Tíminn - 23.12.1944, Page 5

é
T f M I N N
Pálmi Hannesson, rekior:
Frá JWóðuharðindunum
Árið 1784 gekk í garð — hið ægilega ár
harðinda og horfellis, þá er dauðinn gekk
hús úr húsi um gervallt ísland, ekki í eng-
ils líki né hins líknsama bróður svefns-
ins, ekki sem sláttumaður, skyldurækinn
og skjótvirkur, heldur í gervi geigvænlegrar
ófreskju, sem lagðist á menn og málleys-
ingja, læsti í þá klónum, saug úr þeim merg
og bein og blóð, lék sér að þeim, líkt og
köttur að músum, missti sumra, kvaldi lífið
'úr öðrum og lét hvarvetna eftir sig ískalda
örvæntingu.
Þessi óvættur var hungrið.
Fyrst eftir áramótin voru veður mild víða
um land, og margir hinna bjartsýnni hugðu
því, að betri tímar færu í hönd, enda verð-
ur því naumast neitað, að þá væri þegar
nóg komið af harðindunum. — En með
þorra gekk ís að Norðurlandi, og rak hann
síðan fyrir Austur- og Vesturland. Spillt-
ist þá tíðarfar aftur og gerði mikla kulda
með fannalögum, eins og venja er til, þeg-
ar ís er við land. Þó var ekki mjög harc í
Múlasýslum.
Vorið var kalt með *afbrigðum, svo að
ekki sá gróðurnál í túnum fyrr en um
fardaga, enda lá ísinn fram í maímánuð.
En snemma í júrfí gerði snöggan bata, og
greri þá skjótt úr þvi.
Veturinn 1783—1784 var nálægt tveim
mánuðum lengri en í meðallagi. Hann hófst
mánuði fyrr en venja er til og endaði
síðar. En á þessum árum hefði slíkt verið
ærin orsök almenns fjárfellis, jafnvel þó
að sumarið áður hefði verið sæmilega hag-
stætt. Slíku fór fjarri nú. Og þegar þess er
gætt, sem á undan var gengið, má nokkuð
gera sér í hugarlund, hvernig afkoman
varð. — Hér kom þó enn fleira til en fóð-
urskorturinn.
Þegar um haustið áður hafði tekið að
brydda á ókennilegum sjúkdómi i skepn-
um, einkum í eldsveitunum. í fyrstu lagð-
ist hann helzt á sauðfé, en um hátíðir
tóku stórgripir einnig að sýkjast, enda varð
veil$in því skæðari sem lengur leið og gerð-
ist banvæn. Pyrstu einkenni sjúkdómsins
voru fótveiki og magnleysi, en er frá leið
varð allur líkami skepnanna undir lagður.
Bólga kom í munn, og tennurnar losnuðu,
liðamót hnýtti, en beinin visnuðu eða þá,
að á þau runnu æxli og bris. Fæturnir
bólgnuðu, og klaufir duttu sundur eða þær
leysti fram af með öllu við mikil harm-
kvæli. En þegar svo var komið lá ekki ann-
að íýrir skepnunum en hnífurinn, og kom
þá oft í ljós, að innyflin voru bólgin og
blóðhlaupin eða útsteypt í graftrarkýlum
og ýldukenndum kaunum.
Lítill efi er á því, að þessi sjúkdómur
hafi verið skyrbjúgur, en hann stafar af
þvi, eins og kunnugt er, að C-bætiefni vant-
ar i íæðuna. Ekki er ólíklegt, að fleiri slík-
ir sjúkdómar hafi verið í verki með, enda
er auðsætt, að heyin frá sumrinu 1783 hafi
verið bætiefnasnauð. Bætiefnin skapast i
gfænum plöntum fyrir áorkun sólarljóss-
ins, einkum hinna bláu og útbláu geisla.
En allt þetta sumar var sólin rauð, þegar
til hennar sást á annað borð. Bláu geisl-
ana gleypti eldmóðan.
Eins og vænta mátti lagðist sóttin þyngst
á ungviði. En svo bar við, að næstu árin
fyrir eldinn höfðu verið góð, svo að kalla
mátti, að tvö væru höfuð á hverri skepnu,
og var því mikið af ungum peningi i land-
inu. En þegar fram kom á útmánuði, tók
hann að hrynja niður. Eftir það óx fellir-
inn jafnt og þétt, þangað til um vorið, að
gróður kom upp, enda þraut nú heybrigð-
ir manna, svo að bjargarleysi bættist ofan
á veikindin í skepnunum.
Framan af þessu ári voru eldarnir á Síðu-
mannaafrétti ennþá uppi og sáust öðru
hverju úr byggð, einkum í Öræfum, enda
færðust þeir æ lengra til norðausturs eftir
því sem tíminn leið fram. Af Síðunni og
úr næstu sveitum sást eigi til eldsins eftir
7. febrúar. En litlu síðar gerði þar land-
skjálfta £vo harða, að jörðin sprakk víða.
Þegar þeim var af létt, heyrðust oft ann-
arleg hljóð úr jörðu, og líktust stundum
veini, en stundum nautsöskri eða urri í
hundum. Var svo að heyra, sem ættu þau
upptök djúpt niðri, en færðust svo upp
undir yfirborði jarðar. Þótti fólki þetta
kynlegt mjög að vonum, og margir trúðu
því, að þessi hljóð kæmu frá huldufólki
eða öðrum jarðarvættum, sem liðu sára
nauð líkt og sjálfir þeir.
Snemma í aprílmánuði tóku að heyrast
dunur og dynkir inn til Skeiðarárjökuls,
og hófst þar síðan upp svartur mökkur
með öskufalli. Var eldurinn nú kominn
langt inn í Vatnajökul, að likindum í
Grímsvötn eða á nálægar slóðir. — Hinn
8. apríl, sem var skírdagur, kom mikið
hlaup'fram úr Skeiðarárjökli, bæði að
austan og vestan, og fylgdi því svo megn
fýla, að hún þótti jafnvel ennþá verri en
ólyfjanin af gosmekkinum sjálfum, þegar
verst lét um sumarið áður. — Eftir þetta
komu öðru hverju hlaup í Skeiðará og
Núpsvötn, allt fram yfir Jónsmessu. Allan
þann tíma, að minnsta kosti, hefir eldurinn
verið uppi í jöklinum, enda þóttust menn
verða hans varir vestur í Árnessýslufbæði
gosmökk og dunur, en mjög var hann nú
tekinn að slævast, og mun hann hafa logn-
azt út af með öl-lu eftir það. Allt þetta ár
lagði þó megnan brennisteinsþef frá eld-
stöðvunum — hinni miklu gígaröð á Síðu-
mannaafrétti, sem teygist á tvær hend-
ur frá fjallinu Laka, til suðvesturs og
norðausturs, 36 km að lengd. — Og lengi
á eftir stigu gildir gufumekkir upp af hin-
mn ægilegu hraunflákum, sem fallið höfðu
um fagrar og víðar lendur, bæði í byggð-
um og á afréttum.
Síðueldur er tvímælalaust langmesta
eldgos, sem orðið hefir hér á landi síðan
sögur hefjast, og aðeins örfá gos á allri
jörðinni komast til jafns við hann. Þor-
valdur Thoroddsen hefir áætlað, að ailt
fast efni, sem þá kom upp, nemi meira en
16 teningskílómetrum, — 16 þúsund milj-
ónum teningsmetra. Af þessu telur hann
þrjá hlufana hafa verið hraun, en einn
vikur og ösku. Aldrei hefir áður né síðar
runnið jafnmikið hraun í neinu öðru gosi,
svo að kunnugt sé, og þó að lagðir séu
saman allir hraunstraumar, sem fallið
hafa frá ýmsum hinna mestu eldfjalla er-
lendis, svo sem Etnu eða Vesúvíusi, allt frá
upphafi þeirra, þá komast þau hraun ekki
til jafns við Skaptárhraunin ein.*— En
askan var ekkert smáræði heldur, Þó að
ekkert hraun hefði runnið í gosinu, hefði
öskumagnið eitt nægt til þess að skipa því
meðal hinna mestu eldgosa, sem orðið hafa.
Og þó hygg ég, að askan sé mikils til of
lágt metin, þó að ekki geti ég fært að
því rök hér.
Skaptáreldhraunin eru talin 565 fer-
' kílómetrar að flatarmáli. Þau lögðu undir
dimma storku sína gróðursæl heiðalönd og
tóku af 15 býli með öllu, en skemmdu 30.
Þó var sá skaðinn ekki allur og raunár
lítilfjörlegur á móts við allt hitt, allt það
tjón, tortímingu og hörmungar, sem ösku- ' %
fallið og eitursvælan ollu á landi og lýð,
enda var hvergi nærri búið að bíta úr náí-
inni með það, þegar hér var komið, enda
þótt eldgosið sjálft væri gengið hjá. —
„Hesturinn fyrst, svo sauðurinn, svo
kýrin“, sagði Sigurður í Dal. Og þessi fyrir-
sögn reyndist harla rétt árið 1784. —
Haustið áður tóku hestar þegar að falla
hrönnum saman, einkum í éldsveitunum.
Þannig segir séra Jón Steingrímsson frá
því, að hinn 9. nóvember, sem var sunnu-
dagur, hafi 20 hestar dottið dauðir niður
milli Breiðabólsstaðar og Hörgslands á
Síðu, og voru sumir þeirra undir fólki, sem
var á leið til kirkju. En hinn 5. des. ritar
Sigurður klausturhaldari Ólafsson að
Kirkjubæjarklaustri: „Af 14 kúm, ég átti
í vor, lifa eftir 2, nú allt reisa; af 40 hest-
um fáeinir skinhoraðir, en enginn í vor, og
3 reiðhestar, ég átti, eru allir dauðir“. — .
Fyrir norðan land var ekki öllu betur
ástatt. Þar voru ýmsir bændur búnir að
missa öll hross og sauðfé á miðjum vetri.
í Múlasýslum og sumum sveitum vestan
lands, til dæmis, við Breiðafjörð, var fell-
irinn minni, að minnsta kosti fram á vor-
ið 1784. —
Þegar leið á veturinn svarf hun^rið og
krömtn svo fast að öllum skepnum, að lík-
ast var því, sem væru þær firrtar réttu eðli
og rænu. Hestar litu ekki lengur við jörð,
víða hvar, heldur sóttu mest í sorphauga
eða rifu í sig torfveggi, þil og stoðir í hús-
um. Sumir lögðust á hræ hinna, er fallið
höfðú, eða átu hárið hver af öðrum. Slíkt
var þó ekki farið öðrum hestum en þeim,
sem kallaðir voru sæmilega heilbrigðir. —
Hinir krokuðu í höm eða drógust áfram —
dauðvona. — Á sumum þeirra fúnaði
skinnið á allri hrygglengjunni, en tagl og
fax losnaði og datt af, ef í var tekið. Á
öðrum stokkbólgnaði allt höfuðið, og kokið
varð svo máttlaust, að þeir gátu ekki rennt
niður, svo að heyið datt út úr þeim hálf-
tuggið, þó að rejmt væri að gefa þeim eitt-
hvað. — Sauðfé kom þó ennþá harðar nið-
ur, svo að varla var á því sá limur, að ekki