Tíminn - 24.12.1982, Blaðsíða 7

FÖSTUDAGUR 24. DESEMBER 1982
___________7
menningarmál
Skeldýrafána Islands
INGIMAR ÓSKARSSON:
SKELDÝRAFÁNA ÍSLANDS
Samlokur í sjó,
Sæsniglar með skel.
Óskar Ingimarsson
sá um útgáfuna.
351 bls. Fjöldi mynda.
PRENTSMIÐJAN LEIFTUR HF
REYKJAVIK
1982
Gengið í fjöru
■ Þótt hið merka rit íslenskir sjávar-
hættir, 1. bindi, eftir Lúðvík Kristjáns-
son, hafi fengið flesta, sem annars
varðaði ekkert um fjörur, svona í sjálfu
sér, ofan af því sem aðalskoðun, að
fjörur væru einkum staður þar sem
menn gengju á reka, ellegar
til skemmtunar, það er að segja þeir sem
ekki voru að fyrirfara sér þá stundina.
Fjörur eru aftur orðnar að miklu lífríki,
þótt fáir borði söl af efnahungri. Fjaran
var nefnilega matarkista íslendinga um
langar aldir, þó nú sé hún aðallega falleg.
Bók Ingimars Óskarssonar, náttúru-
fræðings (1982-1981) um samlokur í sjó
og sæsnigla með skel, kemur því á alveg
réttum tíma í nýrri sameinaðri útgáfu,
en bók eftir Ingimar um Samlokur í sjó
kom út árið 1952 og í 2. úgáfu 1964. En
af sæsniglum með skel hefur komið eins
bók, er út kom árið 1962. Báðar báru
þessar uppseldu bækur heitið Skeldýra-
fána íslands. Og því er svo við að bæta
að mjög lítið hefur verið ritað af
íslendingum um þessa dýrafræði, þótt
tegundaheiti megi finna í skólabókum.
án allra skýringa. Skeldýrafána íslands
er því undirstöðurit, sem líkja má við
Flóru íslands, eftir Stefán Stefánsson og
Fiskana og dýrafræðibækur dr. Bjarna
Sæmundssonar. fiskifræðings.
Ekki veit ég hvers vegna þessu lífríki
héfur verið svo seint sýndur sómi, en
líkast til stafar það af því, að íslendingar
lögðu sér ekki skelfisk til munns, fremur
en karfa. ekki einu sinni í hallærum.
Skelfiskur var að vísu hafður í beitu, og
beitu átu ekki einu sinni svengstu menn.
á íslandi fremur en orma. Á hinn bóginn
er þessi dýrategund, eða viss hluti
hennar, undirstöðufæða fjölmargra
nytjafiska við strendur landsins.
Ingimar Óskarsson hóf sínar undur
samlegu skeldýrarannsóknir skömmu
eftir 1920. Hann var sjálflærður í
grasafræði. og einhver gleggsti smásjár-
greiningamaður landsins um sína daga,
og nú viðurkenndur sem einn mesti
náttúrufræðingur þjóðarinnar.
Ingimar var mikill fræðari, flutti
áheyrileg og einkar fróðleg erindi í
útvarp, svo eitthvað sé nefnt. í huga
hans var náttúran leyndarmál, en þekk-
ingin á henni opinbert mál, og með
árunum vann þessi hægláti maður
lífstarf, sem allir dáðu, bæði lærðir menn
og leikir.
Grasafræðingur gengur til
sjávar
í eftirmála segir svo um Ingimar
Óskarsson. Hann „fæddist 27. nóvembcr
.1892 á Klængshóli í Skíðadal, sem
gengur inn úr Svarfaðardal við utanverð-
an Eyjafjörð. Þar er landslag stórbrotið,
há fjöll á báða vegu og jökull fyrir botni
dalsins. Gróðursæld er mikil,. enda
komst Ingimar þegar á barnsaldri í náin
kynni við ríki plantnanna. Áhugi lians á
náttúrufræði vaknaði þó verulega þegar
hann naut kennslu Stefáns Stefánssonar
skólameistara í Gagnfræðaskólanum á
Akureyri veturna 1910-13. Það var eina
skólamenntunin sem hann hlaut í
þessum fræðum, en því meira lærði hann
í skóla reynslunnar. Og slíkur var áhugi
hans að'hann læröi þýsku af sjálfum sér
til að geta lesið fræðibækur á því máli.
Framan af ævi tekkst lngimar við
kennslu. skrifstofustörf og búskap, en
gerðist starfsmaður á Atvinnudeild
Hskólans. Fiskideild (nú Hafrannsókna-
stofnun) hálfsextugur að aldri. Þá fékk
hann að mörgu leyti betri aðstöðu til
skcldýrarannsókna, því ekki fór hjá því
að ýmislegt „ræki á fjörurnar" í leiðöngr-
um stofnunarinnar. sem hann naut góðs
af. Hann birti niðurstöður sínar í
mörgum ritgerðum í Náttúrufræð-
ingnum, auk þess sem hann skrifaði
Skeldýrafánuna, sem má teljast grund-
vallarrit í þessari grein náttúrufræðinnar
á íslensku.
Gróðurrannsóknir voru þó aðalvið-
fangsefni Ingimars. Hann fcrðaðist um
landið flest sumur í áratugi og safnaði
plöntum. Seinni árin fékkst hann einkum
við rannsóknir á undafíflum (Hieracia),
sem eru mjög erfiðir í nafngreiningu, og
skrifaði sitthvað um þá, m.a. í rit
Vísindafélags íslendinga. Hann þýddi
einnig allmargar bækur um náttúrufræði.
■ Ingimar Óskarsson.
birti greinar í blöðum, flutti fræðslu-
erindi í útvarp o.s.frv. Þá samdi hann
bökina Garðagróður ásamt Ingólfi
Davíðssyni grasafræðingi, en hún er
nýkomin út í 3. útgáfu.
Allt þetta vann hann í hjáverkum eða
í sumarleyfum. Hver stund var notuð,
því hann var cinn þcirra manna sem fella
ekki penna úr hendi fyrr en í síöustu
lög."
Svo mörg voru þau orö, en því er hins
vegar við að bæta, að rannsóknir, sem
liggja þessu riti til grundvallar, eru
aðcins taldar vcra á færi færustu líffræð-
inga og vísindamanna.
Skeldýrafána íslands
Skeldýrafána íslands er í þrem
köflum. Fyrstu tveir kaflarnir skiptast í
lnngang, Fræðiorðaskýringar, Helstu
skammstafanir, síðan koma ætta- og
tegundalýsingar og loks nafanskrá, þ.e.
íslensk og latnesk tegundaheiti. Mynd
fylgir hverju dýri til glöggvunar, og
líffæri eru skýrð með myndum. III.
kaflinn er viðbætir. Heimildarrita er svo
að sjálfsögðu getið.
Við lestur þessarar bókar, þá hefur
látlaus stíll höfundar þá náttúru að hún
vekur áhuga. Að vísu má segja sem svo,
að áhugi á skel og fjöru hafi aukist, eftir
að menn vissu að hægt að að brjóta skel
og sclja ríkum útlendingum, búa til
þangmjöl með jarðhita og tl. þessháttar.
Skeljar lifa á mjög mismunandi svæð-
um og hafdýpi. Sumar í sjóskorpunni
aðrar á mörg hundruð rhetra dýpi.
Spammerkt á þessi heimur, að hafa
verið Islendingum framandi.
Nú er ekki lengur ástæða til þess, ef
áhugi er fyrir hendi, því við eigum okkar
fánu á einum stað.
18. des. Jónas Guðmundsson.
Jónas
Guðmundsson
skrifar um
bókmenntir
Jöfur ís-
lenskrar
leiklistar
Jóhannes Helgi: Valur og leikhúsið.
Arnartak 1982.
225 bls.
Valur Gíslason leikari hefur auðgað
íslenskt menningarlíf með list sinni
lengur en flestir aðrir núlifandi lista-
menn íslenskir. Hann varð áttræður fyrr
á þessu ári, þótt ekki beri hann þann
aldur utan á sér, hefur senn leikið í sex
áratugi og skilað mörg hundruð hlut-
verkum ef allt er talið sem hann hefur
leikið í Iðnó, Þjóðleikhúsinu, útvarpi og
sjónvarpi. Auk þessa hefur Valur lengur
verið í fylkingabrjósti í félagsmálum
íslenskra leikara og annarra listamanna,
setið í Þjóðleikhúsráði, auk þess sem
hann stundaði lengi borgaraleg störf
ásamt leiklistinni.
I þessari bók rekur Valur stuttlega
ævi- og listferil sinn í samtali við
Jóhannes Helga, en síðan greina nokkrir
samstarfsmenn hans út leikhúsinu, þau
Helga Bachmann og Helgi Skúlason,
Klemenz Jónsson, Gunnar Eyjólfsson
og Sveinn Einarsson frá kynnum sínum
af Val og viðhorfum til hans sem manns og
listamanns. Ölium ber þeim saman um
frábært framlag Vals til listarinnar, en
þó er þeim sýnilega öllum ofar í huga
hvern mann hafi að geyma, ljúflingurinn
og öðlingsmaðurinn skyggir á hinn mikla
leikara í hugum þeirra allra og reyna þau
öll að gæta hófs í orðum, bera ekki oflof
á Val, enda væri honum sjálfum fátt
minna að skapi. Þetta viðhorf samstarfs-
mannanna þarf engum að koma á óvart,
en er þó í sjálfu sér merkilegt þegar þess
er gætt að oft heyrist meira um annað
en náungakærleik úr röðum listamanna.
Sýnir það best hvern mann Valur
Gíslason hefur að geyma.
Að þessum þáttum slepptum eru í
bókinni fjölmargar myndir frá leikferli
Vals, myndir af honum í hinum
ýmsu hlutverkum og er bókin að því
leyti hin ágætasta heimild. Einnig eru í
bókarlok birtar skrár yfir öll hlutverk
Vals og er það ærið löng upptalning.
Öll er þessi bók hin glæsilegasta,
prentuð á vandaðan pappír og sett með
fallegu letri.
Jón Þ. Þór,
Mömmustrákur
Mömmustrákur
Höfundur: Guðni Kolbeinsson
Útgefandi: Vaka
■ Helgi er' lítill drengur, sonur ein-
stæðrar móður. Þau mæðgin eru í sveit,
þegar sagan byrjar, en meginhluti sög-
unnar gerist í Keflavík, þar sem afi og
amma Helga búa. Móðir Helga fékk líka
vinnu í búð í Keflavík. Helgi lcndir í
ýmsum ævintýrum með nýjum vinum.
sem eru nærri búnir að brenna hann á
báli. En þá kemur Steinar honum til
bjargar, en það var kærasti mömmu
hans. Helgi litli hugsar mikið um pabba
sinn og veit að hann á heima í
■ Anna K.
Brynjúlfsdóttir
skrifarumbækur
Rcykjavík. Ekki vill samt mamma scgja
honum néitt um hann og Hclgi gerir
árangurslausar tilraunir til aö finna
pabba í Reykjavík, þegar hann var
staddur hjá frændfólki sínu þar.
Helgi á dúkku, sem heitir Gunna, og
henni trúir hann fyrir öllum sínum
áhyggjum og Gunna dúkka er þolinmóð-
ur hlustandi.
Það kemur að því að mamma Helga
giftist Steinari og litlu síðar eignast Helgi
Iftinrr bróður, sem hann er í fyrstu glaður
yfir og hlakkar til að leika sér við. En
ánægjan breytist í afbrýðiscmi. er Hclgi
fær þá trú að mömmu hans sé alveg orðið
sama um hann, en vilji bara hugsa um
litla bróður. Helgi leggur af stað einn út
í hciminn, cn Steinar kcmur á cftir
honum og leiðir hann hcim. Hclgi hefur
fundið annan pabba.
Sagan um Helga litla mömmustrák cr
sönn og skemmtileg. Helgi er góður og
blíður drcngur sem þykir ákaflega vænt
um mömmu sína. Sagan er tekin úr
raunveruleikanum frá upphafi til enda
og öll samskipti Helga viö mömmu sína
og aðra, sem við sögu koma, eölilég og
trúverðug.
Notaleg kíntni er í sögunni, scm er
frásögn Helga litla.
■ Guðni Kolbeinsson
Orlagaþættir úr
íslenskri sögu
Séra Ágúst Sigurðsson
Forn frægðarsetur í ljósi
liðinnar sögu IV
Bókaútgáfan Örn og Örlygur.
f þessu bindi ræðir séra Ágúst um
Kross í Landeyjum, Borg á Mýrum og
Þönglabakka.
Margt kemur fram í þessum frá-
sögnum og liggur mikil vinna að baki
slíkri bók. Hér eru vitanlega ekki tök á
að rita sagnfræðilega um bókina en
yfirleitt virðist hún unnin samviskusam-
lega.
Séra Ágúst kemur víða við og víkur
að ýmsu í framhjáhlaupi og þannig má
finna mörg umræðuefni við lesturinn.
T.d. segir hann í sambandi við Skúla
Þorsteinsson á Borg: „Menn báru ekki
aðeins virðingu fyrir svo skörulegri og
harðri framgöngu, en stóð einnig af
henni ótti. Öruggasta varnarvirki friðar-
ins þá sem endranær".
Það hefur löngum gefist illa að vernda
friðinn með ótta. hræðslan vekur hatur
og grimmd og þá kemur fram heims-
myndin sem Tegnér lýsir í upphafserindi
Sáttmála sinna: Ofbeldið kúgar og
þrællinn bruggar banaráð. Varlega
skyldum við alhæfa. En af þekkingu
minni á mönnum og nautum fullyrði ég
að sá friður sem byggður er á ótta er
ekki tryggur.
Mér virðist að geti aðeins komið fyrir
að höfundur leyfi sér að tala ógætilega.
Hef ég þá í huga er hanns-egir að Smiður
Andrésson hafi verið „taumlaus í svalli
og saurlífi11. Ég held að við vitum svo
fátt um Smið að þetta séu ógætileg
ummæli. Grundarbardagi er í dimmu
rökkri fyrir sjónum okkar og sr. Ágúst
glímir ekki við þá hulu sem naumast er
von þar sem hann ræðir um Kross í
Landeyjum.
Þegar systkini áttu samnefnt er ekki
víst að það hafi verið gert til þess að eiga
fyrir vanhöldum svo að nafninu yrði
fremur komið upp. Hitt mun stundum
hafa valdið að fólki fannst að ekki gæti
barnið í einu borið ncfn tveggja Guð-
rúna t.d.. Lengi mun hafa eimt eftir af
þeirri fornu trú að barnið hlyti meira en
nafnið tómt frá þeirri persónu sem
nafnið var frá.
Þönglabakkaprestar þjónuðu einu
því kalli sem mest var mótað af
vetrarríki og torsóttum vegum innbyrð-
is. Sr. Ágúst tekur stundum skáldlega
spretti þar sem hann leyfir hugarfluginu
að fylla upp í stopular heimildir um ytri
staðreyndir. Greindur nærri getur en þó
að erfitt reynist að sanna í hverju einu
tilfelli hvað mönnum bjó í brjósti gerir
þetta bókina læsilegri og vegna þess
grípur hún lesandann fastari tökum.
Þannig verða þessar bækur sr. Ágústs
miklar örlagasögur úr lífsbaráttu ís-
lenskrar þjóðar á liðnum öldum.
H. Kr.

> |

Halldór Krist- Í '-
jánsson skrifar
um bækur. wkJf'Wí
Ein
lítil
athuga-
semd
■ I Tímanum 27. nóv. sl. cr smágrein,
sem má kallast furöulega orðuð.
Þar er sagt frá fundi í Rannsóknarráði
ríkisins.
Fyrsta fyrirsögn „Þáttaskil framundan
í atvinnulífi okkar Islcndinga". Já rétt
er nú það. Svo kemur önnur fyrirsögn
meö þrisvar sinnum stærra le'tri: „Iðnað-
ur veröur aö taka við af landbúnaði og
fiskvciöum." Það munar um það.
Er þegar hætt að stunda landbúnað og
fiskveiðar á Islandi?
Nei, nú kemur það fram síðar í
grcininni, að svo sé ekki og megi svo
vcra, ef ekki sé um svokallaða offram-
lciöslu að ræða í landhúnaði eða
ofnytjun fiskimiöa. Þið virðulcgu
menntamenn ættuð að læra svolítið
bctur íslcnskt mál.
Nú kem ég að tilefni þessa greina-
korns, og þá er mér full alvara. í nefndri
frétt af fundi Rannsóknarráðs er vitnað
í skýrslu ráðsins til ríkisstjórnarinnar.
Þar segir m.a.:
„Á það er cinnig bent að hefðbundinn
landbúnaður hér á landi, sé genginn sér
til húðar." Tilvitnun lýkur. Þó framhald-
ið cigi á margan hátt rétt á sér, þá gerir
það fyrirsögnina og hvað þá þessi
síöasttöldu ummæli ennþá vitlausari.
Genginn sér til húðar þýddi og þýðir
áreiðanlega enn afsláttar hross, sem
búið var að útnýða svo, að einsýnt var
að hlutverki þess var lokið, og því ekkert
áhorfsmál að gefa því skot í ennið.
Er þetta vísvitandi sneið til bænda og
þeirra sem stunda landbúnað, eða er
þetta klúður allt fyrir klaufaskap?
Nú bið ég ykkur, elskulegu vinir,
formann Rannsóknarráðs ríkisins og
blaðamann Tímans að hirða hvor sitt og
senda svar í sama blaði. Mættuð reyndar
biðjast afsökunar.
Laxárdal á jólaföstu 1982
Eggert Ólafsson