Tíminn - 23.12.1982, Blaðsíða 3

FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 1982
■ Heilög guðsmóðir, eftir Theophanes
hinn gríska. Myndin er frá því 1405.
Myndin er varðveitt í Kreml í Moskvu.
■ Heilagur Nikulás. Grískur íkon frá
1717.
Séra
Rðgnvaldur
Finnbugason skrifar
■ Kristur kemur i dýrð sinni, eftir
Andrei Rublev. Myndin er frá því um
1420 og er varðvcitt í Tretyakov safninu
Moskvu.
púrítanar í eins konar tvíhyggj uvillu. Efnið var í
þeirra augum af hinu illa og því varð trúin að vera
ósnortin af öllu efnislegu. f þeirra augum hlaut hið
andlega að vera óefnislegt með öllu. En á þennan
hátt misskilja menn holtekju Guðs, mennsku
Krists, líkama hans, segja guðfræðingar Austur-
kirkjunnar.
Guð íklæddist efnislegum líkama og sannaði með
því að hægt er að endurleysa efnið, þ.e. gera það
guðlegt, andlegt. „Það orð er varð hold gjörði holdið
guðlegt,“ segir Jóhannes frá Damaskus. Guð hefur
gert efnið „guðlegt" með því að gera það að
„farvegi fyrir andann“. Og ef holdið varð farvegur
fyrir andann, þá gat - þótt á annan hátt væri - viður
og litur einnig orðið það. Kenning Austsurkirkjunn-
ar um íkónana er samofin þeirri trú kirkjunnar, að
öll sköpun Guðs, efnisleg sem andleg, verði
endurleyst og gerð guðleg.
Nikulás Zernov kemst svo að orði um þessa hluti:
„íkónarnir voru í augum hinna trúuðu ekki aðeins
málverk. Þeir voru lifandi tákn um andlegan kraft
mannsins, og mátt hans til að endurleysa sköpunar-
verkið í krafti fegurðar og listar. Litir og línur
íkónamyndarinnar áttu ekki að líkja eftir náttúr-
unni; listamennirnir leituðust við að sýna, að
mönnum, dýrum og plöntum og sköpuninni allri
mætti bjarga frá niðurlægingu sinni og endurreisa í
sinni réttu mynd. íkónarnir voru fyrirheit um sigur
hinnar endurleystu skepnu yfir hinni föllnu...
Listræn fullkomnun í helgimyndinni var ekki aðeins
endurspeglun á himneskri dýrð, hún var áþreifan-
legt dæmi um efni sem á ný hafði endurheimt fyrra
samræmi og fegurð og skyldi þjóna sem verkfæri
andans. íkóninn var hluti af hinum ummyndaða
alheimi."
Kristin list og heiðnar hefðir
Eins og fyrr segir litu margir kristnir menn á íslam
eða múhameðstrú fyrstu aldirnar sem nýja villu-
kenningu kristna og vissulega eru þessi trúarbrögð
skyld og lík um margt, þar sem þau bæði eru greinar
af hinum aldna meiði gyðingadómsins. Mér þykir
þó líklegt, að í mynddeilum 8. og 9. aldar hafi skýrst
munur þessara trúarbragða og þeirra lífsviðhorfa
er að baki þeim liggja. íslömsk mynd- og skreytilist
einkennist af hinum óhlutlægu myndum, geometr-
iskum mynstrum og formum, þannig að enginn þarf
að fara í grafgötur um það, hvort heldur hann
stendur í bænahúsi í Fez í Marokkó eða mosku
austur á Java, að hann er á menningarsvæði íslams.
Engin slík afdráttarlaus einkenni er að finna í
kristinni helgilist. Það er ekki aðeins að hún hafi á
9. öld brotist undan viðjum þeirra púrítana er vildu
leggja á hana fjötra strangrar forskriftar eða gera
hana útlæga með öllu úr helgidómum sínum, heldur
hefur hún fóstrað hinar ólíkustu stíltegundir og
veitt listamanninum meira svigrúm og frjálsræði en
fundið verður í annarri helgilist. Eins og helgimynd-
irnar eiga sér forkristilegar samsvaranir og fyrir-
myndir, þannig hefur kristin helgilist allt til þessa
dags verið óhrædd að tileinka sér hið lífvænlegasta
úr list samtíðar og fortíða, án tillits til þess hvort
þar koma til „ókristin" heiðin áhrif eða ekki.
Jafnvel hin elsta kristna skreytilist beygir sig
algjörlega undir listræna hefð samtímans. Því
fyrirfinnst engin sérstök kristin stíltegund heldur
ber kristin myndlist á öllum tímum merki síns
tímabils og umhverfis. Við höfum rætt um það að
elstu íkónarnir, sem voru trémálverk, ættu sér
fyrirmyndir í egypskum múmíumyndum, en þeir
áttu sér einnig fyrirmyndir í keisaramálverkum.
Lýsingar í handritum urðu einnig fyrirmyndir að
íkónum, svo og ýmsar mannamyndir. Þannig var
til mikill fjöldi fyrirmynda, sem voru almenningi að
nokkru kunnar og listamenn gátu leitað til. Ýmis
atriði voru tekin upp í hina nýju kristnu list, þegar
hægt var að samræma þau tilgangi hennar. Á fjórðu
öld kemur fram geislabaugur á myndum af Kristi
og á 5. og 6. öld er hann einnig á dýrlinga- og
englamyndum. Hliðstætt hinu egypska lífstákni -
ankh - í egypskri myndlist, sem er T með hring yfir
miðjum lárétta leggnum (^), halda kristnir píslar-
vottar krossmarki að brjósti sér. Einnig var sú venja
tekin upp, að bæta nafni viðkomandi persónu inn
á myndina til frekari skýringar, en nafnið veik síðar
fyrir einhverri táknmynd. Það var ekki kirkjan sjálf,
sem stjórnaði þróun myndlistarinnar er til lengdar
lét, heldur listamennirnir. Tæknilegar hliðstæður
sýna einnig sambandið milli kirkjulegrar og verald-
legrar listar. Það er til dæmis ekki einskær tilviljun,
að elstu íkónarnir sem við þekkjum, í St.
Katrínarklaustri á Sinaifjalli, eru innbrennd verk
eins og múmíumyndimar egypsku, það er að segja,
þær voru málaðar með vaxlitum og síðan brenndar
í viðinn.
íkónar og alþýðulist
Austurkirkjan reyndi þó í lengstu lög að neita að
viðurkenna þetta samband við veraldlega list-
sköpun, bæði hvað snerti hina listrænu hlið og
tæknina sem notuð var. En auðvitað væri það
einföldun á hlutunum að ætla sér að leiða alla
kristna myndlist af fyrirmyndum í egypskum
gröfum, því að hin kristna list þróaðist við mjög
svo mismunandi skilyrði á ýmsum stöðum og
ótrúlegt að listamenn t.d. í Gallíu eða á Spáni hafi
haft hugmynd um þessar egypsku myndir. En
myndir sem varðveist hafa frá Egyptalandi og
nágrannalöndum þess sýna greinilega, að náið
samband hefur verið þarna á milli landa. Það er því
of djúpt tekið í árinni að álykta, að öll íkónalist
eigi rætur að rekja til múmíumyndanna egypsku.
Fleiri tegundir mynda af veraldlegum toga voru
einnig til og við megum heldur ekki gleyma þeirri
staðreynd, að pílagrímar þyrptust til landsins helga
og fluttu með sér til Vestur-Evrópu ýmsar
austrænar hugmyndir um málaralist og myndbygg-
ingu.
Ikónar þeir sem varðveitst hafa frá því fyrir tíð
helgimyndbrjótanna eru af þessum sökum mjög
ólíkir að allri gerð, og þeir örfáu íkónar sem til eru
frá 6. og 7. öld bera merki einfaldrar alþýðulistar,
þótt einnig megi þar kenna líkingu við samtíma
mósaikmyndir frá Saloniki og Ravenna, sem bendir
fremur til þess að myndirnar séu unnar á
verkstæðum höfðuborgarinnar, Miklagarðs.
Það er eiginlega ekki fyrr en frá því eftir lok
fyrsta árþúsunds sem verulegur fjöldi íkóna hefur
varðveitst. Margar eldri myndir lentu í klóm
myndbrjótanna eða urðu eðlilegri hrörnun að bráð,
og ef til vill geymast sumar enn undir lagi málningar
frá seinni tímabilum.
Mikligarður - vagga kristinnar
listar
Heimsborgin mikla, Konstantinópel - Mikligarð-
ur, varð um aldir sú móðir kristinnar myndlistar er
frjóvgaði menningu Evrópu. Og þaðan komu þeir
listamenn einnig er byggðu ýmsar frægustu og
fegurstu moskur múhameðsmanna eins og Stór-
moskuna í Damaskus og Klettamoskuna í Jerúsal-
em. En etv. hafa áhrif hinnar byzönsku myndlistar
hvergi orðið stórfenglegri né varanlegri en í
Rússlandi. Eftir að Rússar gerðust kristnir skömmu
fyrir árið 1000 varð Kiev miðstöð kristinnar
myndlistar og byggingarkúnstar. Þangað streymdu
byzanskir listamenn er kenndu hinum nýkristnuðu
Slövum list sína, sem þeir síðan frjóvguðu og gæddu
ferskum nýjum krafti og lífi. Fátt eða ekkert lifir
nú af helgimyndum hinna elstu rússnesku meistara.
Þeir lifðu og störfuðu þar sem herir mongólsku
herkonunganna fóru báli og brandi um héruð og
eirðu engu, dauðu né lifandi. Borgin.Novgord slapp
þó við herhlaup þeirra og í söfnum hennar er að
finna flest dýrlegustu listaverk liðinna alda.
Hin rússneska íkónalist stóð rótum í byzanskri
hefð fram eftir öldum og sú myndlist leit vestræna
málaralist endurreisnartímans og seinni alda horn-
auga. Fræg er sagan af biskupnum sem falað hafði
málverk af meistaranum Titian. Er hann sá
myndina vakti hún með honum viðbjóð og
hneykslun og hann neitaði að taka við henni.
„Hinar hneykslanlegu myndir yðar rísa upp úr
myndfletinum. Þær eru engu betri en líkneskjur,11
er sagt að hann hafi haft við orð. Svo mikið er víst
að rússneski patríarkinn Jóakim bætti eftirfarandi
klausu aftan við erfðaskrá sína árið 1690: „Ég bið
og sárbæni yðar háverðugu keisaralegu tign að
3
skipa svo fyrir, að hinar helgu myndir af Drottni
holdteknum í Jesúm Kristi, af heilagri Guðsmóður
og öllum dýrlingunum séu málaðar samkvæmt
fornri grískri hefð, eins og allir okkar kraftaverka-
íkónar eru gerðir, og þær verði ekki málaðar í þeim
smánarlega nýmóðins og ósiðlega stíl í líkingu
latneskra og germanskra mynda, en sá still á rætur
að rekja til losta þessara villutrúarmanna og er
andstæður venjum kirkju vorrar. Skyldu myndir
sem þessar fyrirfinnast í einni einustu kirkju í
keisaradæmi voru verður að varpa þeim út. Því að'
trúvillingamir sýna hina helgu guðsmóður... sem ól
Krist með bert höfuð og skraut í hári. Þeir mála
einnig aðrar helgar meyjar berhöfðaðar og helga
menn samkvæmt siðum sinna eigin landa. Myndir
sem þessar hafa aldrei verið notaðar í grískum eða
rússneskum kirkjum og þær á ekki að leyfa heldur
nú. Við trúum því, að hin allra helgasta móðir Guðs
hafi enn verið mey eftir fæðingu Krists. Kirkjan
hvorki vill né getur viðurkennt slíkar myndir."
Andrej Rúbljoff
Frægastur allra rússneskra íkónamálara sem
myndir hafa geymst eftir er Andrej Rúbljoff og
mynd hans af heilagri þrenningu, sem hann málaði
um 1411, er talin taka flestu fram er þessi listgrein
geymir. Um þá mynd fórust enskum listgagnrýn-
anda, Robert Byron, orð á þessa leið, er hann sá
myndina skömmu eftir að hún hafði verið hreinsuð
og skírð upp: „Þessi sýn var sem opinberun, ég
hafði fyrir augum mesta snilldarverk sem nokkur
slavneskur málari hefur unnið, listsköpun sem ekki
á sér nokkra fyrirmynd, hvergi í heimi listarinnar
get ég fundið hliðstæðu við þetta verk. Ég sá að
vísu ekki snilldarlegasta málverk sem ég hafði
augum litið, en þetta var í stórfengleik sínum svo
frábrugðið öllum öðrum og vék svo mjög frá
viðurkenndum listaverkum, að ég hefði ekki trúað
að slíkt væri mögulegt."
Og sannarlega er þetta meistaraverk rússneskrar
íkónalistar. Rúbljoff tileinkaði íkón þennan minn-
ingu heilags Sergiusar frá Radonezh, stofnanda
klausturs heilagrar þrenningar og kennara hans
sjálfs. Myndin er gjöf mesta listsnillings rússneskra
miðalda til kirkju hans og höfuðdýrlings.
Listin umskapar mann og m old
Rómversk-kaþólska kirkjan og Austurkirkjan
eða Orþodoxakirkjan öðru nafni hafa stundum
verið bornar þungum sökum af þeim mönnum er
hafa skapferli íkónaklastanna, hinna púrítönsku
myndbrjóta 8. og 9. aldar, fyrir að hafa hleypt inn
í kirkjuna heiðnum siðum og hugmyndum. Ekki
hafa þessar ásakanir alltaf verið sanngjamar né á
rökum reistar. Sá heiðindómur, ef nota má það
hljómljóta orð, sem ekki varð útrýmt, hann var
kristnaður og fékk um leið nýtt gildi, nýjan hljóm.
Enski trúarbragðafræðingurinn Frazer segir t.d. frá
því, að allt fram undir síðustu aldamót hafi það
verið viðtekinn siður víða í Úkraínu, að prestar
veltu sér upp úr akurmold er hún hafði verið plægð
á vorin til að auka frjómátt jarðar. Þarna var á
ferðinni eldforn siður, tengdur gamalli frjósemis-
dýrkun. En líf bænda í suðaustur Evrópu stóð
föstum rótum í móður jörð. Þeim var jörðin enginn
táradalur. Kristið fólk á þessum slóðum leit ekki
þeim augum á náttúruna að hún „lægi í hinu illa“,
væri synd og böli ofurseld, hún væri þvert á móti
Guðs handaverk. Eftir að Guð hafði stigið niður til
vor manna, gjörst maður og búið meðal vor, var
veröldin orðin önnur á eftir, endurleyst undan valdi
hins illa. Efnisheimurinn var ekki í viðjum hins illa,
efnið ekki illt eða bölvað í sjálfu sér. Hin ósnortna
fyrri dýrð lífsins var endurheimt.
Allir helgisiðir kirkjunnar og list endurspegluðu
þessa björtu lífstrú. í helgisögnum þessa fólks helga
sakramenti kirkjunnar náttúruna líka, ekki síður
en mannlegt líf. I þessari „alþýðuguðfræði" hinna
slavnesku þjóða speglast þrá mannsins eftir þeirri
veröld sem helguð er af návist Krists, þrá eftir þeirri
paradís, sem herhlaup og styrjaldir, kúgun og áþján
fá ekki frá mönnum tekið. Þessi kristindómur hefur
stundum verið nefndur kosmiskur kristindómur.
Bændur Austur-Evrópu litu á kristindóminn sem
kosmiska líturgíu, lofsöng til allífsins. „Öll náttúran
stynur og bíður upprisunnar," svo hljómar grunn-
stef páskaboðskaparins, en þetta sama stef er líka
grunntónninn í öllum helgisögnum og þjóðtrú
þessara bændaþjóðfélaga. í augum þessa fólks er
helgimyndin, íkóninn, ímynd hinnar endurleystu
náttúru, hins nýja manns, þess lífs sem enginn dauði
fær deytt. Og því skyldi slíkum myndum ekki
kastað fyrir fugla himinsins eða þær fótum troðnar
af mönnum, þegar þær höfðu máðst af sóti kerta
og kossum hinna trúuðu. Þeim var búinn samastað-
ur í kapellum, tshasovnja á rússnesku, og ljós látin
loga þar yfir þeim svo lengi sem vottaði fyrir lit á
hinum myrku fjölum. Sholokoff segir frá kósakka
er gengur á vit íkóna í einu slíku tshasovnja í bók
sinni Lygn streymir Don. Algengt var líka að bera
gamla íkóna út á fljót eða vatn og fela þá öldum
vatnsins þar sem Guð réð fyrir för þeirra Og ýmsir
aðrir siðir voru um hönd hafðir þegar „dánir“
íkónar voru kvaddir. 1 Rússlandi, þar sem
kirkjubrunar voru tíðir á fyrri öldum, var aldrei
sagt að íkón hefði brunnið heldur að hann væri
„kominn til himna“.
Og lýkur hér þessum þætti af helgimyndum og
myndbrjótum.