Tíminn - 19.07.1983, Blaðsíða 9

Séra Kolbeinn Þorleifsson:
Lúther og glíma hans
við Horna-Móises
■ f helgri bók er einu sinni frá því sagt,
að maður að nafni Móses hafi lagt leið
sína upp á fjall nokkurt suður í löndum
til að tala við guð sinn. Pað hefur síðan
farið ólíkum sögum af því, hvaða áhrif
þetta samtal hafði á sköpulag mannsins.
Mikill lærimeistari kristninnar á fyrri tíð
fann það út, að Móses hafði verið
hyrndur, þegar hann kom niður af hinu
helga fjalli. Auðvitað hefði þessi ágæti
lærdómsmaður mátt eiga þessa skoðun
fyrir sig, og hann hefði verið látinn í friði
með það í nútímanum, eins og hver
annar sérvitringur, og það hefði farið
betur, að svo hefði farið fyrr á tímum.
En það var nú ekki svo vel. Þessi
undarlega sérviska varð að hinum viður-
kennda biblíutexta rómversk- kaþólsku
kirkjunnar og svo langt gekk þessi
sérviska að mesti höggmyndari allra
alda, Michelangelo, skreytti gröf páfa
síns í Péturskirkjunni í Róm með sjálf-
um „Horna-Móisesi“ og er sú mynd fræg
um allan hinn kristna heim og skreytti
meðal annars þá mannkynssögu -
kennslubók, sem ég lærði sem krakki.
Tíminn leið, og upp rann árið 1682.
Þá var reistur prédikunarstóll í einu
afskekktasta prestakalli í Guðskristn-
inni. Það var á Hólmum í Reyðarfirði.
Prédikunarstóllinn var smíðaður af ein-
hverjum ónefndum snikkara úti í Kaup-
mannahöfn, sem líka var fenginn til að
mála stólinn af miklum listrænum van-
efnum. Myndefnin voru Marteinn
Lúther, Móses, Frelsari heimsins og
Jóhannes postuli. En þrátt fyrir sín
listrænu vanefni, þá málaði þessi danski
snikkari Móse hornalausan. Að hugsa
sér. Sóknarbörnin í þessari afskekktu
byggð kristninnar fengu næstu 230 árin
að hafa hornlausan Móse fyrir augunum,
málaðan af snikkara með takmarkaðan
listasmekk, meðan rómversk-kaþólskir
menn gátu horft á sinn Horna-Móise
gerðan af meistarahöndum á sjálfu höf-
uðbóli kristindómsins.
Hvaða voðamaður hafði unnið það
andstyggilega verk, að taka hornin af
sjálfum Móse? Hvaða ruddi, ofbeldis-
maður og gyðingahatari hafði framið
slíkt ódæði á forfeðrum sóknarbarna
minna austur á Reyðarfirði að gefa þeim
slíka steina fyrir brauð? Hornalausan
Móse fyrir Horna - Móises.
Þessar og þvílíkar hugsanir sóttu á mig,
þegar ég las „Skrifað og skrafað" í
Tímanum miðvikudaginn 11. júlí síðast-
liðinn, þar sem birtar voru tilvitnanir í
grein eftir séra Gunnar Kristjánsson í
Kirkjuritinu og í greinar Henriks
Frehens, biskups kaþólskra manna í
„Merki krossins“. í greinum þeirra
beggja virðist gæta þeirrar tilhneigingar,
að gera Lúther að blórabarni fyrir þau
ósköp sem dundu yfir heiminn í gyðinga-
ofsóknum nasista. Hinn kaþól'ski biskup
rifjar upp nokkurra ára gamla forsíðu-
mynd á íslensku blaði, þar sem Lúther
var settur í skugga Khomenis hins írans-
ka. Og þjóðkirkjupresturinn segir:
„Hvaða lútherskur maður blygðast sín
ekki fyrir ummæli hans um Gyðinga og
Tyrki eða óþvegin orð hans um páfann?“
Hinn kaþólski biskup talar einnig um
alvarlegasta brot Lúthers gegn páfadóm-
inum, sem er óhlýðni hans við valda-
stofnanir kirkjunnar, og um „göturæsa-
mál“ hans.
Reyndar er það svo, að þegar talað er
um Lúther við íslendinga árið 1983, þá
er það næstum því eins og að skvetta
vatni á gæs. íslendingar vita nær ekkert
um starf þessa manns, nema það sem
þeir lesa í útlendum bókum. Hingað til
lands hefur aldrei náð nein Lúthers-
vakning, fyrr en þá kannske núna. Þeir
ungu menn, sem hafa viljað lesa rit
Lúthers hafa orðið að leita til útlendra
rita. Ég get aðeins tekið dæmi af sjálfum
mér. Ég lærði undir fermingu spurninga-
kver eftir íslenskan biskupsson, Friðrik
Hallgrímsson dómkirkjuprest. Þar voru
engin „Fræði Lúthers". Allt sem ég
síðan hefi lesið um Lúther eða eftir
hann, hefur verið á erlendum tungumál-
um. Það hrafl, sem hefur komið út á
íslensku, um þetta efni hingað til, er svo
óttalega lítið að vöxtum, að það er varla
teljandi. Kirkjuhöfðingjar sáu um það,
að engin bylgingarkennd rit kæmu fyrir
augu þjóðarinnar. Rit Lúthers um skipu-
lag hins kristna þjóðfélags heyrðu undir
þetta efni og voru því óheilsusamlegt
lestrarefni fyrir alþýðu manna.
Þetta ástand veldur því, að þegar
einhverjir menn taka upp á því að tína
til skuggalegustu ummæli Lúthers og
leggja síðan út af þeim Lúther til lasts,
þá fá menn þá mynd af manninum, að
hann hafi verið ómannúðlegt skrímsli,
sem hafi verið heiminum til óþurftar.
Þetta gerist t.d. þegar fræðimenn fletta
upp í verkum Lúthers eftir prentuðum
orðalista og leita að svívirðingum Lút-
hers um Gyðinga. Þeir safna þeim saman
og finna það út, að Lúther hafi verið
Gyðinga- hatari, eins konar fyrirrennari
nasistanna, og Himmler og Heydrich
hafi verið að framkvæma vilja Lúthers á
heimsstyrjaldarárunum. Ég er hér ekki
að fleipra neitt. Þetta er aðferðin, sem
William Shirer notaði í bók sinni „Upp-
gangur og fall Þriðja Ríkisins“, sem út
kom á ensku árið 1960 og hefur síðan
verið ein af mest lesnu bókum í heimin-
um um nasista- tímabilið. Myndin, sem
dregin er upp af Marteini Lúther í
þessari bók, er vægast sagt ósönn. Hún
er ósönn vegna margra hluta.
{fyrsta lagi: Gyðingahatur hefur verið
dogma í rómverskkaþólsku kirkjunni,
allt til ársins 1966, 21 ári eftir lok síðari
heimsstyrjaldarinnar. Gyðingum var af
rómversku kirkjunni kennt um kross-
festingu Krists, og við þekkjum mörg
dæmi um Gyðingaofsóknir rómversk-ka-
þólskra manna, bæði á tímum Lúthers og
áður. Ofsóknir þessar áttu margar hverj-
ar upphaf sitt hjá páfanum sjálfum.
Minnumst bara þrekvirkis rannsóknar-
dómarans Torquemada á Spáni. Þeir
atburðir gerðust á fyrstu æviárum
Lúthers, að Torquemanda fékk af páfan-
um umboð til að leiða 2000 Gyðinga á
bálkostinn, bara fyrir það. að þeir væru
Gyðingar. Aldrei hefi ég séð á þetta
minnst, þegar hin hörðu orð Lúthers
um Gyðinga eru dregin fram í dagsljósið.
Hann talar þó um, að flytja Gyðinga til
Palestínu, um að kenna þeim búskap í
stað verslunar, en af því að hann talar
um að brenna samkunduhús þeirra, er
það talið verra en öll morð spánska
rannsóknarréttarins og jafngildi
Gyðingaofsókna nasista.
í öðru lagi: Lúther var prófessor, og
sérgrein hans var kennsla í Gamla testa-
mentinu. Það leiddi til þess, að Lúther
fór að lesa hebresku. Smátt og smátt
uppgötvaði hann það, að allur skilningur
rómversku kirkjunnar á Gamla testa-
mentinu var kolrangur. Hann las m.a.
snemma prentuð rit Nikulásar frá Lýru,
sem á þrettándu öld hafði talað við
Gyðingarabbía um Gamla testamentið,
og skrifað skýringarrit sín á grundvelli
þeirra samræðna. Þarna hafði orðið
harður árekstur milli hinnar viðurkenn-
du þýðingar, og nýrrar túlkunar Lýru,
og neyddist páfastóllinn til að brjóta
hann til hlýðni, svo að rit hans og
fyrirlestrar lágu í þagnargildi allt til
byrjunar 16. aldar. Svo var kveðið:
„Lýra sló sína lýrustrengi/og Lúther
steig við fót“. Það lukust margir hlutir
upp fyrir Lúther við þennan lestur, m.a.
duttu hornin af Móse, en geislar komu í
staðinn. Þarna er komin skýringin á
Hólma - Móse, sem áður er nefndur og
var hornalaus. Lúther uppgötvaði það
líka, sem var nýtt fyrir katólskum manni,
að Jesú hefði eftir allt saman verið
Gyðingur, og um það skrifaði hann eitt
sinn fegursta rit árið 1523. Um það er
aldrei talað nú í seinni tíð. Lúther vildi
gjarnan tala við rabbía Gyðinga, fræðast
af þeim, en jafnframt gera þá að krist-
num mönnum. En þar rakst hann á
þraut, sem var jafn erfið viðureignar og
glíman við viðurkennda ritskýringu páf-
astóls. Gyðingar áttu sjálfir sína „and-
legu spekt“, sem var byggð á platón-
isma. Allt valdakerfi katólsku kirkjunnar
var byggt á þeim sama platónisma, og
Lúther sá rautt í hvert skipti, sem hann
sá bóla á þessari skýringaraðferð. Gyð-
ingar höfðu sína aðferð við að vísa þeim
mönnum á bug, sem ekki viðurkenndu
þessa hugsun. Slíkt sjónarspil átti sér
stað, þegar Baruch Spinoza gerði upp-
reisn gegn þessu kerfi. Hann var bann-
færður. Lúther hafði í fræðistörfum
sínum séð, að þessar skýringaraðferðir
stóðust ekki. Hann varð brautryðjandi á
því sviði, að útskýra biblínuna bókstaf-
lega. Það er sögulegt kraftaverk, að
hann var látinn komast upp með það.
Þar naut hann Friðriks kjörfursta hins
þriðja, sem virðist hafa haft áhrif meðal
þýskra höfðingja, sem jafngiltu keisara-
dómi. Það var ekki öllum hebresku-
fræðingum hlíft jafnmikið og Lúther á
dögum hans, en þeir höfðu heldur ekki
jafn sterkan verndara.
Ég ber mikla virðingu fyrir Lúther
sem hebresku-fræðingi, bíblíuþýðanda
og bókstafsstúlkanda, enda þótt ég hafi
oft rekið mig á það í mínum eigin
miðaldarannsóknum, að þýðingar Lút-
hers og latneski textinn í Vúlgötu eru
svo ólíkir, að enginn maður getur látið
sér detta það í hug á grundvelli Lúthers-
textans, að íslenskar miðaldabókmennt-
ir séu fullar af setningum, sem byggðar
eru á latneska textanum. Það rýrir ekki
Lúther og hans verk. Það stendur heldur
að rísa gegn sjálfum platónismanum í
kirkjunni, eins og Lúther gerði. Honum
tókst ekki að útrýma platónismanum úr
þjóðfélaginu, en með tíð og tíma hafa
hinar verstu hliðar platónskrar stéttar-
skiptingar horfið í þeim löndum þar sem
menn hafa tileinkað sér boðskap hans
best. Því var nú miður, að sjálft Þýska-
land varð með seinni skipunum í þessu
efni. Ég og mínir jafnaldrar fylgdumst
með fjörbrotunum úr fjarska í barnæsku
okkar.
Ég skrifa þessi orð, sem einstaklingur
og er enginn fulltrúi þeirra manna, sem
skipuleggja Lúthersár hér á íslandi.
Samt sem áður ætla ég sem einstaklingur
að lýsa því yfir, að ég tel Iútherska menn
ekki ábyrga fyrir þeirri rómversk-katól-
sku kenningu, sem um aldir sagði
mönnum, að Gyðingar væru sem þjóð
ábyrgir fyrir krossfestingu Krists. Hvort
Lúther hafi í elli sinni haft óviðurkvæmi-
leg orð um Gyðinga, af því að hann lifði
og starfaði í rómversk-katólsku um-
hverfi, læt ég mér í léttu rúmi liggja. Orð
Lúthers eru mér engin ófrávíkjanleg
lög, allra síst allt það, sem gefið hefur
verið út frá hans hendi í heimildarútgáf-
unni, sem kennd er við Weimar. Ég er
hræddur um, að ýmsum yrði alvarlega
bumbult við að lesa sambærilegar heim-
ildir um æviskeið manna, sem voru
hlýðnari og kurteisari en Lúther, en
frömdu þó þau grimmdarverk, sem nú-
tímamönnum hrís hugur við.
Nei, ég kýs heldur að minnast þeirra
■ Myndir á prédikunarstólnum í Hólmakirkju. Til vinstri er Marteinn Lúther og i
hinni myndinni er Móses, án horna.
ekki í vegi fyrir því, að ég kunni að meta
tilraunir hans til að vingast við Gyðinga,
sem því miður voru dæmdar til að
mistakast. Ummæli Lúthersum Gyðinga
undir ævilokin, þar sem hann fer um þá
hörðum orðum stafa af tilraunum Gyð-
inga á Mæri (Máhren) til að vinna sér
trúskiptinga úr hópi mótmælenda þar
um slóðir. Mér er kunnugt um það af
öðrum rannsóknum mínum, að sam-
kunduskólar þeirra þar um slóðir höfðu
lengi sterkt aðdráttarafl fyrir biblíu-
þyrsta menn.
Ég hefði hér dregið fram tvö atriði,
sem ættu að sýna, að menn ættu að fara
varlega í að fordæma Lúther fyrir orð og
gerðir, sem voru óhjákvæmilegar fyrir
mann, sem alist hafði upp í katólsku
samfélagi og var að auki einn af braut-
ryðjendunum í rannsóknum hebreskra
fræða. Égafsakaóhlýðni hans við kirkju-
leg yfirvöld, því að hún byggðist á
sannleiksást. Aðrir menn, sem gefin var
meiri kurteisi, höfðu aldrei þann kjark
■ Móses eftir Michelangelo, með horn.
■ Séra Kolbeinn Þorleifsson.
manna, sem um aldirnar hafa reynt að
feta í fótspor Lúthers, þegar hann vildi
vera vinur og bróðir Gyðinga. Slíkir
menn eru nær okkur íslendingum en við
höldum. Slíkir menn hafa jafnvel haft
íslenskt blóð í æðum, enda þótt þeir hafi
verið fæddir og uppaldir í öðru landi.
íslendingar mega gjarnan minnast Norð-
mannsins Gisle Johnsons, sem á árum
heimsstyrjaldarinnar síðari var búsettur
í Buda Pest í Ungverjalandi, þar sem
hann af kristnum mannkærleika reyndi
að hjálpa Gyðingum í neyð þeirra. Þessi
maður var íslenskrar ættar í föðurætt
(Espólíns-ættin). Minningargrein um
hann birtist í Kirkjuritinu árið 1973, og
önnur árið 1978. Ævistarf þessa manns
sýnir betur en allt annað, hvaða augum
fylgjendur Lúthers á Norðurlöndum líta
á ummæli Lúthers um Gyðinga. Þeir
taka mark á ritinu, sem Lúther skrifaði
um Jesúm sem Gyðing og heilagt hlut-
verk Gyðingaþjóðarinnar. Er það ekki
rökrétt? Sú þjóð, sem gaf okkur Frelsar-
ann, hlýtur að eiga sér sérstakt hlutverk.
í þessari grein hefi ég leyft mér að
fjalla um ummæli, sem upphaflega birt-
ust í tímaritum, sem fáir lesa, en voru
síðan endurprentuð í dagblaði, sem
berst til margra manna um allt land.
Ástæðan til þess að ég svara þessum
ummælum í dagblaðinu er sú, að ég hefi
átt tal við menn, sem tekið hafa mark á
ummælum áðurnefnds Shirers um
Lúther. Þessir menn eiga heima víða um
land. Þeir eiga heimtingu á því að vita
það, að Lúther var ekki einber Gyðinga-
hatari, heldur áratugum saman prófessor
í hebreskum fræðum. Slíkir menn hafa
löngum haft samúð með þeim þjóðum,
sem þeir fjalla um. Þessi fræði áttu eftir
að vaxa næstu aldirnar, og íslendingar
voru á 17. öld svo gæfusamir að eiga
sérfræðinga í þeim fræðum, þá séra Odd
Oddsson á Reynivöllum og séra Pál
Björnsson í Selárdal, cn þeir báðir
þýddu biblíurit úr frummálinu, he-
bresku. - Og svo verð ég að játa, að mér
ofbauð að sjá fulltrúa stofnunar, sem
fyrir aðeins 17 árum nam úr gildi stefnu
sína gagnvart Gyðingum, sem er frum-
orsök allra þeirra vandræða, sem yfir
þessa vesalings þjóð hefur gengið í
nábýli við kristnarþjóðir, að sjá þennan
fulltrúa biðja yfirmenn íslensku kirkj-
unnar um að „lýsa því yfir skýrt og
skorinort ....að þeir væru ósammála
hinum ábyrgðarlausu og ókristilegu full-
yrðingum Lúters í garð gyðinga.“ það
þurfa áreiðanlega einhverjir aðrir af-
sökunar að biðja fyrir verk sinnar eigin
stofnunar. Ókurteisleg orð Lúthers eru
áreiðanleg léttvægari en ægileg glæpa-
verk katólskra samtímamanna hans gegn
Gyðingum.
{ upphafi spurði ég, hvaða voðamenn
hefðu unnið það andstyggilega verk, að
taka hornin af sjálfum Móse. Ég hefi hér
reynt að benda lesendum Tímans á það,
að það var lærdómsmaður í hebreskum
fræðum, sem nefndist Marteinn Lúther.
Lesendur verða að gera það upp við sig,
hvort þeir sætta sig við slíkar aðgerðir af
hálfu lærdómsmannsins. Horna-Móises
er enn í Péturskirkjunni, en Móses hinn
hornalausi er lokaður inni á Þjóðminja-
safni, ásamt Marteini Lúther. Hvort
þetta sé táknrænt um áhugaleysi íslend-
inga á lútherskum fræðum, læt ég ósagt.
Sjálfur hefi ég hrifist af þeim hugmynd-
um Lúthers, sem í rás aldanna hafa
orðið að grundvallarhugsjónum lýð-
ræðisþjóða. En það er önnur saga, sem
ekki verður sögð hér.
Reykjavík 18. júlí 1983
Kolbeinn Þorleifsson