á
miðöldum að kirkjan var „ríki í ríkinu“
og átti ásamt klaustrunum miklar eignir.
Margar voru kirkjurnar hinar vegleg-
ustu, t.d. kirkjumar í Rípum, Viborg,
Hróarskeldu og Lundi, allar byggðar á
12. öld eða litlu síðar. Skánn o.fl. héruð
í Suður-Svíþjóð lutu þá Danmörku.
Kóngar o.fl. stórmenni munu hafa látið
reisa stærstu kirkjurnar, en efnabændur
og sóknarfólk hinar minni, einkum í
sveitum og þorpum. Það varð stöðutákn
að byggja kirkju og var talið stuðla að
sálarheill. Nokkurt jarðnæði fylgdi víða
bæði fyrir prest og til viðhalds kirkjun-
um.
Flestar þessar fornu kirkjur eru hlaðn-
ar úr stórum rauðbrúnum, tilhöggnum
granítsteinum, en færir steinsmiðir voru
snemma uppi í Danmörku. Verkmennt-
in barst að sunnan, þar á meðal
múrsteinagerðin á síðari hluta 12. aldar.
Eftir það var smám saman farið að
byggja turna og hvelfingar við kirkjurn-
ar. Múrsteinarnir voru oft nefndir
munkasteinar, því að klausturbræður
munu hafa átt þátt í útbreiðslu þeitra o.fl.
framfara. Talið er að flestir kirkjuturnar
í Danmörku séu reistir á tímabilinu
1450-1550. Voru sumir hagnýttir sem
varðturnar, einnig til geymslu ýmissa
muna, og þaðan ómar klukknahringing-
in.
Víða hattar fyrir í gömlu kirkjubygg-
ingunúm, aðalkirkjan (skipið) er hlaðin
úr graníti, en turninn úr múrsteini.
Drjúgum urðu kirkjurnar tilkomumeiri
með tilkomu turnanna.
Stærstu, mikilfenlegustu kirkjumar
standa í borgum, en fjölmargar þorpa-og
sveitakirkjur, álíka gamlar, eru og hinar
markverðustu og sannarlega verðar
skoðunar. Standa víðast ætíð opnar.
Steinveggirnir mjög þykkir, gluggar
litlir, sitja hátt uppi og eru nú með
fjölmörgum smárúðum. Ber að minnast
þess að
„Kirkjan foma virid var á vondum timum;
góðum og illum griðastaður,
geymir lykla helgur maður.“
Á sumrin er svalt og þægilegt inni í
þessum kirkjum, þær eru með
múrsteinagólfi og hvítkalkaðar innan,
sumar með kalkmálverkum. Allvíða er
múrað upp f upprunalegu dymar og
aðrar stærri gerðar síðar á turni eða
framhlið. Gömlu dyrnar stundum kall-
aðar kvennadyrnar og talið að kvenfólk
gengi þar um forðum, en karlar um hinar
stærri og veglegri!
Verkmennt barst að sunnan, einkum
með kristninni, frá Pýskalandi, Bret-
landi, Frakklandi og Ítalíu. Fyrsti bygg-
ingameistari kirkjunnar miklu í Lundi
hét Donatus og var frá N-ltalíu, svo
dæmi sé nefnt. Byrjað var á dómkirkju
þessari árið 1103, sama ár og settur var
erkibiskupsstóll í Lundi fyrir öll Norður-
lönd. Kirkjan í Lundi var dönsk dóm-
kirkja allt til 1658, er Svíar náðu Skáni
á sitt vald.
Steinhöggvarar unnu lengi með
sleggju, öxi og meitli, en á 11. ö(d skipti
allmjög um, er oddhamar og múrskeið
tóku við. Nú varð vel fært að byggja
stórar hvelfingar og háa turna úr
múrsteinum. Hin geysistóra og veglega
dómkirkja í Hróarskeldu er úr rauðum
múrsteini. í Danmörku hurfu timbur-
kirkjur smám saman, en steinkirkjur
komu í staðinn.
Eftir þetta forspjall verður dálítið
vikið að gömlu, dönsku sveitakirkjun-
um, einkum á eyjunni Mors í Limafirði,
en þar leit undirritaður inn í alimargar
kirkjur í sumar (1982).
Á Hjerl heiði í Thy hefur verið gerð
kirkja eins og menn hyggja að elstu
steinkirkjumar hafi yerið. Veggir eru
grófir, hvítkalkaðir, gólfið lagt hnull-
ungum, engin sæti. Ein klukka hangir
úti á stafni, enginn tum. Granítsteinar í
veggjum heldur óvandlega tilhöggnir.
Á Hjerl heiði er safn gamalla húsa
með húsmunum og áhöldum, mjög
forvitnilegt.
„Margur lagði stein við stein í stóra
kirkju,
fyrir átta hundrað árum,
oftlega vígðan svita og tárum.“
Litið á gamlar danskar
sveitakirkjur:
Sveitakirkjur eru taldar um 1500 að
tölu í Danmörku, flestar byggðar á 12.
og 13. öld. Auðvitað hefur oft verið gert
við þær, turni o.fl. útbyggingum bætt við
sumar, en stofninn hefur haldist furðan-
lega, staðið af sér stríð og veður.
Sveitakirkjurnar setja svip á landið. Þær
standa víða á hæðum og gnæfir turninn
yfir umhverfið, þorp, akra og skógar-
lundi. Granítveggjaliturinn rauðbrúnn,
en múrsteinatumarnir víðast kalkaðir
hvítir, eins og veggir kirknanna að
innanverðu. Margar kirkjur standa í
útjaðri þorpa og skógarlunda, girtar
graníthlöðnum kirkjugarðsveggjum;
víða hlöðnum úr óhöggnum hnullungum,
tíndum saman á ökmnum. Kirkjugarðar
eru vel hirtir með miklu af limgerðum
og blómum, auk ótalmargra legsteina.
Sléttklippt limgerði og allavega klipptir
toppar úr lífviði. (Tuja eða Kýpris) setja
mjög svip á kirkjugarðana.
Fræg em gömul kalkmálverk á
veggjum margra danskra kirkna, máluð -
listavel. Víða hefur seinna verið málað
yfir þau, en hægt er að hreinsa málning-
una af og hefur þá margt listaverkið
komið í ljós, með efni úr ritningunni.
Líklega hefur söfnuðurinn hlýtt messu
standandi til forna, eitthvað af bekkjum
kannski úti við veggi. En á siðaskipta-
tímunum voru mörg sæti sett í kirkjum-
ar. Skírnarfontur úr granít, vönduð
smíði, er í öllum kirkjum, skírnarskál
misdjúp ofan á. Fonturinn stóð á miðju
gólfi á upphækkun, meðan kirkjurnar
voru sætalausar. Nú stendur hann inni
við kórinn. Flestir eru skírnarfontarnir
grunnir, en einstaka með svo djúpri holu
að um niðurdýfingarskírn getur hafa
verið að ræða. Margar kirkjuklukkur
mjög gamlar og eins sumir ljósahjálmar.
Víða gefur að líta gömul Kristslíkneski
(krossfestingin) á veggjum og í allmörg-
um kirkjum hangir skipslíkan með rá og
reiða, forkunnar vel gert. Mikið skraut
er víða, einkum altaristaflan og prédik-
unarstóllinn, oft frá endurreisnar-
tímabilinu. Á 15. öld var flutt inn
allmikið af máluðum og útskomum
altaristöflum frá norður þýskum verk-
stæðum. Margar gömlu kirkjumar í
rómönskum stíl, munu byggðar eftir
vestur- og norður-þýskum fyrirmyndum.
Áhrifa gætti þó einnig lengra að sunnan,
frá Frakklandi og Ítalíu. Fögur málverk
eru á mörgum altaristöflunum, einnig
logagyllt skraut og margar ritningar-
greinar. Gyllingin er þó meiri á sumum
prédikunarstólunum, einnig fagrar súl-
ur og listilegur útskurður. Margir lista-
menn hafa auðsjáanlega unnið í þjón-
ustu kirkjunnar öldum saman, hún hefur
gefið þeim verkefni og færi á því að njóta
hæfileika sinna.
Altarið er víða af einfaldri gerð, sums
staðar hlaðið úr fáeinum stórum granít-
steinum, líklega svipað því sem verið
hefur til forna.
Víða munu kirkjurnar gömlu hafa
verið reistar þar sem hof stóðu áður.
Hofin voru aðallega bústaður goðanna,
þar inni stóðu líkneski af þeim. Kirkjan
var meira ætluð söfnuðinum og varð því
að vera allstór. Messur fyrri tíma voru
fjölmennari, þar var þegn.skaparskylda
að sækja messu.
„Klukkur klingja um eyju
alla, ár og síð til messu
kalla“
í júlí s.l. gekk ég víða um eyjuna Mors
í Limafirði, íbúar um 25 þúsund,
iðnaður, verslun og miklir kornakrar.
Ég leit inn í allmargar kirkjur en þær
eru 34 að tölu, flestar mjög gamlar.
Hlýddi messu í stórri, ungri kirkju í
Öster-Jölby þorpi, hún er aðeins llö ára
gömul. þetta er fríkirkja, byggð úr
rauðleitum múrsteini, stór álmgöng
varða veg að henni. Prestur Lau Jörgen-
sen, fyrrum blaðamaður, studdi málstað
okkar í handritamálinu. Mynd sýnir séra
Lau í stólnum og hvílíkur prédikunar-
stóll! Gerður sem bláklukkublóm, bæði
sérkennilegur og fagur. Stór, tæplega
100 ára kirkja í höfuðstað eyjarinnar
Nyköbing, er líka úr rauðum múrstein-
um. En hinar kirkjumar á Mors eru
flestar fremur litlar, hlaðnar úr granít-
steinum og að stofni til frá 12. og 13.
öld. Fyrir mörgum þeirra eru þykkar
eikarhurðir með stórum lykli. Dyr á
tumi eða hlið kirkjunnar, víða allstór
tumhvelfing niðri. Þú kemur inn á
múrsteinagólf, sums staðar með dregli
milli sætaraðanna allt inn að kór.
Kirkjubekkir víðast brúnmálaðir, sums
staðar lokaðir með hurð og hespu. Brúnt
timburloft yfir, hvílir á sverum bjálkum.
Fer þetta vel við hvítkalkaða veggina.
Gluggar hátt uppi með litlum rúðum í
járnumgerð; jafnvel 20-30 smárúður í
glugga. Á prédikunarstólunum, sem
margir hverjir eru mjög skrautlegir með
myndum, súlum og tréútskurði, stend-
ur kannski Anno 1600, eða Anno 1700,
sumir jafnvel enn eldri. (Sums staðar
einnig viðgerðarártal). Margar altaris-
Ingólfur Davídsson,
skrifar
■F 1359
töflur líka gamlar og fagrar, t.d. stórar,
litskrúðugar vængjatöflur, mikil djásn.
Og þó eru þetta kirkjur í litlum sveitum
eða sveitaþorpum. Svipað gefur að líta
víða í Danmörku. Lítum inn í Tödsö-
kirkju á Mors, sem dæmi . Þetta er
fremur stór sveitakirkja, sem stendur á
hæð í útjaðri þorps, hálfhulin af stór-
vöxnum álmtrjám. Aðalkirkjan (skipið)
er hlaðin úr stórum tilhöggnum rauð-
brúnum granítsteinum, talin vera frá því
um 1200. En hvítkalkaður turninn er
yngri, frá því um 1400, hlaðinn úr
munkasteinum (múrsteinum). í kirkj-
unni er mjög fögur altaristafla í endur-
reisnarstíl og skrautlegur prédikunar-
stóll með miklum útskurði, myndum,
gyllingu og fjölda ritningargreina. Múr-
að er upp í eldri og minni dyr
kirkjunnar. Allstórt pípuorgel er í
fremri enda kirkjunnar, gegnt kór.
Talið er að miklir síldarpeningar á
fyrri öldum hafi gert fært að byggja svo
veglega kirkju úti í sveitaþorpi. Voldug-
ar klukkur eru í turninum, sumar mjög
gamlar. Við sumar litlar kirkjur var
klukkan aðeins ein, t.d. í Erslev og
hangir úti í timburporti. Ljósahjálmar
víða stórir og gamlir. Mikið er að sjá og
skoða í ýmsum fleiri gömlum kirkjum á
Mors, t.d. Fröslev, Kærby, Lödderup og
Vejerslev.
Sumar gamlar kirkjur virðast að kalla
má byggðar sem virki. Sámsey er fræg í
fornum sögum, þar koma t.d. Hjálmar
hugumstóri, Angantýr berserkur og
Örvar-Oddur við sögu. Kirkjan í aðal-
þorpinu þar (Tranebjerg) er með 5 hæða
turn, byggðan sem virki, meira að segja
með skotraufum, sem snúa niður á við,
götum til að hella út um sjóðandi vatni!
Tuminn var byggður um 1500 og er 28
m hár. Kirkjan er frá 14,öld. Rétt hjá
er hlaða þar sem kirkjuskatturinn (korn
o.fl.) var geymdur.
Hvernig stendur á því að á eyjunni
Mors, og raunar úti um alla Danmörku,
eru fjölmargar kirkjur o.fl. byggingar
sem hafa staðið af sér sjö eða átta aldir,
en engin á fslandi? Eyjan Mors er aðeins
363 ferkílómetrar að stærð, íbúar um 25
þúsund nú, en hafa verið nokkru fleiri.
Mors er stærsta ey á Limafirði og tengja
hana nú tvær miklar brýr við strand-
byggðina, þe. Vilsundbro (frá 1938), 400
m löng, og Sallingbro, tveggja ára, 1700
m löng. Mesta hæð yfir sjó um 90 m.
Það er ólíku saman að jafna Mors og
íslandi!
Víkjum að byggingasamanburðinum.
Danir eiga heima hjá sér gott, varanlegt
byggingarefni, granít og kalkstein, sem
hægt er að kljúfa og höggva. Aftur á
móti er íslenska blágrýtið víðast illkleyft
og lítið um náttúrlegar hellur. Grástein
má þó kljúfa og hagnýta til bygginga.
Alþingishúsið, fangahúsið o.fl. hús og
garðveggir í Reykjavík eru úr honum.
og norður í Hólabyrðu í Hjaltadal er
rauðleitt sandsteinslag, sem Hóladóm-
kirkja er hlaðin úr. Fullgerð 1763.
Viðeyjarstofa, fullgerð 1754, er talin
fyrsta hús hér á landi, sem hlaðið er úr
höggnum, íslenskum steini. Nokkur
hlaðin steinhús fylgdu fljótlega á eftir,
Nesstofa og Bessastaðastofa 1764-1765.
Munu sömu steinsmiðir og múrarar hafa
unnið að báðum. Núverandi stjórnarráð
(fangahúsið, múrinn) reist 1770-1771
o.s.frv. Sem sé, ekkert steinhús frá
miðöldum til á Islandi, en aftur á móti
á Grænlandi! Steinkirkjan að Görðum í
Eystribyggð hefur verið mikil bygging.
Byggingarefni gott á Grænlandi, þar
skortir ekki granítberg. Kirkjubygginga
er alloft getið í íslendingasögum, þær
kirkjur hafa verið úr torfi og timbri,
sumar veglegar. Timbur sóttu mektar-
menn til Noregs og rekaviður hefur
verið mikið hagnýttur til bygginga.
Fleira kemur til en byggingarefnið.
ísland var lengi einangrað, en siglingar
lögðust að verulegu leyti niður. Þjóðin
var bláfátæk öldum saman, þó að
einstaka menn söfnuðu auði. Timbur-
skortur varð tilfinnanlegur. Þá hefst
tímabil torfbygginganna. Þjóðarauður
Dana var meiri, a.m.k. meira um
fésterka menn. Danmörk liggur mjög
vel við samgöngum, m.a. við iðntækni-
ríkið Þýskaland. Ahrifa gætti einnig frá
Frakklandi og Suðurlöndum. Utan-
ríkisverslun mikil£n hrjáð var Danmörk
oft af styrjöldum.
fslendingar geta ekki státað af
gömlum byggingum. En þeir eignuðust
heimsbókmenntir á 12. og 13. öld.
Heimild „Danmarks historie".