Tíminn - 11.12.1982, Blaðsíða 9

LAUGARDAGUR 11. DESEMBER 1982
9
menningarmál
lesnir hafi notfært sér það á stundum.
Oft lauk því tímum þannig.að rætt hafði
verið um ólíklegustu mál og eftir sátu
nemendur fullir af fróðleik um óskyld-
ustu hluti, en náttúrufræðina reyndu
menn að lesa betur fyrir næsta tíma.
Hika ég ekki við að fullyrða, að sá
fróðleikur sem þannig barst hafi reynst
mörgum notadrýgri en þurrt stagl úr
kennslubókum, sem allir gátu lesið
hvort eð var.
Nokkuð fjallar Steindór í þessunt
þætti um ýmis viðkvæm mál, sem úpp
komu í hans tíð í skólanum. Af sumum
hafði hann afskipti sem kennari, af
öðrum sem skólameistari. Aðeins eitt
þessara mála kom við sögu á minni tíð
í skólanum. Það var draugsmálið fræga.
Steindór greinir skilmerkilega frá því
og afstöðu kennara og skólameistara til
allra þeirra leiðinda, sem af því hlutust
Ekki efa ég, að hann fari þar með rétt
mál, en hins vegar hygg ég að honum
hætti við að alhæfa fullmikið um afstöðu
nemenda. Þeir höfðu alls ekki allir - og
síst þeir yngri samúð með þeim, er fyrir
ásókninni varð. Annars væri þetta
óþverramál best gleymt og grafið.
Endurminningar Steindórs Steindórs-
sonar bera heitið Sól ég sá. Það nafn er
vel valið. Steindór hefur séð til sólar
lengst af langri ævi og mörgum hefur
hann veitt hlutdeild í sólarsýninni.
Æviskeið hans er ævintýri líkast, hann
hefur sigrast á öllum erfiðleikum, fylgt
mörgu góðu máli fram til heilla og lagt
mörgum manni lið þegar mest á reið. Sá
sem þessar línur ritar þekkir fáa, sem
ekki er hlýtt til Steindórs, og sjálfur
segist hann ekki bera kala til nokkurs
manns. Engum, sem bókina les getur þó
dulist að hann hefur andstyggð á
kommúnistum, en fyrirlítur Fransmenn
og hefur vægast sagt lítið álit á
Þingeyingum.
Ég vil að lokunt þakka Steindóri fyrir
þessa bráðskemmtilegu frásögn. Hún
hefur rifjað upp margar góðar endur-
minningar.
■ Guðrún Auðunsdóttir
rennur áin ósi að
eftir lögum sínum
í bugðulagalínum.
krónu hneigir fjólan fríð,
fágurt er í skógarhlíð,
syngur lóa um sumartíð
sínum glaða rómi
svo loftin endurómi.
Þetta teljum við á mínu heimili góðan
skáldskap, og ég sofnaði nú ekki. þótt
myndmál af þessari gerð geri börnum án
efa örðugt að greina milli drauma sinna
og vöku.
8. des. Jónas Guðmundsson
Hundrad ára
þróun sam-
vinnumála
Andrés Kristjánsson.
Aldarsaga Kaupfélags Þingeyinga
1881 - 20. febrúar - 1982
Útgefandi: Kaupfélags Þingeyinga
Húsavík 1982.
Prentsmiðjan Edda hf.
Þetta er mikið rit að fyrirferð, hátt á
fimmta hundrað blaðsíður, enda er hér
mikil saga og merk til meðferðar. Saga
Kaupfélags Þingeyinga er á margan hátt
lærdómsrík. Og íslenskt mannfélag hef-
ur miklum breytingum tekið á þessum
hundrað árum.
í fljótu bragði kann það að virðast
heldur auðvelt að rekja þessa aldarsögu.
Heimildir eru margar til og vissir þættir
sögunnar hafa verið gjörla kannaðir og
um þá ritaðar bækur. Hér hefur vandinn
að vísu meira legið í því að segja
skipulega frá en að leita frumheimilda.
Þó hefur Andrés kannað þær og lagt á
þær sjálfstætt mat.
Að sjálfsögðu er forsaga Kaupfélags-
ins rakin í þessu riti: Þar kemur það
fram að feður lorustumannanna höfðu
tekið þátt í tilraunum að bæta verslun-
ina. Þá var reynt að koma upp samkepp-
ni milli kaupmanna og sameinast um
samninga við þá. En þegar hér var
komið var mönnum ljóst að ekki dygði
annað en taka verslunina í eigin hendur
með einhverju móti.
En hér eru ýmsar gátur óleystar.
Staðreynd er það að þeir sem stofnuðu
Kaupfélag Þingeyinga vildu fá Gránufé-
lagið til að versla á Húsavík. Eftir því
var sótt. Ef til vill var það lán Þingeyinga
að ekki var orðið við óskum þeirra. Vel
má vera að sumir forgöngumenn í héraði
hafi alið með sér cfasemdir um framtíð
Gránufélagsins líkt og Einar í Nesi sem
hætti þar afskiptum þegar honum ofbauð
sú fjárfesting sem steypti félaginu í
skuldafjötra og varð í raun banabiti þess
sem sjálfstæðrar verslunar. Almenning-
ur hafði ekki áttað sig á því fyrir 1880.
Vissulega hefur þurft mikinn kjark
fyrir févana bændur að hefja utanrík-
isviðskipti í stórum stíl eins og sam-
göngum var háttað fyrir hundrað árum.
Því fylgdi að bíða varð í óvissu eftir skipi
sem kannske kom aldrei fremur en
sauðaskipið sem strandaði við Skotland
á leiðinni til íslands 1866. En þeir
frændurnir Jakob Hálfdánarson og Ben-
edikt á Auðnum voru fáum líkir. Og
þeim bættist skörungur í fylkingarbrjóst
þar sem var Jón á Gautlöndum.
Tryggvi Gunarsson gerði Gránufélag-
ið að stórverslun sem teygði sig víða um
landið norðan og austanvert. En hann
fór svo geyst að engin ráð voru að standa
við skuldbindingar nema að leita á náðir
erlendrar verslunar og fela henni forsjá
sína, enda brást skilvísi viðskiptamanna.
Kaupfélag Þingeyinga fór allt aðra leið.
Þar skyldi þess gætt að kaupa aldrei
meira en unnt væri að greiða á sama ári.
Ófyrirsjáanlegt verðfall á sauðunum
1885 braut þessa reglu. Þá var tckið lán
í nýstofnuðum Landsbanka og forustu-
mennirnir veðsettu eignir sínar. En
þessu var fylgt eftir með svo rækilegum
sparnaði og sjálfsafneitun næstu ár að
viðskiptahallinn var jafnaður og skuldin
greidd. Og sannarlega er vel þess vert
einmitt á þessu ári að rifja upp sögur um
það að með því móti hafa menn bjargað
sjálfstæði sínu og sóma þegar aðrar
leiðir voru lokaðar. Það er enn í fullu
gildi.
Samskipti og kunningsskapur Jakobs
Hálfdánarsonar og Þórðar Guðjohnsen
er öðrum þræði ráðgáta. Þeir eiga í
deilum og málaferlum af fullri hörku um
skeið en eru þó vinir að því er virðist og
skrifast á eftir að Þórður er sestur að í
Kaupmannahöfn. Þeir yirðast hafa met-
irð hvor annan mikils svo sem vert var.
Þeim hefur verið Ijóst að staða þeirra og
hlutverk hvors um sig bauð þeim að
berjast þegar þess þurfti með og. þeir
mátu hvor annan og virtu ef til vill meira
vegna þess að hvorugur brást sinni
skyldu.
Enda þótt stofnsaga Kaupfélagsins og
baráttusaga fyrstu áranna sæki fast á
hugann er þróunarsagan til líðandi
stundar engu síður merkileg. Þar kemur
fram hvernig Kaupfélagið aftur og aftur
kernur til liðs þar sem fólki þess er mest
þörf með þátttöku í atvinnurekstri og
ýmiskonar þjónustu.
Menn eru stundum að segja að
Kaupfélögin séu komin langt frá upphafi
sínu og upphaflegum tilgangi. Hundrað
ár eru langur vegur. En Kaupfélögin
hafa enn hinn sama tilgang og stefnu.
Þau voru aldrei hugsuð sem sérstakar
góðgerðarstofnanir umfram það að hver
styddi annan. Þannig starfa þau enn.
Þau lögðu í upphafi áherslu á
vöruvöndun og að vinna og finna
markað fyrir gjaldeyrisvörur félagsm-
anna. Þetta gera þau enn með mjólkur-
búum, sláturhúsum, ullariðnaði og
saumastofum að ógleymdum þætti þeirra
í vinnslu sjávarafurða. Þetta er rökrétt
framhald af eftirliti með fóðrun og
heybirgðum fyrir hundrað árum þegar
vetrareldi sauðanna dró stundum niður
verðmæti þeirra.
Vonandi getur þessi aldarsaga Kaup-
félags Þingeyinga hjálpað ýmsum til
skilnings á því að þróun samvinnustarfs
á íslandi í hundrað ár er rökrétt
framhald upphafsins og samfellt starf að
því marki að þoka samskiptum manna í
átt til réttlætis og sanngirni. Hugsjónin
er enn sem fyrr samhjálp og sannvirði.
Enn sem fyrr gerir samvinnuhugsjónin
miklar kröfur til sinna manna - eins og
allt það sem háleitt cr og dugar til
farsældar.
Hér liggur bók sem greinir frá
mönnum sem áttu sér hugsjónir um
betra mannlíf og nýjar leiðir og voru
hugsjónunt sínum trúir. Slíkar hetju-
sögur cru alltaf hressandi og vekjandi.
En þó að einstaka forustumenn beri hátt
og nöfn þeirra eigi að geima með fullri
sæmd var þó mest sú gæfa þeirra að þeim
tókst að gera héraðsvakningu og hefja
almenning til samstöðu um nýja og betri
hætti.
Þannig ersamvinnusagan íslenska. Ég
man ekki eftir því að hún sé betur sögð
í rökréttu samhcngi á einum stað en gert
er í þessari bók. Því er þetta eitthvert
merkasta sögurit sem út hefur komið á
lslandi á síðari árum.
Auðvitað er alltaf hægt að hugsa sér
að mátt hcfði hafa aðra efnisröð á svona
sögu þar sem frá mörgu er að segja,
ntargir atburðir gerast samtímis og má
ekki jafnskjótt frá öllum segja. Mestu
held ég þó að það skipti að þegar bókin
öll er lesin hafa menn fengið gott yfirlit
um aldarsöguna alla. Og frágangur allur
virðist vandaður. Myndir eru hátt á
þriðja hundrað og auðvitað er nafna-
skrá með.
Samvinnusaga Suður-Þingeyinga á
crindi til okkar allra, bæði vegna þess
sem sérstakt er og staðbundið og vcgna
hins sem almennt er, bæði vegna þcss
sem er að baki og hins sem framundan
er.
H.Kr.
f ;
Halldór Krisl- 1 s®
jánsson skrifar ■
um bækur.
Gód bók og gagnleg
■ Út er komin hjá bókaútgáfunni Erni
og Örlygi, bók er nefnist:Tré og runnar
á íslandi. Höfundur er Ásgeir Svanbergs-
son, kennari og fyrrum bóndi á Þúfum
við ísafjarðardjúp, en nú græðireitsstjóri
í stöð Skógræktarfélags Reykjavíkur í
Fossvogi.
Bókin er gefin út að frumkvæði
Skógræktarfélags Reykjavíkur og hafi
það þökk fyrir.
Á titilsíðu er bókin merkt „íslensk
náttúra 1“ sem gefur til kynna að hér sé
um fyrstu bók að ræða í ritröð um það
efni.
í formálsorðum er getið tilgangs
ritsins, að því sé ætlað að koma til móts
við vaxandi almennan áhuga á ræktun
trjáa og runna. Ekki er það ofmælt að
áhugi sé almennur og vaxandi á því að
rækta garðinn sinn. Þess sér hvarvetna
stað í og á bæjum í sveitum og þéttbýli.
Tré og runnar gegna veigamiklu hlut-
verki í hverjum garði, bæði til að veita
skjól fólki, öðrum gróðri og til prýði á
öllu umhverfinu.
Það er einkar athyglisvert hvað stöð-
ugt hafa flust inn eða „fundist" fleiri og
fleiri ræktunarhæfar tegundir af trjám og
ekki síður runnum. Þannig hafa einmitt
fjölmargir áhugamenn og fagmenn á
sviði garðræktar stóraukið fjölbreytni
garðaflórunnar á hinum síðari árum.
Vegna þessa er einmitt þörfin fyrir
bók sem þessa mikil og stöðugt vaxandi.
En svo áfram sé vitnað í formálann á
ritið, „að fræða um uppruna og skyld-
leika tegunda, ræktun og útbreiðslu
þeirra hérlendis og auðvelda nafngrein-
ingu þeirra."
Ritið er byggt upp sem „flóra“ þ.e.a.s.
það hefur að geyma lýsingu plantnanna
þar sem þcim er raðað á venjulegan hátt
eftir skyldleika og gefnir auðveldir
lyklar til aðgreina runna og tré, er menn
ekki þekkja, til tegundar.
Á eftir formálanum koma „orð -
skýringar1' greinargóður og vel skrifaður
kafli, sem er í raun fræðsla um byggingu
plantna (morfologi) og auðveldar mjög
þeim, sem ryðgaðir kunna að vera í
grasafræðinni að þekkja eða greina
plönturnar af gerð þeirra að ytra útliti.
Þessi kafli er svo aðgengilegur og vel fram
settur að engum ætti að ógna að setja
sig inn í þessa hluti, jafnvel þeim sem
kann að hafa leiðst grasafræðin og þótt
hún tyrfin í skóla. Þarna nýtur kennarinn
Ásgeir sín vel og má mikið vera ef
grunnskólakennarar finna ekki þarna
kcnnslucfni sem vel á við ef það þá
tíðkast lengur að kenna nokkuð sem
líkist hinni gömlu og sígildu grasafræði.
Á eftir orðskýringunum kemur megin-
mál bókarinnar, lýsing plantnanna og
greiningarlyklar. Þar er stuttlega getið
heimkynna trjáa og runna, getið um
ræktun þeirra hér,hvernig þær hafa
reynst og hvað á við um ræktun þeirra
vel flestra.
Þá koma skýringar og þýðingar
plöntuheita og skýringar á notkun fræði-
legra skammstafana. Þennan orðalista
geta þeir notfært sér sem vilja leggja sig
eftir fræðiheitum plantnanna (latnesku
heitunum) því það auðveldar þeim mjög
að muna þau heiti að skilja þau. Þarna
geta menn flett upp á merkingu þeirra.
Að lokum eru svo heimildaskrá og
skrár um íslensk og latnesk plöntuheiti,
raðað eftir stafrófsföð með tilvikum til
blaðsíðutals, þar sem þau koma fyrir.
Þá er þess að geta að bókina prýða
litmyndir á einni örk en í menningarköfl-
unum eru fjölmargar teikningar af plöntu-
hlutunum, eins og vera þarf í flóru til að
auðvelda greininguna.
Höfundur er málamaður góður og
hefur bókin notið þess. Hvort tveggja er
að mikið hefur þurft að leita í erlend rit
og margt að þýða á íslensku. Það virðist
hafa tekist með ágætum.
Þess er gctið í formála að Steindór
Steindórsson frá Hlöðum hafi lesið yfir
handrit bókarinnar alit og Sigurður
Blöndal, skógræktarsjóri kaflann um
berfrævinga, barrtrén, auk þess sem
aðrir reyndir og fjölfróðir menn í
þessumefnum hafi gefiðmargháttuðráð.
Þetta allt ber vott um að bókin er vel
.Asgdr S'mnbeigsson
TRÉ
OG
RINMR
AlSLANDI
<.<r.n »ð HumliiæM Nkosr*M»rf黫|P> Reykþí'Aur
unnin og að treysta megi fræðum hennar
og orðnotkun, en það er mikilsvert.
Hér er komin á markaðinn góð bók
og vel gerð sem hinir fjölmörgu ræktun-
ar- og áhugamenn geta haft mikið gagn
og ánægju af.
Jónas Jónsson, |p[
búnaðannálastjóri X f >
skrifar Æj !
B JV ÍSͧ