Tíminn - 16.12.1982, Blaðsíða 9

FIMMTUDAGUR 16. DESEMBER 1982
9
á vettvangi dagsins
Stefán Jónsson:
Verðbólgu þáttu n u m
má skipta f tvo flokka
— Launamálum í annan, en öllum ödrum þáttum í hinn
■ Vegna starfa við ýmsa þætti verð-
lagsmála fram til 1980, þar á meðal
langri setu í Verðlagsnefnd og þátttöku
í kjarasamingum, leyfi ég mér að raða
aðalþáttunum í okkar heimagerðu verð-
bólgu í tvo aðal flokka, það er annars-
vegar launamálaflokk og hinsvegar flesta
aðra þætti. Þessa flokkun geri ég til þess
að gera margþætt mál lítið flókið, en í
þess stað auðskilið hinum almenna
borgara. Hér á eftir verður reynt að gera
grein fyrir þessari flokkun og lítillega
ræddir vissir þættir innan flokkanna. En
áður vil ég segja þetta: Mér virðist að
hin svo kallaða niðurtalningarleið sé í
sjálfheldu vegna þess, að aðalatriðin er.u
minna rædd en fylgifiskar þeirra, en
fylgifiskarnir sigla oftast í réttan farveg
ef framkvæmdir beinast að aðalatriðun-
um.
Þjóðnýting á verðlagi en
ekki launum.
Öllum ætti að vera ljóst, að við ráðum
lítið eða ekkert við hina innfluttu
verðbólgu. í megin atriðum verðum við
því að búa við áhrif hennar. Á liðnum
árum og þessu ári er talið að innflutta
verðbólgan sé á bilinu frá 8% til 12% á
ári. Mismunurinn á hinni heimagerðu
verðbólgu og ársmeðaltali á hinni inn-
fluttu kannast allir við.
Um alllangt árabil hafa opinberar
nefndir eða ráð ákveðið verð á flestum
eða öllum innlendum nauðsynjum nema
vinnunni. Má þar nefna:
Opinber nefnd ákveður verð á allri
landbúnaðarframleiðslu. Onnur opinber
nefnd ákveður verð á öllum sjávarafurð-
um. Þriðja opinbera nefndin ákveður
verð á flestri vöru og þjónustu er hið
opinbera lætur í té og sú fjórða
(Verðlagsráðið) á því nær öllu öðru.
Ákvarðanir eða tillögur þessara nefnda
og ráða eru háðar samþykki viðkomandi
ráðuneyta eða ríkisstjórnarinnar í heild.
Til viðbótar framangreindun nefndum
og ráðum ákveða opinberir bankar verð
á erlendum gjaldeyri og ákveða leigu-
gjald fyrir lánsfé. Þctta gera bankarnir
með gengisskráningu og eða verðbótum
og vöxtum sem hvortveggja er oft
ranglega kallaðir vextir þótt raunveru-
legir vextir (arður af geymslufé) séu litlir
eða engir. Samþykki ríkisstjórnarinnar
þarf fyrir þessari verðákvörðun bank-
anna að því leyti sem hún er ekki ákveðin
með lögum.
Ef sú opinbera verðákvörðun í heild,
sem greind er hér að framan, tilheyrir
ekki þjóðnýtingu í þingræðisþjóðfélagi,
þá veit ég ekki hvað þingræðisleg
þjóðnýting er.
Fljótt á litið mætti ætla að hin oinbera
verðákvörðun, sem hér hefur verið
nefnd, ætti að nægja til að takmarka
hraða verðbólguskrúfunnar að því er
verð á nauðsynjum snertir, en svo er þó
ekki í reynd sakir þess að stærsti
kostnaðarliðurinn við flesta framleiðslu
og þjónustu er laun og launatengd gjöld,
en þau nema sem kunnugt er milli 70 og
80% af þjóðartekjunum, en launin eru
að mestu frjáls, og ber þeim er ákveða
verð á innlendri framleiðslu og þjónustu
að taka fullt tillit til launaliðsins við
framangreindar verðákvarðarnir. Við
þær ákvarðanir ber að sjálfsögðu að gera
sér ljóst, að bókhaldsleg-sundurliðun
fyrirtækja á launum og öðrum kostnaði
sýnir ekki launakostnaðinn að fullu, eða
í sama formi og þjóðhagsreikningur
gerir, því laun eru einnig innifalin í
öðrum kostnaðarliðum en launaliðum
fyrirtækjanna.
Af framangreindu er Ijóst að launa-
þátturinn í flestri atvinnustarfsemi er
lang stærstur, en hann er í höndum
launamannavaldsins en ekki ríkisvalds-
ins. Peir þættir í verðlagsmálunum og
verðbólguvandans sem ríkið hefur tekið
í sínar hendur áorka því takmörkuðu í
niðurtalningu verðbólgunnar þótt ekki
vanti á þá formið til þess.
Launamálin og niðurtaln-
ingin.
Launamálaflokknum má skipta í þrjá
þætti. Það er grunnlaun, verðbætur og
launatengd gjöld, en tveir síðarnefndu
þættirnir fylgja grunnlaununum í hund-
raðshlutum samkv. kjarasamningum.
Þó ekki alveg allir því sumir liðir hinna
launatengdu gjalda koma einnig á
verðbæturnar. Sá þátturinn sem við
köllum veðbætur á laun er vafalítið
áhrifaríkastur í því, að skapa okkar
heimagerðu og skaðlegur verðbólgu,
enda kemur sá þáttur ekki aðeins á laun
heldur og grunnverð vöru og þjónustu,
samanber framkvæmdina í okkar verð-
lagskerfi. Við kjarasamninga um grunn-
laun veit enginn fyrirfram hvað verðbót-
aþátturinn skapar mikinn hraða á
verðbólguskrúfunni. Hann er því öðru
fremur hinn dulbúni kraftur til að fjölga
krónum og minnka gildi þeirra hlutfalls-
lega. Verðbótaþátturinn gerir meira en
þetta. Hann skapar vaxandi launamis-
rétti. E.ykur kaupmátt hæstu launa'en
rýrir kaupmátt þeirra lægstu. Miðað við
framkvæmd þessa þáttar í launakerfinu
ber að viðurkenna, að gallarnir séu
nægjanlegir til að hylja kostina. Að því
er varðar galla þessa þátta í sambandi
við niðurtalningu á verðbólgunni leyfi ég
mér að fullyrða, að okkar heimagerða
verðbólga verður aldrei talin niður til
jafns við innfluttu verðbólguna ef þessi
þáttur í launakerfinu lifir við sömu
skilyrði og hann hefur lifað til þessa. Ég
vil því banna með lögum að aðilar
vinnumarkaðarins semji um þennan þátt
í kjarasamningum.
Ég geri mikinn mun .á samn-
ingsrétti um grunnlaun og verðbætur.
Ég er andstæðingur þess að grunnlaun
verði þjóðnýtt í svipað form og verðlag-
ið. Hinsvegar er fylgjandi því að
verðbótaþátturinn verði tekinn úr hönd-
um aðila vinnumarkaðarins, enda ekki
ljóst að hann eigi þar heima þar eð hann
verkar þar öfugt í launajafnrétti og
skerðir kaupmátt lægri launa. Ég vil að
hið opinbera ákveði verðbótaþáttinn og
notkun hans í framkvæmd. Með þeirri
breytingu tel ég að hið opinbera fái í
sínar hendur ábyrgðina á því hve
heimagerða verðbólgan verði mikil í
gH: 9 y ov
pmmmMm
■ Stefán Jónsson: „Mér virðist að hin
svokallaða niðurtalningarleið sé í sjálf-
heidu vegna þess að aðalatriðin eru
minna rædd en fylgifiskar þeirra, en
fylgifiskarnir sigla oftast í réttan farveg
ef framkvæmdir beinast að aðal-
atriðum.“
framtíðinni. Samhliða þessari breytingu
vil ég leggja þá skyldu á hið opinbera,
að það tilkynni aðilum vinnumarkaðar-
ins áður en þeir hefja sammninga um
grunnlaun, hvort eða hve mikil grunn-
launahækkun verði leyfð úti verðlagið.
Með slíku væri aðilum vinnumarkaðar-
ins ljóst að atvinnu fyrirtækin yrðu sjálf
að bera þá grunnlaunahækkun sem
samið er um umfram það sem leyft er í
samræmi við áætlaðar þjóðartekjur.
Með þeirri breytingu sem hér er nefnd
ætla ég að kjarasamningar yrðu raunhæf-
ari en oft hefir verið, en um langt skeið
hafa þeir beint verið miðaðir við, að þeir
sem eiga að greiða geti velt af sér
hækkuninni annaðhvort á ríkissjóð eða
skattborgarana í öðru formi.
Þessu til staðfestingar má benda á, að
eftir hverja kjarasamninga hafa t.d.
fulltrúar launamannasamtakanna í
Verðlagsnefnd oftast verið furðu fúsir til
að samþykkja að öll hin umsamda
launahækkun færi útí verðlagið. Hvað
þýðir þetta? Það þýðir auðvitað að þessir
fulltrúar vita sig og félaga sína hafa
samið um verðbólgu en ekki raunveru-
legar kjarabætur. Til viðbótar þessu má
benda á, að launþegasamtökin hafa flest
viðurkennt, beint eða óbeint, að þau geti
hreinlega ekki samið um aukinn launa-
jöfnuð í því formi að hæstu laun
skerðist, enda þýðir lítið annað en að
viðurkenna þetta fyrir þeim sem fá í
hendur útfærðar launaskrár eftir hverja
samninga.
Eitt af því sem þarf að endurbæta við
kröfugerð um launahækkanir er þetta.
Kröfurnar þarf vitanlega að rökstyðja
með því að þær séu framkvæmanlegar.
Annað er ekki sæmandi nú til dags. En
því miður eru launakröfur oft gerðar nú í
svipuðu formi og þær voru gerðar í
gamla daga er atvinnurekendur voru
vald, vinnandi menn valdlausir og engir
þjóðhagsreikningar til. Um langt skeið
hefur aðal gallinn á kjarasamningum
verið sá, að krónutölufjölgunin sem í
þeim felst hefir ekki bætt launakjörin.
Máske vísar ágreiningurinn um túlkun
1. gr. bráðab.laganna um vísitöluskerð-
ingu á réttu leiðina til að telja niður
okkar skaðlegu verðbólgu.
Fyrsta grein bráðab.Iag-
anna.
Er bráðab.lögin komu fyrir Alþingi
reis ágreiningur um hvort ákvæði 1. gr.
laganna um helmingsskerðingu verðbóta
á laun 1. des. s.l. væri takmarkaður við
3 mánuði eða ótímabundin. Skoðana-
munur þessi var bæði innan þings og
utan, og einnig milli lagaprófessora.
Lítið var talað um kjaraskerðingu í
sambandi við þennan ágreining, heldur
hitt, að launamannasamtökin hefðu
ekki samþykt þessa tilraun nema í þrjá
mánuði. Sennilega hafa flestir gert sér
ljóst, að litlar líkur væru til að aukin
kjaraskerðing ætti sér stað þótt vísitölu-
skerðingin gilti t.d. í 13 mánuði í stað
3ja mánaða því ríkisstjórnin hafði í
hendi sér með hinu þjóðnýtta verðkerfi
að hlutfallslega minni hækkun ætti sér
stað á nauðsynjum manna. Máske er sá
skoðanamunur sem hér hefir skotið upp
kollinum óvænt ábending um að rétt
væri að framfæri rannsókn á því.hvort
framlenging 1. gr. nefndra laga þýddi
nokkra kjaraskerðingu. Hitt mun öllum
Ijóst að slíkt þýddi skerðingu á okkar
heimagerðu óðaverðbólgu. Raunar má
nú segja að þegar sé sannað með
samkonar tilraun að slíkt skerðir hvorki
kjör né kaupmátt launa, heldur eru það
aðrar ástæður sem það gera, og það jafnt
hvort verðbólgustig eru skert eða ekki,
enda sannleikurinn þessi: Heimagerðu
verðbólguleikirnir okkar eru ljótir og
skaðlegir leikir í okkar efnahagskerfi og
eiga enga samleið með farsælli og
raunhæfri stjórn kjaramála.
Stefán Jónsson.
menningarmál
Gjallandi í nýrri útgáfu
Þorgils Gjallandi: Ritsafn I. Dýrasögur,
greinar, erindi. Jóhanna Hauksdóttir og
Þórður Helgason sáu um útgáfuna.
Skuggsjá 1982.
268 bls.
■ í íslenskri bókmenntasögu ofan-
verðrar 19. aldar og öndverðrar þeirrar
20. hlýtur höfundarnafnið Þorgils Gjall-
andi jafnan að verða talið í hópi þeirra
rithöfunda, sem hæst ber.
Þorgils Gjallandi, eða Jón Stefánsson,
eins og hann hét réttu nafni var bóndi á
Litluströnd í Mývatnssveit og sinnti
aldrei ritstörfum nema í hjáverkum.
Hann smitaðist ungur af þeim anda
upplýsingar og róttækni, sem fór sem
eldur í sinu um Mývatnssveit á árunum
eftir 1880 og tók að semja ádeilusögur.
Þar réðist hann gegn því oki vanahugs-
unar, sem lá eins og mara á flestum
samtímamönnum hans, reif það og tætti,
og þótti á stundum svo berorður og
beinskeyttur að gott fólk roðnaði en
börnum og unglingum var bannað að
lesa bækurnar.
Skinhelgir pokaprestar lútherskir og
leikmenn er þeim fylgdu að málum, oft
í blindni, fengu þarna sinn skerf og mun
sjaldan áður hafa verið ráðist jafnharka-
lega að kennidóminum hérlendis. Það
verður þó að segja þingeyskum klerkum
til hróss, að sumir þeirra a.m.k. tóku
mark á gagnrýninni, sem reyndar var frá
fleirum komin en Gjallanda einum,
stigu út úr fílabeinsturnum sínum og
tóku að starfa meíra með sóknarbörnum
sínum en áður.
Hörðustu ádeilusögur Gjallanda
voru Ofan úr sveitum, og þó enn frekar
Upp við fossa. í þeim réðist hann gegn
meinum mannlegs samfélags. En Þorgils
Gjallandi var ekki síður þekktur fyrir
dýrasögur sínar. Þær voru mikið lesnar
og má með miklum sanni halda því fram,
að þær hafi bjargað mannorði höfundar,
a.m.k. í augum þeirra, sem verstan bifur
höfðu á öðrum verkum hans og þeim
ádeilu- og uppreisnaranda, er þar kom
fram. Má þó víða í dýrasögunum finna
mjög ákveðinn brodd gagnrýni á þá sem
fóru illa með dýr eða misþyrmdu þeim,
og lítill vafi getur leikið á því að
sögurnar hafi stuðlað að bættri meðferð
á dýrum.
í þessu 1. bindi ritsafns Þorgils
Gjallanda er að finna dýrasögur, auk
sýnishorna af greinum og erindum, en í
2. bindi mun m.a. verða ádeilusagan.
Upp við fossa.
Þau Jóhanna Hauksdóttir og Þórður
Helgason sjá um útgáfu ritsafnsins og
skrifar Þórður ýtarlegan inngang, sem
prentaður er fremst í þessu bindi. Hann
greinir í upphafi frá þeim andlegu
hræringum, sem rithöfundurinn Þorgils
Gjallandi var sprottinn-úr. Þær kallar
hann „menningarbyltingu“ Þingeyinga
og er það nafn vel valið þótt ef til vill
væri nákvæmara að tala um menntunar-
byltingu. Þá væri minni hætta á misskiln-
ingi, en nú á dögum koma flestum í hug
hjaðningavíg kínverskra kommúnista
þegar talað er um menningarbyltingu.
Við þau mál á menntunar og þjóðfrelsis-
hreyfing Þingeyinga ekkert skylt.
Þórður gerir góða grein fyrir því
umhverfi, sem Gjallandi ólst upp í og
fyrir þeim erlendu menningarstraumum,
sem sterkastir urðu með framsæknum
Þingeyingum um aldamótin. Sýnir hann
þar, að ádeiluhöfundurinn Þorgils Gjall-
andi var að miklu leyti mótaður af
erlendum áhrifum og að dýrasögur hans
áttu að nokkru rætur að rekja til
natúralismans og til nýrra viðhorfa í
náttúrafræði, en eftir að Darwin hafði
sýnt fram á skyldleika manna og dýra
þóttust margir skyldari en áður að fara
vel með dýr.
í innganginum er ennfremur fjallað
ýtarlega um rithöfundarferil Þorgils
Gjallanda, greint frá áhrifum hans og
þeim viðtökum er ritsmíðar hans fengu
og bent á helstu stíleinkenni. Allur er
inngangurinn stórfróðlegur, unninn af
vandvirkni og nákvæmni.
Við lestur þessa rits kom mér í huga
spurning, sem gaman váeri að fá svar við.
Jón Stefánsson bóndi á Litluströnd var
um langan aldur hreppstjóri í Skútu-
staðahreppi. Bar hreppstjórn hans á
nokkurn hátt merki þeirra nýju viðhorfa
og hugmynda í samfélagsmálum, sem
rithöfundurinn Þorgils Gjallandi boð-
aði?
Skuggsjá gefur bókina út og er allur
frágangur hennar hinn vandaðasti.