Tíminn - 23.12.1982, Blaðsíða 17

FIMMTUDAGUR 23. DESEMBER 1982
17
Sagan um Gyðinginn gangandi rifjuð upp:
„GAKK ÞtJ HRAÐAR JESÚS,
HVAÐ ERTU AÐ SLÓRA?”
sagði Ahasverus við Krist á leiðinni til krossfestingar á Golgata og var dæmdur til að
■ Flestir hafa heyrt getið um Gyðing-
inn gangandi, manninn sem dæmdur var
til að vera á sífelldu flakki fram að
Dómsdegi vegna þess að hann smánaði
Krist og stjakaði við honum á leiðinni
til krossfestingarinnar á Golgata. Aftur
á móti vita sennilega færri út á hvað
sagan gengur og hver uppruni hennar er.
Við ætlum að rifja það upp hér á eftir.
Sagan um Gyðinginn gangandi birtist
fyrst í ritlingi sem hét Stutt lýsing og
frásögn af einum Gyðingi að nafni
Ahasverus, og út kom í Leyden í
Þýskalandi árið 1602. Þar segir stúdent
nokkur frá því sem lærifaðir hans Paulus
von Eitzen biskup í Slésvík (d. 1598)
hafi sagt sér og öðrum af Gyðingnum
gangandi.
Paulus þessi von Eitzen hafði árið
1542 verið á ferð í Hamborg og var þá
við guðsþjónustu. Sá hann þá mann
innarlega í kirkjunni; var hann furðulega
stór, með hár á herðar niður og bólginn
á fótum. Hann hlýddi prédikuninni með
mikilli athygli og í hvert sinn sem Jesús
Kristur var nefndur beygði hann kné sín,
barði sér á brjóst og andvarpaði þungan.
Af því að Pauls von Ejtzen undraðist
útlit þessa manns grennslaðist hann eftir
hver hann væri; var honum þá sagt að
þetta væri aðkomumaður sem hefði
dvalist í Hamborg nokkrar vikur og að
hann hefði látið á sér heyra að hann væri
fæddur í Jerúsalem og hefði sjálfur verið
við krossfestingu Krists, en síðan hefði
hann farið um mörg lönd og konungs-
ríki, og jafnvel til Tyrkjanna, og sagðist
hann heita Assverus. Sérstaklega kynni
hann að segja frá mörgu um pínu og
dauða Krists sem hvorki guðspjallamenn
eða sagnameistarar hermdu frá, og eins
kynni hann að segja frá mörgum þeim
atburðum sem orðið hefðu í austurálfu
heims nokkrum hundruðum árum eftir
Krists pínu, svo og af postulunum, hvar
þeir hefðu lifað og kennt, og hvernig
þeir að lokum hefðu verið líflátnir.
Harla undarleg saga
Þetta þótti Paulus von Eitzen að
vonum harla undarleg saga, og hann
leitaði því færis að ná tali af Gyðingnum
sem honum líka tókst. Sagði Gyðingur-
inn honum að hann hefði búið í
Jerúsalem á dögum Krists og verið einna
fremstur í flokki andstæðinga hans og
ofsóknarmanna, því að hann hefði
haldið að hann væri svikari, eins og
Farísearnir og hinir skriftlærðu hefðu
haldið fram, og að hann hefði því og lagt
hið mesta kapp á að hann væri ráðinn
af dögum. Hann kvaðst hafa verið einn
í hópi þeirra manna sem handsömuðu
Krist og leiddu hann fyrir Pílatus og
höfuðprestana, og hann sagðist líka hafa
hrópað: „Krossfestu hann, en gef oss
Barrabas lausan.“ Þegar búið var að
dæma Krist af lífi kvaðst hann hafa
hlaupið heim til sín og sagt fólki sínu
hvernig farið hefði og skipað því að fara
út í dyrnar og sjá þegar Kristur væri til
aftöku leiddur því að hann átti einmitt
að fara um götuna þar sem Gyðingurinn
Assverus bjó. Sjálfur stóð Assverus úti
á götu með barn á handlegg. Er Kristur
með krosstréð á herðunum var leiddur
fram hjá húsinu þá staldraði hann við og
sluddist upp við húsvegginn, en Gyðing-
urinn kvaðst þá hafa hrundið honum frá
og sagt að hann skyldi í burtu þaðan og
í gálgann sem honum til heyrði. Þá hefði
Kristur litið á hann fastlega og mælt til
hans þessum orðum; „Ég vil hvílast, en
þú skalt ganga.“ Þá sagðist Gyðingurinn
þegar hafa látið frá sér barnið, farið að
heiman og ekki getað komið þangað
aftur, heldur hafi hann farið á aftöku-
staðinn og horft á þegar Kristur var
krossfestur. En þegar allt var tullkomn-
að hafi hann ekki getað komist inn í
borgina aftur og aldrei séð konu sína og
börn upp frá því, heldur hafi hann farið
um fjarlæg lönd, hvert af öðru, og aldrei
haldið kyrru fyrir alveg fram á þennan
dag. Mörg hundruð árum eftir pínu og
dauða Krists kvaðst hann hafa komið
aftur til Gyðingalands og Jerúsalem, en
þá hafi þar allt verið umturnað, niður-
brotið og foreytt, svo að hann hafi ekki
þekkt þar neitt, en ekkert kvaðst hann
vita hvað Guð áformaði með sig fram-
vegis og ekki hví hann léti sig svo lengi
hjara í þessu lífi.
Lítillátur maður
Gyðingurinn gangandi
Eftir Paulus von Eitzen er haft í
ritlingnum að Gyðingurinn hafi verið
fáorður og kyrrlátur í dagfari og talaði
ekki nema á hann væri yrt. Væri honum
þoðið til máltíðar borðaði hann lítið og
drakk, en væri honum gefið fé þáði hann
það með lítillæti en þó ekki meira en tvo
eða þrjá skildinga, og hann gaf þá
jafnharðar fátækum því að hann sagði
að Guð myndi ala önn fyrir sér. Hann
brosti aldrei né hló og talaði tungu hvers
lands sem hann kom í en þýsku talaði
hann sem innborinn maður. Blót og
formælingar mátti hann ekki heyra og
sagði þá með gremju og reiðisvip. „Þú
aumur maður, átt þú svo að brúka nafn
Guðs og pínu og dauða sonar hans?
Hefðir þú heyrt og séð eins og ég, hversu
þung og erfið herranum Jesú var hans
pína þá mundir þú ekki tala svona
herfilega.“
Metsölubók
Ritlingurinn sem sagði frá kynnum
Slésvíkurbiskupsins og Gyðingsins gang-
andi kom sem fyrr sagði út árið 1602.
Hann hlaut feykilega góðar undirtektir
og átta útgáfur sáu dagsins Ijós sama ár.
Fyrir aldamót höfðu 40 útgáfur verið
prentaðar í Þýskalandi. Bæklingurinn
var þýddur á hollensku og flæmsku mjög
fljótlega og voru undirtektir álíka og í
Þýskalandi. Fyrsta franska útgáfan kom
1609, og vitað er að sagan er þekkt á
Englandi fyrir 1625 þegar skopleikur um
Gyðinginn var saminn og settur á svið.
Um svipað leyti er einnig talað um
Gyðinginn í Svíþjóð og Danmörku, og
orðtakið „hinn eilífi Gyðingur" er til í
tékknesku þessara ára. Hvarvetna þar
sem mótmælendur voru fjölmennir
breiddist sagan út. í Suður-Evrópu, vígi
katólskra, var sagan hinsvegar vart til í
þeirri mynd er hér hefur verið greint frá.
Gyðingurinn klífur
Matterhorn
Vinsældir ritlingsins urðu brátt til þess
að fregnir fóru að berast um að fleiri en
Paulus von Eitzen biskup hefðu séð
Gyðinginn og haft af honum tal. Hann
átti að hafa sést víða í Þýskalandi. 1
Naumburg er sagt að hann hafi komist
í kast við lögregluna og sloppið naum-
lega undan henni og 1602 sást hann í
Lúbeck. Hann fór um Ungverjaland,
Holland og England og 1575 sást hann
í Madrid á Spáni. Til Svisslands kom
hann líka og sást þar meðal annars í
fjallskarði einu sem Furka heitir og
liggur í fylkinu Wallis. Þar á hann að
hafa gerst fjallgöngumaður og klifið
fjallstindinn Matterhorn sem liggur á
landamærum Sviss og Ítalíu, en það
þykir sem kunnugt er ekki heiglum hent,
því talið er að engum hafi, að honum
frágengnum, tekist að klífa þann tind
þar til 1835. Á Frakklandi sást hann
einnig alloft og meðal annars var hann
f Tournay 1613. Varð hann þar það
frægur að gerð var af honum mynd sem
var prentuð þar í bænum þremur árum
síðar; hún er nú að vísu sögð fágæt, en
er til í nokkrum eldri söfnum í Evrópu.
Svona er Gyðingurinn alltaf við og við
að skjóta upp kollinum alveg fram á 18.
öld, en síðan hefur hann ekki sést, nema
hvað Mormónablað eitt í Utah hefur
sagt frá því að bóndi í því fylki hafi séð
hann 1868.
Nafn Gyðingsins er nokkuð á reiki
eins og hann var sjálfur; stundum og
oftast er hann nefndur Ahasverus,
stundum Gregor, stundum Buttadeusog
ýmsum öðrum nöfnum. Það fer og
mörgum sögum af því hverrar stéttar
hann hafi verið; sumir segja að hann hafi
verið réttarþjónn í Jerúsalem, aðrir að
hann hafi verið sútari, og enn aðrir að
hann hafi verið skóari og eru þeir flestir.
Ábatasamt að leika
Gyðinginn
Það er til hver frásögnin eftir aðra um
það að maður þessi hafi sést á ýmsum
stöðum og þær frásagnir eru í sjálfu sér
ekki að efa. Það eru vafalaust frásagnir
af raunverulegum atburðum, eins og
mönnum hafa þótt þeir horfa við. Utan
um þá hefur síðan auðvitað hlaðist
aragrúi af sögnum - þjóðsögum - úti um
öll lönd og tala þeirra er legíó svo að út
í þær er ógerningur að fara.
En um frásögurnar af því þegar
Gyðingurinn hefur látið sjá sig virðist
allt vera auðskilið; þangað sem það
hefur borið við hefur vitanlega komið
Gyðingur og sagt söguna af sér og pínu
og dauða Krists. Það er vafalaust að fólk
hefur trúað honum og þarf ekki að efa
að það hefur verið ábatasöm koma fyrir
Gyðinginn sem sjálfsagt hefur kunnað
að snúa svo snældunni að hann hefur
ekkert sýnst bera úr býtum, þó að hann
hafi í raun réttri farið á burtu aftur
allmiklu fjáðari en hann kom. Það þarf
heldur ekki að efa að fólk hefur sárkennt
í brjósti um þennan margþjáða aumingja
sem að vísu hrakti Krist og hrjáði, en
nú reikaði iðrandi og sanntrúaður um
álfur heims. Því síður þarf að efast um
það að Gyðingurinn hvar sem hann sást
var svikari sem var að reyna að hagnýta
sér einfeldni og trúgirni manna, og það
er jafnauðvitað að það var sjaldnast
sami svikarinn sem var á ferðinni í öll
þau skipti sem Gyðingurinn sást. Það
mun að jafnaði hafa verið sinn hver
maðurinn í hvert skiptið og það má
jafnvel svo segja að það hafi um skeið
orðið, að vísu heldur lítill, en þó fjarska
öruggur atvinnuvegur að taka á sig gervi
Gyðingsins gangandi.
Uppruni í guðspjöllunum?
Sagan af Gyðingnum gangandi var til
löngu áður en hann fór að láta sjá sig.
Það er jafnvel ekki óhugsandi að nokkrir
staðir í Nýja testamentinu hafi getað
gefið tilefni til sögunnar, enda þótt
óbeinlínis sé. í Mattheusar guðspjalli
16. kap. 28. versi eru Kristi lögð þessi
orð í munn: „Sannlega segi ég yður að
nokkrir af þeim er hér standa munu ails
eigi smakka dauðann fyrr en þeir sjá
mannssoninn koma í ríki sínu.“ Áf
þessurn stað mætti vel álykta að einhverj-
um væri það fyrirbúið að lifa til efsta
dags og andast fyrst þá. í Jóhannesar-
guðspjalli segir ennfremur í 21. kap. 22.
og 23. versi: „Jesús segir við hann (þ.e.
Símon Pétur): „Ef ég vil að hann (þe.
Jóhannes) lifi þangað til ég kem; hvað
tekur það til þín? Fylg þú mér.“ Því
barst sú saga út til bræðranna að þessi
lærisveinn mundi ekki deyja.“ Það er
auðvitað ekki hægt að sýna neitt sam-
band milli sögunnar af Gyðingnum
gangandi og þessara ritningarstaða, en
þeir sýna það Ijóslega að kristninni hefur
ekki verið sú hugsun fjarri að menn gætu
verið látnir lifa fram til efsta dags og
gætu staðirnar því að einhverju leyti
hafa styrkt söguna til að myndast.
Enginn veit hvað sagan um Gyðinginn
gangandi er eiginlega gömul. en á
Vesturlöndum er hún fyrst nefnd í
Englasögu Matthæusar Parisiensis,
Benediktsmunks, sem uppi var á 13. öld.
Hermir hann frá því að armenskur
erkibiskup sem var á ferð á Englandi
hafi sagt þá sögu að hann hefði kynnst
manni nokkrum eystra sem hafi heitið
Josephus og verið uppi um það leyti sem
Kristur var krossfestur, og sem hafi talað
við hann. Josephus þessi hafi uppruna-
lega heitið Cartaphilus, og verið dyra-
vörður í höllu Pontiusar Pílatusar. Þegar
Kristur var leiddur úr höllu landstjórans
hafi þessi maður veist aftan að honum
og greitt honum hnefahögg og sagt við
hann: „Gakk þú hraðar Jesús, gakk þú;
hvað ertu að slóra?“, en þá hafi Jesús
litið til hans með alvörusvip og sagt: „Ég
geng, en þú skalt bíða uns ég kem aftur".
Síðan ráfi þessi maður um allar álfur og
sé hann í Armeníu þegar sagan er sögð.
Á hverjum hundrað ára fresti veikist
hann og rísi ungur aftur af sóttarsæng-
inni, en þegar hann verði þrítugur aftur
verði hann gamalmenni á ný, því að
hann var einmitt á þeim aldri er hann
hrakti Krist, og svo gangi koll af kolli.
Úr austurlenskum
ævintýraheimi
Það er greinilegur svipur með þessari
sögu og sögunni af Gyðingnum gang-
andi, eins og hún er sögð í ritlingnum
frá upphafi 17. aldar. Það er í raun ekki
að efa að þær séu af sömu rótum runnar.
En hún er miklu eldri á Austurlöndum
en frá 13. öld því að með Aröbum er
svipað ævintýr til úr grárri fyrnd. Álykta
má því að sagan um Gyðinginn gangandi
sé að uppruna til forn austurlensk
helgisögn sem einhvern veginn hefur
flust til Vesturlanda og smám saman
tekið á sig þá mynd sem álfunni hæfir.
Loks hefur hún orðið svo lífræn að
Gyðingurinn gat tekið á sig sýnilega
mynd, enda þótt gervið væri ekki
merkilegra en það var, - gervi nokkurra
brellinna hrappa.
i