Tíminn - 12.12.1982, Blaðsíða 38

38
'» 'SIJNNUDAGUR 12. ŒSEMBER '1982
Það er nú viðtekin staðreynd að norrænir menn
munu hafa fundið meginland Ameriku fimm
hundruð árum á undan Kólumbusi. En urðu þeir
fyrstir Evrópumanna til þess að stíga fæti á jörð
Nýja heimsins? I því sambandi hefur hugur
margra hvarflað til sæfarans Brendans. Hafi hann
komið til Amerfku er ekki einu sinni víst að hann
hafi komið þar á land fyrstur Evrópumanna samt
og hniga að þvi ýmis rök, sem þó verður ekki mikið
rætt um hér.
Ekkert mælir gegn þvf að skip haf i getað siglt eða
hrakist undan veðrum yfir Atlantshaf allt að tvö
þúsund árum á undan Kólumbusi, sem kom til
Ameriku 1492. Það má reyndar kynlegt kalla ef það
hefur ekki einmitt gerst, þó ætla mætti að áhafnirn-
ar hafi fæstar eöa engin snúið heim aftur. Víst má
telja að Kólumbus vissi mikið meira en hann vildi
láta i veðri vaka um landið i vestri, áður enn hann
lagði af staösjálfur. Sæfarinn Brendan, eða sá sem
ritaði sögu hans, kann einnig að hafa haft af því
spurnir. En um þetta er erfitt að segja. Vel má vera
að ýmis atriði sem eiga að gera söguna um för hans
sennilegri, haf i verið soðin saman eftir dauða hans,
en hann lést 577 eftir Krist. Það er að minnsta kosti
víst að á árunum eftir dauða hans komu upp f jöl-
breytilegar söguraf djarflegum sæförum á Irlandi.
Sé raunin hins vegar sú að Brendan hafi látið í haf I
þeim tilgangi að finna Eyju hinna hólpnu eða Para-
dis feðranna, þá skorti ekki aðsjálfur haföi hann úr
nógum sögusögnum um tilvist hennar að moða.
■ Fom, írskur kross frá þeim tíma er Brendan sæfari var á dögum.
Norrænir menn komust til
Ameriku með þvi að „stikla” á
milli landa við noröurmörk
Atlantshafs. Kolumbus komst
til Vestur-India með þvi aö sigla
i suður frá Spáni og láta vinda
heitra hafsvæða bera sig áfram.
A bakaleiðinni fylgdi hann Golf-
straumnum og suövestiægum
vindum, sem var sú aðferö sem
seglskip notuðu siöar um aldir i
Amerikusiglingum. Þvi var ekki
um annað að ræða fyrir Brendan
en þessar tvær leiðir og þar sem
skip hans var of litið til þess að
fara suðurléiðina, hlýtur hann að
hafa farið um ísland og Græn-
land, — hafi hann siglt til
Ameriku...
Margir hafa haft vantrú á þvi
að irskur maður, sem uppi var á
sjöttu öld, hafi getað byggt tré-
skip, sem hæft hafi verið tii
slila-ar ferðar sem lýst er i einni
gerð af sögu hans. Þá vilja menn
telja ómögulegt að hann hafi get-
að komist þetta á skinnbát þeim,
sem sagt er frá i „Ævi Brend-
ans,” og er lýst þar.
Skipakostur
Hægt er þó að sjá við þessum
mótbárum. I „Ævi Brendans” er
látið i það skina aö hann hafifarið
i tvær sjóferðir, aðra á skinnbáti
en hina á tréskipi og mun sú fór
hafa verið sýnu meiri. Vist er að
litil tréskip voru byggð á Irlandi á
áttundu öld og voru þau lik i lag-
inu og „langskip” norrænna
manna.Ef til villeru Irsku skipin
upprunalegri að gerð. Rómverjar
notuðu tréskip og þar sem Irar
versluðu talsvert við Rómverja
og Galla, kunna þeir að hafa
fengið fyrirmynd að skipasmið-
Fann írski mnnknrinn Ameríku
á nndan Leifi og Kólumbusi?
I tilefni af nýlegum deilum á vettvangi S.Þ. um það hver fyrst fann Ameríku, rifjum
við upp sögu Brendans sæfara
Thule
Pythagóras sld þvl föstu um 530
fyrir Krist að jörðin væri hnöttdtt.
Hið hnattlaga form jarðarinnar
var þvi viðtekinn sannleikur
lengst af, ef frá er talið nokkurt
skeið á miðöldum. Fornmenn
vissu að þegar Miðjarðarhafinu
sleppti tók úthaf við og að vera
mátti að handan þess væri land,
hvort sem sú hugmynd studdist
við reynslu fyrri manna eða til-
gátu eina. Frumstæð kort og
munnmæli staðfesta þessa trú.
Vist er að Grikkir, Föniku-
menn og Karþagómenn sigldu til
Bretlands, og ef til vill Madeira
og Kanarieyja. Arið 330 fyrir
Krist kom griski kaupmaðurinn
Pytheas frá Marseille til Bret-
lands, þar sem hann heyrði sagt
frá landi langt i norðri, sem
kallað var Thule. Þangaö mundi
hann ná eftir sex daga siglingu.
Hann fór og fann þetta land, þar
sem sjór var isi lagður og sólsett-
ist ekki um nætur, og hefur þetta
verið Island eða Noregur.
Hecateus, sem skrifaði rit sin á
fjórðu öld fyrir Krist, hefur aug-
ljóslega þekkt Bretland og nefnir
hann landið Hyperboreans og
minnist á hringleikahús úr steini,
sem vart getur verið annað en
Stonehenge. Þá voru eyjaklas-
arnir úti fyrirströndum Afriku og
Spanar vel þekktir. Bæöi Plinius
og Ptolemius geta um þá. Karþa-
gómaðurinn Himilgo minnist á
„flækjuhafið,” sem vart getur
verið annaö en Sargassohafið,
eöa þanghafið, sem er vestan Az-
oreyja, en þar fundust peningar
frá Karþagó 1749.
Margar sagnir benda til þess að
hinir fornu sæfarar hafi hætt sér i
ferðir til enn fjarlægari stranda.
Herkúles sigldi langt út fyrir
Gibraltar, þegar hann skyldi
vinna tiundu þraut sina og hafa
uppi á nautpeningi á eyju einni.
Sigldihann til þess lands, sem i
sögunni er nefnt ,,hið rauða” og
hefur það orðiö til þess að sú
djarflega tilgáta kom upp, að
hann hefði hitt fyrir rauðskinna
Ameriku. Ekki er útilokað að
Odysseifur hafi siglt út á Atlants-
haf, þar til hann kom að endi-
mörkum heimsins, en þar kallaði
hann Kimbraland. Rikti þar stöð-
ugt myrkur og þoka og láta menn
sér detta Ihug að þetta hafi verið
Bretland eöa Nýfundnaland.
Það kemur fram i vangaveltum
Plató um hiö dularfulla Atlantis,
að hann hefur vitaö um mikið
meginland langt i vestri.
Theopompus, sem ritaði á árun-
um kring um 380 fyrir Krist, segir
að Evrópa, Afrika og Asia séu
umluktar miklu hafi og að handan
þess sé „griðarstór eyja.” „Crat-
es-kringlan”, sem mun vera frá •
165 fyrir Krist, sýnir fjórar eyálf-
ur, sem skildar eru hver frá
annarri með hafi. 1) Evrópu og
Miðjarðarhafslöndin 2) Afriku 3)
Periorki, vestan Evrópu (Norður
Ameriku?) 4) og Antipodes, suð-
vestur af Evrópu, (Suður-
Ameriku?).
1 athugagreinum sinum við
Timaeus eftir Plató, minnist
Proclus,sem skrifaðium 435eftir
Krist, á tvo eyjaklasa með
.sautján eyjúm. Segir hann að i
öörum klasanum séu þrjár afar-
stórar eyjur og séu þær handan
Atlantshafs. Hafa menn getið sér
þess til að þarna sé verið að ræða
um nýja landafundi, sem finnend-
umirhafi viljað halda leyndum,
. eða reynt að fæla aöra frá að
heimsækja, meö kynjasögum um
margvislegar hættur og ógnir.
Sagnfræðingurinn Jordanes segir
það hafa verið trú Gota, sem fóru
ránshendi um Evrópu i ardaga
kristninnar, aö vestan við útsæ-
inn „væru eyjar nokkrar, sem all-
ir vissu um, vegna þess hve
margir sigldu þangað, þótt
brjótast þyrfti I gegn um þang-
hafið til þess að komast til á-
kvörðunar staðar. ’ ’
Helgur og hálærður
Munkurinn Brendan, sem bæöi
var mælandi á grisku og latinu, er
talinn hafa heyrt þessar sögur.
Hann var þeirrar skoðunar að
land lægi vestan við Irland og
hann kann aö hafa styrksti þeirri
trú vegna ýmiss vogreks, sem
hann fann á ströndinni. Það er
nefnilega vitað að á strönd Ir-
lands bar á hans dögum kynlega
hiuti á land, eins og eintrjáninga
og meira aö segja mannslik. Sagt
er að menn hafi sýnt Kólumbusi
lik af manni og konu, sem fundust
föst viö eitthvert brak, þegar
hann kom til Galway á vestur-
strönd Irlands. Þá var hann að
búa sig undir siglingu sina hina
miklu.
Sagan um för Brendans hafði
lengi lifað sem munnmælasaga á
Irlandi, áður en hún var færð i let-
ur. Elsta handritiö mun vera frá
9. öld og vel er mögulegt að þá
hafi verið búið að ýkja söguna
verulega. Erfitt er að leggja dóm
á það nú hvert sanngildi liggur að
baki þessari sögn. Saga Brendans
er of óljós til þess aö nokkru verði
slegið föstu um það hvort hann
náði til Ameriku. Samt er það vist
að hann var stórmerkur maður,
helgur og háiærður, og sú trú á
sér djúpar rætur meðal Ira aö
hann hafi verið sæfari. 1 „Æfi St.
Malo”,en sú bók er rituð milli 866
og 872 er vikið að för Brendans til
Eyjar hinna hólpnu og i enn eldra
riti, „Æfi St. Columbia” (um 704)
er hann nefndur „sannhelgur” og
sagt að hann hafi „siglt yfir sæ-
inn.”
Vera má að Brendan hafi stefnt
i norðurátt og komið til Islands
og ef til vill Grænlands og Labra-
dor. Hann virðist einnig hafa
þekkt eyjarnar i sunnanverðu
Atlantshafi, Madeira og Azoreyj-
ar. Það styður sögur um sæfarir
Ira aðifornritum Islendinga gera
menn ráðfyrir að Irar hafi orðið
fyrri til að koma til landa sem
norrænir menn fundu, svo sam
þar sem Ari fróði getur um
Papana. Viðar finnast þess dæmi
i fornsögum Islendinga að Irar
hafi verið sæfarar miklir, þvi
skipshöfn ein sem lenti i
hrakningum á leið til Vinlands
hins góða, hitti fyrir menn sem
töluðu mál sem virtist irska, þar’
sem hana bar að landi.
unum frá Rómverjum. Hafi
Brendan notað rómverskt kaup-
far sem fyrirmynd, mun far hans
ekki hafa veriö ósvipað nútima
fiskiduggu með einu mastri og
djúpri lest, með haan stafn og
skut.
Þekking Brendans á siglinga-
fræði hlýtur að hafa einskorðast
við það að stýra og sigla eftir
stjörnum, en það kunnu Grikkir.
Hann mun þvi' hafa stuðst við fá-
brotin hjálpartæki, en hann sá þó
við einum leka, sem var hinn af-
drifarikasti i mörgum sjóferðum
til forna, — skyrbjúgnum, — þvi
hann ersagður hafa haft með sér
ýmsar jurtir. Merkilegter það að
hann er einnig sagður hafa tekið
með sér þrjá tamda hrafna, sem
ef til vill áttu að leita lands, likt
og segir frá í sögunni um Hrafna
Flóka, — eða Nóa!
Brendan kann þvi að hafa tekist
langa sjóferð á hendur. Hann
kann að hafa komist til Amerlku
H Nokkrir írar gerðu sér bát sem n*st þeim hugmyndum sem menn höfðu um bát Brendans og fóru í xvintýra
siglingu á honum um Atlantshaf 1966-1977. Báturinn kom m.a. tii íslands, og komst tU Nýfundnalands. Þar með
sannað að sagan um siglingu Brendans gat verið sönn. (Ljósm. Magnús Magnúss