Tíminn - 22.12.1982, Page 9

MIÐVIKUDAGUR 22. DESEMBER 1982
(vnenmngarmál
Almenna Bókafélagið:
Nína í krafti og birtu
Listaverkabók og ævisaga.
Texti:
Halldór Laxness
°g
Hrafnhildur Schram.
Útlit:
Auglýsingastofan hf.
Ljósmvndir af listaverkum:
Kristján P. Guðnason,
Oddur Óiafsson og
Robert Rubic
96 bls.
AB 1982
Málverk og vísnaskýringar
■ Eitt það leiðinlegasta er tengist
skáldskap, ef frá eru talin sum kvæði,
eru vísnaskýringar. Þá er vísan svo
vond, að heilmikið mál verður að fylgja,
svo unnt sé að fá einhvern botn í
ferskeytluna, eða kvæðið. Og ef kveð-
skapur kemst á enn hærra plan, þá
versna skýringarnar að sama skapi. Til
er nefnilega á íslandi svo torráðinn
kveðskapur, að menn verða að kunna
mikil fræði, til að geta notið ljóðanna.
Enda standa mál þannig, þegar upp er
Ljóðastef
Baráttunnar
Nína í krafti og birtu
staðið, að auðveldara er að viðurkenna
alheimsskáldið, án athugasemda, en að
fá vísnaskýringar um það hjá mönnum,
sem hafa þær til við alla hentugleika.
Sú staðreynd að kvæðið eigi að rúmast
í vísunni, er sem sé ekki einhlít, enda
fer oft svo, að innan nokkurs tíma, vita
aðrir menn meira um það, hvað um var
ort, en skáldið.
Það sama hefur reyndar borið fyrir
skáldsöguna, Aðrir menn en höfundur-
inn, þykjast vita betur en skáldið, hvað
í bókinni stendur, og réttarhöld og
lögbannsmál, þar sem banna á að lesa
ákveðnar bækur, eru ekki óþekkt, t.d.
á íslandi. Hefur hæstiréttur þannig orðið
að ákveða, það endanlega oftar en einu
sinni hvað stendur í bók og hvað ekki.
Mér verður oft hugsað til slíkra
skáldskapar skýringa, þegar listaverka-
bækur ber á góma, eða eru gefnar út.
Ekki vegna þess að það geti ekki verið
fróðlegt að Iesa ævisögur málara, eða
myndhöggvara, Og fá líka af smámynd-
um að sjá brot af lífsverki, sem annars
er ekki við höndina.
Sprengvitrir menn og lærðir eiga það
nefnilega til að gjöra einföld málverk
óskiljanleg, með miklum skýringum, og
jafnvel svo átakanlega að fólk lætur sitt
eigið vit, fremur en að eiga það á hættu
að menn haldi að þeir meti ekki
aukaatriði myndlistar meira, en list-
averkið sjálft.
Af þessu leiðir, að það er oft viss
skelfing því samfara að taka málverka-
bók úr umbúðum. Bæði vegna óttans við
aukaatriðin, og eins vegna gruns um
oflof og annan útblástur, sem kemur
svona bókum annars ekkert við.
Auðvitað eiga listastefnur, sem slíkar
rétt á sér. Án þeirra er eigi unnt að
skilgreina list, sem er forsenda listasög-
unnar. Þar eru einstakar myndir notaðar
sem sýni. En eins og mjög fáir prestar,
jafnvel á betri brauðum, eru sjaldan efni
í guðsorðabækur, þá eru mjög fáir
myndlitstarmenn efni í sálmabækur um
listina.
Nína
Nína Tryggvadóttir ( 1913 - 1968 )
skipar öruggt sæti í íslenskri myndlist og
um nafn hennar leikur dularfullur Ijómi,
ens og títt er um þá listamenn, er framast
mikið erlendis. Hún tilheyrir tímabili er
við gjarnan nefnum aðra kynslóð mynd-
listarmanna, í þeim reikningi, sem við
notum við samhangandi íslenska mynd-
listarsögu, er hófst á síðari hluta 19.
aldar.
Þannig teljum við Ásgrím, Kjarval,
Jón Stefánsson, Júlíönu Sveinsdóttur og
Kristínu Jónsdóttur vera af fyrstu kyn-
slóð nútímamálara, og eru þá ekki
örfáir, enn eldri, lærðir myndlistarmenn
taldir með.
Er þetta sagt'' , eða sett fram til
einföldunar. En það sem gjörir höfuð-
muninn er það, að Nína starfar meðan
akademisk málning er í stórstraumsfjöru
á Norðurlöndum og yfir vofir flóðbylgja,
er sópar burtu öllum fyrri sannindum um
málverk, liti og form. Talmyndir eru að
taka við þöglum. Myndir sem æpa á fólk
að taka við af dimmbrúnum matarlit og
trésmíðafernis, þar sem skírskotað var
einkum til fegurðar og sorgar.
Allt í einu var málverkið gefið frjálst.
Og þótt það út af fyrir sig væri mikill
munaður, kallaði það líka á nýjan
vanda. Menn sem höfðu verið árum
saman á fangafæði listaskólanna urðu
nú að finna sér annað viðurværi. Mála
nýja mynd.
Nína Tryggvadóttir var fljót að ti-
leinka sér þetta frelsi. Hún fór þó
varlega. Byrjaði á stílfærslum og einföld-
un , bæði í línu og lit.
Portrett verður fyrst og fremst
málverk. Allt verður málverk, og að
lokum verður málverkið að málverki og
af öngvu öðru.
Listaverkabókin
í bókinni um Nínu Tryggvadóttur, eru
tvær greinar um Nínu. Sú fyrri er
gamalkunn , en hún er komin úr bók
Halldórs Laxness, „yfirskyggðir staöir. “
„Nína Tryggvadóttir. í minningarskyni"
er yfirskrift hennar. Hin síðari er
lífhlaup Nínu, samið af Hrafnhildi
Schram, sem einnig valdi allar myndirn-
ar, sem sýndar eru, eða birtar í bókinni.
Halldór skrifar þama áhugaverða
mannlýsingu, sem passar við hugmyndir
almennings um þessa konu, og þarf ekki
að fara mörgum orðum um það.
Hrafnhildur rekur ævisöguna ítarlega.
Vitanlega blandast ýmsar vangaveltur
inn í þá sögu. En ekki þó svo að til baga
verði.
Alþjóðlegur listamaður
Við lestur bókarinnar sjáum við
þennan listamann í nýju ljósi. Flestir, er
með myndlist fylgjast, vissu að vísu að
hún starfaði mestan part erlendis, en þó
ekki alla sögu hennar.
Nína giftist eftirlifandi eiginmanni
sínum Alfred L. Copley, lækni, er
sérhæft hafði sig á sviði blóðrannsókna
og æðakerfis. Copley, var auk þess
liðtækur málar og aðdáandi frammúr-
stefnu.
Þau hittust fyrst í New York, og giftu
sig árið 1949.
Þau bjuggu í Bandaríkjunum, Frakk-
landi, Englandi og á íslandi.
Fram kemur að Nínu var neitað um
dvalarleyfi í Bandaríkjunum um tíma,
vegna þess að hún hafði gefið Þjóðviljan-
um málverk og skrifað einhverja grein
um herstöðvar. Þá var McCarty-isminn
allsráðandi í Bandaríkjunum, en það
virðist séreðli stórvelda að skilja ekki
myndlist.
Alfred Copley segir þá rannsókna-
stöðu sinni lausri, og þau flytjast til
Parísar með unga dóttur sína.
Á þessum árum voru viðsjár í
heiminum. En ástandið átti eftir að
skána og Bandaríkin opnuðust.
Árið 1964 keypti Nína íbúð við
Fálkagötu og hafði þar vinnustofu til
dauðadags, en hún Iést í New York árið
1968, 18. júní, 55 ára að aldri.
Listferill Nínu er vandlega rakinn. Og
það kemur í ljós, að hún hefur skilað
miklu verki í myndlist. Hún varð í senn
heimsborgari og alþjóðlegur myndlist-
armaður, en þó með rætur í heima-
högum. ísland fór aldrei úr myndunum,
þótt róið væri á ný mið.
Myndir hennar prýða nú vegleg hús í
mörgum löndum og þær prýða söfn og
heimili víðsvegar um heiminn.
Hrafnhildur gerir listamanninum góð
skil að þessu leyti.
Föng virðist hún hafa haft næg, og
göngum við frá því sem vísu, að þeirra
sé aflað mcð samstarfi við ættingja og
ástvini, og ritaðar heimildir eru lesnar.
Hún gjörir einnig skrá yfir heimildir, þar
sem ritað er um listakonuna. Greinar,
sýningarskrár og bækur. Að lokum er
svo merk grein cftir Michel Seuphor,
þótt hann sjái aukatriði þá hittir hann
naglann á höfuðið, er hann segir: „Hún
er látlaus, rósöm og hreinskilin".
Það má margt gott segja um verk
Hrafnhildar. Og þótt hún sökkvi dálítið
í keldur fræðanna og dragist þar með
aftur úr í spennandi lífssögu fyrirgefum
við það. Sér í lagi vil ég lofa myndaval
hennar, sem ég hygg að hafi tekist
afbragðsvel.
Ef að einhverju skal finna, þá er
abstrakthlutinn af lífsverkinu þarna ef
til vill of stór, eða of fyrirferðamikill,
miðað við annað. En þetta eru allt
dásamlegar myndir og mikið má maður
þakka fyrir að þær skuli fá að vera í friði
fyrir texta.
2. des. Jónas Guðmundsson
JOHANN J.E. KULD:
LJÓÐSTEF
BARÁTTUNNAR
Ljóð.
117 bls.
LETUR
Bókaútgáfa
Reykjavík
1982
Jóhann J.E. Kúld
■ Úti er stormur, og maður sem verið
hefur á sjó er þaroft öðrum þræði í
vondu. Verður hugsað til skipa. þá ekki
síst með kvæðabókina Ljóðstef barátt-
unnar. eftir Jóhann J.E. Kúld. fyrrum
sjómann, í höndum. cn ljann telur nú
fáa daga. þar til hann verður áttræður.
Það verður hann á gamlársdag ef ég fer
rétt með, en hann hefur haldið því
leyndu fyrir ellinni hingaðtil. og er léttur
í spori.
Og enn stígur Jóhann ölduna, en nú
í grænni bók, er hefur að gcyma, það
sem auðnast hefur að hafa til af kvæöum
síðan gefin voru út Ijóð hans seinast, en
það var árið 1955, er út kom Ijóðabókin
„Upp skal faldinn draga".
I nýju Ijóðabókinni eru um það bil 80
kvæði og þótt þau séu ólík unt margt,
þá kalla þau nú ósjálfrátt fram ýmsar
myndir af öðru hjá þeim, cr lesið hafa
margar bækui Jóhanns, þar sem hann
lýsir m.a. sjómannsævi sinni og ýmsum
hörmungum, er við var aö fást í allsleysi
fyrstu áratuga þcssarar aldar. Ljóðin
standa því ekki aðcins cin, hcldur eru
þau einnig önnur og á stundum dýpri
skýring á því sem á undan er gengiö.
Þau lýsa viðhorfi höfundar og hugar-
heimi.
Jóhann, sem cr Mýramaður, hóf
snemm;'. sjómennsku og fór víða. Bjó í
Noregi', en lluttist svo norður, þar scm
hann bjó ogstundaði sjóinn, en frá þessu
er sagt til að skýra frá því, að ööruvísi
er aflað í þessi kvæði, en hjá þeim er
sitja til borðs með lífsgátunni á kaffihús-
um, svo að segja upp á hvern dag.
Ljóðastef baráttunnar
í Ijóðstcfum baráttunmir er víða
komið við, cins og í Kúlds-ævintýrum.
Ort er um útsog og um úthafsins sjó, um
fiskimanninn, bóndann, sjómannsþraut
og margt annað úr vondri atvinnu, og
þeirri baráttu, cr atvinnulífinu fylgir úti
í lífinu sjálfu.
Hann yrkir um landið, um Eyjafjörð
og um örlög íslands. Þá er mcrkilegt
kvæði um Jón Arason, bæði um Hólastól
og Skálholt. þar er kvæðið eintal
biskupsins og aftökuna. Já, og líka um
hefndina.
Síðan taka við önnur kvæði. Ort er
um Vietnam, því ranglætið nær nú uni
allan heiminn, Um vorið, söguna og
landnemana. Og svo mætti lengi telja.
Jóhann J. E. Kúld er lífsreyndur
maður. Hann hefur fastmótaðarskoðan-
ir, er socialist upp á gamla mátann, eins
og sagt er, og hann breytir ekki trú sinni,
þótt bæði sé vinna og yfirvinna í boði.
Það cr örðugt að birta sýni. til að gefa
hugmynd um efnistök höfundar. Honum
er létt um að yrkja. Hann er kvæðamað-
ur, en notar sér þó nýrri Ijóðform, ef svo
ber undir. Ef til vill lýsir þó kvæðið
Húmar að kvöldi viðhorfum hans best,
og er þá lífsgangan með. Þar segir:
Það húmar að kvöldi
hauströkkrið færist yfir
eins og hitamöða
eftir sölríkan dag.
IVIan ég morgun lífsins
miklir voru draumar.
Hátt kvað þá í eyrum
óskabyrsins lag.
Barátta er að haki
viö hrotsjó og storma.
Við allt er ég nú sáttur
eftir langan dag.
Mætti ég nú velja
um inína ferð að nýju.
Mundi það mín frcista
að kjósa sama brag.
1981.
Það er talið að kvæði, er þurfa
skýringar við, sent birt er þá á öðrum
stöðum en í Ijóðinu sjálfu, sé að vissu
levti ófullburða. En fyrir þá er lesið hafa
fyrri bækur Jóhanns, lýsir þetta kvæði
mun meiru en í því stendur við fyrstu
sýn.
19/12 Jónas Guðmundsson
Hringhenda
BALDUR OSKARSSON:
HRINGHENDA
Ljóð
Útgáfa:
Ljóöhús
Reykjavík
1982
Hrínghenda
■ Til eru tvær hentugar aðfcrðir til að
týna bókum. Önnur er sú að skrásetja
bækur og raða af bókfræðilegri konst,
hin er sú að leggja þær í hillu af
handahófi. Hvor er betri skal ég ekki
um segja, en hin síðarnefnda gefst vel.
Það fékk ég að reyna, er ég reyndi að
hafa upp á cldri bókum Baldurs Óskars-
sonar hjá mér, og hafa þær til, svo unnt
væri að bera saman við Hringhendu
hans, er nýverið kom út hjá Ljóðhúsum.
Að vísu er það regla, þegar ritað er
um bækur, að halda sig, svona að mestu,
innan þeirrar bókar, sem kreista á úr
safann hverju sinni. En þó er það svo,
að oft hjálpa aðrar bækur sama höfund-
ar, nokkuð við lesturinn, einkum þegar
um þungar, eða torskildar ljóðabækur
er að ræða, en það vilja bækur Baldurs
Óskarssonar gjarnan verða. Steinaríki,
hét sú síðasta, ef mig mimsinnir ckki og
lesandinn fær þar að vclta þungum
steinum og sjalfur og að gá undir þá að
fjársjóðum.
Hringhenda virðist líka gjörð af sama
fáorða þunga, eöa af hljóöu valdi, líkt
og lýst er í einu kvæðanna, er skáldið
nefnir Stef.:
Valdiö er eins á alla vegu-
líkt og múrsteinn.
...þú skalt hlýða
en hlýðni er ekki nóg,
þú skalt hlýða,
en ekki af eigin hvötum.,
Valdið er eins á alla vegu-
líkt og múrstcinn.
Ef til vill er þessi vísa dæmigerð fyrir
efnistök Baldurs Óskarssonar í Ijóðinu.
Þau eru fáorð, hljóð og þau bifast ekki.
Að taka bók eins og hún er
Fyrst ljóða bókarinnar, Steinríki II.
endar á þessari hendingu:
Tak þessa bók og et hana eins og hún
er
Þessa línu verða menn auðvitað að
skilja, hver fyrir sig. Flestir munu þó
ekki gleypa hana í sig eins og smárétt á
skyndibitastað. Þcssi Ijóð krefja lesand-
ann. ilann sleppur ekki viö að yrkja
líka, dvelja í steinþögn. En svo vill til
að í kvæðinu Garðlag eref til vill nokkur
lýsing á áhrifum þessara kvæða. Þar
segir.
Þú leggur garö svo háan að cnginn sér
og hylur þig skugga.-
Þú rýfur garð svo háan...
Hæfilegt starf, segir þú, hæfilegt starf
að venjast birtunni
Það er eru nú líklega liðnir rúmlega
tveir áratugir síðan Baldur Óskarsson
hóf að scnda frá sér bækur. Það voru
skáldsögur. Síðan hefur Baldur snúið
sér æ meira að Ijóðinu og því myndmáli,
er þar á fast heimili. Hann fer þar ekki
troðnar slóðir, en með undarlegum hætti
ánetjast þú þessum hljóðu draumsýnum,
í heimi, þar sem þögnin er eini teljandi
hávaðinn.
16. des.
Jónas Guðmundsson
Jónas £5
Guðmundsson JB
skrifar um
bókmenntir Mattii