Tíminn - 29.12.1982, Blaðsíða 5

MJÐVIKUDAGUR 29. DESEMBER 1982
fréttir

Sýning í Þjóðminjasafninu:
ÞRÓUNARSAGA
ÍSLENSKA
TORFBÆJARINS
Hlaðsýn í Gröf í Öræfum eins og Hörður Ágústsson hugsar sér hana.
■ Guðmundur Olafsson.
■ Þjóðminjasafn Islands og Árbæjar-
safnið, Fornminjasafnið í Færeyjum,
Þjóðminjasafn Grænlands og svæðis-
safnið í Julianeháb í Grænlandi hafa
tekið upp samstarf um farandsýningar
sem ganga miUi landanna þriggja. Sam-
starfsheiti þessara safna er Útnorður-
safnið eða Nordatlantmuseet. Nú hefur
verið opnuð sýning í Þjóðminjasafninu,
sem er liður í þessu samstarfi og nefnist
hún „Torfbærinn, frá eldaskála til
burstabæjar“. Þessi sýning stendur til 1.
febrúar á næsta ári, en þá verður hún
send til safna og skóla á landsbyggðinni
og síðar til nágrannalandanna, Færeyja
og Grænlands. í staðinn fáum við til
landsins sýningar frá þeim og hefur
raunar ein slfk verið haldin, en það var
sýning á færeyska bátnum, sem kom til
Þjóiðminjasafnsins hér á síðastliðnum
vetri.
Guðmundur Ólafsson fomleifafræð-
ingur og safnvörður á Þjóðminjasafninu
hefur haft veg og vanda af vinnslu gagna
og uppsetningu sýningarinnar. Hann
sagði við blaðamann Tímans að flestir
íslendingar hefðu séð gamla burstabæ-
inn og enn lifði á meðal okkar fólk sem
hefði búið í slt'kum bæ. Hins vegar væri
ekki víst að allir gerðu sér ljóst að
burstabærinn hefði komið tiltölulega
seint til sögunnar og hann hefði aðeins
verið lokastig í langri þróunarsögu
torfbæjarins, en torf hefur verið bygg-
ingarefni fslendinga allt frá landnámsöld
til okkar aldar. Hins vegar hefði torfbær-
inn tekið ýmsum breytingum í aldanna
rás. Með aðstoð Guðmundar og sýning-
arskrárinnar sem hann hefurgert skulum
við athuga þessa sýningu örlítið nánar:
Elsta stig torfbæjarins sem sýnt er á
uppdráttum á sýningunni er eldaskálinn,
en minjar um slíkan bæ hafa fundist hér
á landi, m.a. á ísleifsstöðum á Mýrum.
Eldaskálinn er aflangt hús sem gjarna
mjókkar til beggja enda. Þar vann fólk,
mataðist og svaf undir sama þaki. Útihús
eða skemmur voru ekki áfastar. Hús af
þessari tegund eru þekkt í grannlöndum
okkar og voru algeng þar á víkingaöld.
Inngangur var nálægt öðrum endanum
og inni var eldstæði fyrir miðju og
breiðar setur meðfram veggjum.
Fornminjar frá 10. og 11. öld sýna að
fljótlega hafa forfeður okkar farið að
breyta til um húsagerð. Skemmur og
útihús fara að tengjast skálanum sem
viðbyggingar, fyrst á tilviljanakenndan
hátt og síðan fer hin nýja húsagerð að
taka á sig nokkuð fasta maynd. Sem
dæmi má taka bæinn í Stöng í Þjórsárdal.
Hann lagðist af í Heklugosi 1104. Þar
hefur verið byggð afþiljið stofa við enda
skálans og baka til hefur verið reistur
kamar og búr.
Rannsakaðar fornminjar eftir daga
byggðar á Stöng eru engar fyrr en tveim
öldum síðar. Næst lítum við á bæinn í
Gröf í Öræfum, sem fór í eyði 1362. Þá
er kornin til sögunnar algerlega ný
tegund bæjar. Inngangurinn hefur færst
fyrir miðju og göng liggja inn eftir
bænum þverum. Skemma er fyrir við
annan húsendann og við hinn endann er
eldhús og snúa þessar vistarverur timb-
urgöflum fram á hlað. Stofa er öðru
megin ganganna og skáli hinu megin.
Baka til er kamar og baðstofa. Þessi
bæjargerð, gangabærinn festist í sessi en
tekur þó nokkrum breytingum. Eldhúsið
fluttist inn í bæinn og baðstofa var við
enda ganganna og var hún eina upphit-
aða vistarvera í torfbæjunum. Nefndist
baðstofan fyrrum ónstofa og ofninn ónn.
Þær breytingar verða helstar á þessari
bæjargerð fram að tilkomu bursta bæjar-
ins eru þær að eldhúsið færist inn í bæinn
að baki stofunnar og baðstofan verður
aðalvistarvera hússins. Þar vinnur fólk
og þar sefur það. Áður hafði fólk sofið
í skálanum. Hann var óupphitaður, en
baðstofan eins og áður sagði áður segir
eina herbergi hússins sem var upphitað.
Ástæður til þessa eru vafalaust eldiviðar-
skortur og kuldi.
Fólk hefur orðið að flýja kuldann
lengra inn í bæinn. Á síðustu öld kom
fram önnur tilraun til að sigrast' á þessu
vandamáli, en þar er átt við hinar svo
nefndu fjósabaðstofur. Þær tíðkuðust
einkum sunnanlands. Þá var fjósið flutt
undir baðstofuna og hitinn frá skepnun-
um notaður til að kynda upp íverustað
fólksins. Þetta hefur varla getað talist
þrifalegt ná sérlega vistlegt, en frekar
hefur fólk viljað vinna og sofa í
fjósloftinu, heldur en að verða af
hlýjunni sem fékkst með þessu móti.
Það var árið 1791, sem Guðlaugur
Sveinsson prófastur í Vatnsfirði reit
grein í rit Þess konunglega íslenska
lærdómslistafélag og setti fram grein um
úrbætur á íslenska torfbænum og birti
skýringarmyndir með. Tillögur sr. Guð-
laugs miðuðust við þrjár gerðir bæjar,
smábæ , meðalstóran bæ og stórbæ. Sr.
Guðlaugur vildi ráða bót á þeim göllum
sem fram voru komnir á hinni hefð-
bundnu húsaskipan eftir að baðstofan er
orðin helsta vistarveran og frambærinn
stendur eftir lítt notaður og bæjargöngin
eru orðin óþægilega löng.
Síðast talda gerðin, þ.e. stórbærinn
eins og sr. Guðlaugur hugsaði sér hann
var alger nýjung, húsunum var raðað
hlið við hlið svo sem flestir íslendingar
þekkja og timburstafnar sneru fram á
hlað. Þessi gerð húsa varð ráðandi í
húsbyggingum á íslandi á síðustu öld.
Korn þar hvort tveggja til að þessi stíll
þótti hentugur og einnig hitt að bursta-
bærinn þótti miklum mun reisulegri en
það sem áður hafði tíðkast, enda mála
sannast að ekki hafa íslenskir torfbæir í
gegnum aldirnar glatt fegurðarskyn
manna. Þar þótti staðarlegt heim að líta
þar sem nýr burstabær með hvítum
stöfnum hafði risið frá grunni.
Nokkur munur kom þó fram á
burstabæjum á Norður- og Suðurlandi.
Norðlendingar byggðu frambæinn í
burstastíl en göngin fengu að halda sér
svo og bakhúsin. En Sunnlendingar
sögðu skilið við gamla tímann og byggðu
öll húsin samhliða og á Suðurlandi hurfu
þannig gömlu bakhúsin úr sögunni.
Þegar horft var heim á bæina var
hlaðsýnin áþekk, en mikil eðlismunur
var á gerð norðlenska burstabæjarins og
þess sunnlenska.
Auk þess sem hér hefur verið greint
frá er á sýningunni gefið yfirlit um fleiri
þætti í sambandi við þróunarsögu torf-
bæjarins, svo sem fýrirkomulag burðar-
bita og stoða í híbýlum manna og í
útihúsum. Þá eru skýringarmyndir sem
sýna aðferðir við torfristur til húsagerðar
og þau verkfæri sem til þess voru notuð.
Þessi sýning er eins og áður sagði
farandsýning og seirina á þessu ári
megum við eiga von á grænlenskri
sýningu hingað til lands til endurgjalds
fyrir þessa. JGK
Styrr um
gullskipid
á Alþingi
■ Við þriðju umræðu fjárlaga fyrir
jól komu fram nokkrar breytingartil-
lögur frá öðrum aðilum en fjárveitinga-
nefnd. Voru þær flestar felldar eða
dregnar til baka. Ein þeirra vakti meiri
úlfaþyt á þingi cn aðrar. Var það
tillaga sem upp kom daginn áður en
fjárlög voru endanlega afgreidd og var
á þá lund að ríkissjóður ábyrgðist 50
millj. kr. lán til að ná gullskipinu, sem
menn hafa talið sig finna sandi orpið.
Eftir snörp orðaskipti um tillöguna var
hún dregin til baka, en boðað var að
hún yrði lögð fyrir Alþingi á ný eftir
jólafrí.
Tillagan er svohljóðandi: Að ábyrgj-
ast lán sem tekið yrði til björgunar Het
Wapen frá Amsterdam, allt að 50
millj. kr., eða endurlána lán, sem
tekið yrði í sama tilgangi, gegn
samningum um tryggingu í verðmæti
hins bjargaða, enda liggi fyrir sam-
þykkt fjárveitingancfndar. Flutnings-
menn eru Birgir fsl. Gunnarsson,
ólafur Ragnar Grímsson, Pétur Sig-
urðsson, Sverrir Hermannsson og Jón
Helgason. Sem sagt þingmenn úr
öllum þingflokkum nema Alþýðu-
flokki.
Sighvatur Björgvinsson reis fyrstur
upp til andmæla og sagðist aldrei hafa
séð slíka tillögu sem ekki kemur fram
fyrr en við atkvæðagreiðslu fjárlaga og
taldi mikið fádæmi að rfkissjóður færi
að tryggja að áhugamenn um uppgröft
gamals skips gætu sinnt því áhugamáli
sínu án þess að þeir sjálfir bæru skaða
af.
Ólafur Þ. Þórðarson kvað ekki
undarlegt að menn hafi áhuga á að
grafa upp skipsflök, og gæti vel komið
til greina að Álþingi mundi leggja slíku
máli lið, en það væri dæmafátt að
leggja fram fjárbeiðni sem þessa á
elleftu stundu, þegar verið væri að
greiða atkvæði um fjárlög. Væri eðli-
iegra að málið yrði skoðað að þing-
legum hætti. Taldi hann að með þessu
ætti ríkið að borga brúsann af ævintýr-
inu, en cinstaklingar að hljóta happið
ef citthvað yrði.
Sagði Ólafur að mörg skip hafi
sokkið við landið og taldi hann einsætt
að ef fordæmi yrði gefið mundu margir
vilja fá lán og láta veð í þessum skipum
í skiptum.
Ólafur Ragnar Grímsson sagði að
hann hefði óskað að fjaliað væri af
meiri alvöru um það að ná menningar-
verðmætum, sem ekki eru tök á að ná
eftir öðrum leiðum, en gert var á
þingfundinum. Einstaklingar og einka-
fyrirtæki hafa leitað skipsins í 20 ár og
hafa nú nokkuð örugga vissu fyrir að
flakið sé fundið og væri fengur að því
fyrir lslending að bjarga þessum menn-
ingarverðmætum. Taldi hann einsætt
að Hollendingar væru reiðubúnir að
Sa í nokkum kostnað við að reisa
i fyrir skipið ef það næst þannig að
íslendingar þyrftu ekki að bera allan
kostnaðinn af verðmætabjörguninni
og varðveislu þessara fornminja. En
hann tilkynnti að flutningmenn mundu
draga tillöguna tii baka, en bera hana
fram síðar á betri tíma.
Því kom ekki til atkvæða um hvort
ríkið tæki að sér 50 millj. kr. ábyrgð á
láni til björgunar gullskipsins.
Flugstöðvar-
lánið enn
framlengt
■ Við atkvæðagreiðslu um fjárlög
var óskað nafnakalls við breytingartil-
lögu frá ríkisstjórnini um að taka allt
að 10 milij. kr. lán vegna flugstöðvar
í Keflavík. 53 guldu jáyrði við tillög-
unni en 6 greiddu ekki atkvæði.
Meðal þeirra sem sögðu já voru
ráðherrar Alþýðubandalagsins, Geir
Gunnarsson, formaður fjárveitinga-
nefndar og Ólafur Ragnar þingflokks-
formaður. Hann gerði þá grein fyrir
atkvæði sínu, að hér væri um framleng-
ingu að ræða á samskonar tillögu frá
sfðasta þingi, og með sömu skilyrðum
og þá. að ekki yrði ráðist í byggingar-
framkvæmdir nema með samþykki
allrar ríkisstjórnarinnar. Aðrir þing-
menn Alþýðubandalagsins sátu hjá.