Tíminn - 20.07.1983, Blaðsíða 8

8
MIÐVIKUDAGUR 20. JÚLÍ1983
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gísli Slgurisson. Auglýsingastjóri: Steingrimur Gíslason.
Skrifstofustjóri: Ragnar Snorri Magnússon. Afgreiislustjóri: Sigurður Brynjólfsson.
Ritstjórar: Þórarinn Þórarinsson, Elías Snæland Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur V.
Ólafsson. Fréttastjóri: Kristinn Hallgrimsson.
Umsjónarmaður Helgar-Tímans: Atli Magnússon. Blaðamenn: Agnes Bragadóttir,
Bjarghildur Stefánsdóttir, Friðrik Indriðason, Guðmundur Sv. Hermannsson, Guðmundur
Magnússon, Heiður Helgadóttir, Jón Guðni Kristjánsson,
Jón Ólafsson, Kristin Leifsdóttir, Samúel Örn Erlingsson (iþróttir), Skafti Jónsson, Sonja
Jónsdóttir, Þorvaldur Bragason. Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjörnssson.
Ljósmyndir: Guðjón Einarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Árni Sæberg. Myndasafn:
Eygló Stefánsdóttir.
Prófarkir: Kristin Þorbjarnardóttir, Maria Anna Þorsteinsdóttir, Sigurður Jónsson.
Ritstjórn skrifstofur og auglýsingar: Siðumúla 15, Reykjavik. Síml: 86300. Auglýsingasími
18300. Kvöldsímar: 86387 og 86306.
Verð í lausasölu 18.00, en 20.00 um helgar. Áskrift á mánuði kr. 230.00.
Setning og umbrot: Tæknideild Timans. Prentun: Blaðaprent hf.
Verðbólgukröfur
opinberra
fyrirtækja
■ Morgunblaðið hefur réttilega vakið athygli á því,
hvort ekki sé gengið of langt með þeirri hækkun
benzínskattsins, sem nýlega hefur verið ákveðin. Það er
vitanlega mikil þörf fyrir aukið fé til vegaframkvæmda, en
mestu skiptir þó fyrir vegaframkvæmdirnar til frambúðar,
að það takist að draga úr verðbólgunni. Hækkun benzín-
skattsins nú stuðlar ekki að því.
Hækkun benzínskattsins hefur þó ekki veruleg áhrif á
verðbólguhraðann í samanburði við þær miklu hækkunar-
beiðnir, sem nú liggja fyrir frá ýmsum opinberum
fyrirtækjum, eins og Landsvirkjun, Hitaveitu Reykjavík-
ur, Landssímanum og ýmsum fleirum. Ef allar þessar
hækkunarkröfur næðu fram að ganga, myndi árið 1983
verða mesta skattahækkunarár í þjóðarsögunni. Allt
viðnám gegn verðbólgunni væri þá fokið út í veður og
vind. Hún næst aldrei niður með því móti, að aðeins sé
þrengt að einstaklingunum, en opinber fyrirtæki geti farið
sínu fram að vild.
Lessar miklu hækkunarkröfur opinberra fyrirtækja,
sem hafa einokunarstöðu í sinni grein, hljóta að draga
athygli að því, hvernig rekstri þeirra hefur verið og er
háttað. Flest eða öll hafa þau getað fært út kvíarnar
aðhaldslítið og eftirlitslítið, að ekki sé hreinlega sagt
aðhaldslaust og eftirlitslaust af hálfu stjórnvalda. Það má
vel vera, að þrátt fyrir þetta hafi rekstur þeirra verið í
sæmilegu lagi, en það hefur aldrei verið kannað til hlítar.
Er ekki kominn tími til þess?
Það hljóta flestir eða allir að geta séð, hver afleiðingin
yrði, ef fallizt yrði á framangreindar kröfur.
Það má nefna það, sem dæmi, að þegar stjórnarformað-
ur Landsvirkjunar væri búinn að fá fram sínar kröfur og
önnur opinber fyrirtæki hliðstætt, yrði það fyrsta verkefni
aðalbankastjóra Seðlabankans að grípa til tölvunnar og
reikna út hversu mikil gengislækkun þyrfti að vera vegna
þeirrar verðbólgu, sem hlytist af uínræddum hækkunum.
Þegar búið væri að framfylgja niðurstöðum Seðlabanka
stjórans, yrði það fyrsta verkefni stjórnarformanns Lands-
virkjunar að reikna út hvað mikið orkuverð þyrfti að
hækka til að vega á móti þeirri hækkun afborgana og vaxta,
sem gengisfellingin hefði í för með sér.
Gamla víxlhækkanavitleysan væri aftur komin til sög-
unnar. Afleiðingum þarf ekki að lýsa.
Fað skal viðurkennt, að umrædd opinber fyrirtæki
kunna að geta fært rök að því, að þau safni einhverjum
skuldum, ef þau fá ekki umræddar hækkanir. En það eru
þúsundir fyrirtækja, sem kunna að þurfa að safna
einhverjum skuldum, meðan verið er að komast út úr
mesta verðbólguöngþveitinu. Hér er einkum átt við
heimilin í landinu.
Fað er ekki með neinu réttlæti hægt að seilast lengra
ofan í vasa þeirra, eins og óbeint er stefnt að með
umræddum hækkunarbeiðnum. Það verða allir að taka á
sig nokkrar byrðar meðan verið er að vinna að niðurlögum
verðbólgunnar.
Þessar hækkunarbeiðnir minna svo á það, að það er tími
til kominn að athuga gaumgæfilega opinberan rekstur á
íslandi. Hér er ekki átt við kákið hjá Albert Guðmunds-
syni að reyna að selja ýmis smáfyrirtæki, sem helzt bera
sig. Hér er átt við hin stóru fyrirtæki, sem hafa einokunar-
aðstöðu, hvort heldur þau eru eign ríkis eða bæjarfélaga.
Þar getur falizt sú hætta, að þau vaxi þj óðinni yfir höfuð.
- Þ.Þ.
Mimm
skrifað og skrafad
Erfðasjúk-
dómar
■ Sjúkdómar og bar-
áttan við þá er eitt af
eftirlætisefni fjölmiðla.
Oft er slegið upp roku-
fréttum um þessi efni,
þegar faraldur geysar,
óþekktir sjúkdómar
skjóta upp kolíinum, en
þó miklu fremur þegar
tilkynnt er um ný lyf, eða
aðra læknisdóma sem
eiga að lækna eða útrýma
þessum eða hinum sjúk-
dómnum. Oft eiga þessar
frásagnir við einhver rök
að styðjast en eru iðulega
matreiddar á þann hátt
að þær geta vakið falskar
vonir, eru yfirborðs-
kenndar og jafnvel
byggðar á misskilningi.
En framfarir í læknis-
fræði hafa verið svo mikl-
ar að fólk á auðvelt með
að trúa að vísindunum
sé ekkert ofaukið og séu
þess fullfær að bæta öll
mannanna mein. Heil-
brigði skiptir okkur öll
miklu máli og því ofur-
eðlilegt að menn vilji
fylgjast með því sem er
að gerast á þeim vett-
vangi og fræðsla um heil-
brigðismál er áreiðan-
lega einhver besta heilsu-
vernd sem völ er á.
Krabbameinsfélag ís-
lands gefur út vandað
tímarit, Heilbrigðismál,
þar sem hinir færustu
menn fjalla um hina
ýmsu þætti sjúkdóma og
heilsugæslu á auðskilinn
hátt. Þarna er margan
fróðleik að finna sem
ekki er síður lærdómsrík-
ur og gagnlegur þeim
seni vernda vilja heilsu
sína en langlokur um
kvöldvorrósarolíu og
drottningarhunang og
fleira af því tagi. Dr.
Ólafur Bjarnason próf-
essor skrifar forystugrein
í síðasta tölublað Heil-
brigðismála og segir:
„Orsakir felstra sjúk-
d#ma má ýmist rekja til
umhverfisáhrifa eða
erfða, nema hvort
tveggja sé.
Frá síðari hluta umlið-
innar aldar hafa orðið
gífurlega framfarir varð-
andi þekkingu manna á
umhverfisorsökum sjúk-
dóma. Á grundvelli þess-
ara framfara hefur ýmist
tekist að fyrirbyggja eða
lækna fjöída sjúkdóma
sem áður reyndust illvið-
ráðanlegir, og í fjölda
tilfella banvænir. Einn
stærsti flokkur sjúkdóma
af þessu tagi eru hinar
ýmsu farsóttir og smit-
andi sjúkdómar alls
konar. Hin mikla hækk-
un meðalaldurs, sem
orðið hefur á þessum
tíma hér á landi, er ekki
síst að þakka því að sigr-
ast hefur verið á ýmsum
smitandi sjúkdómum til
fulls og aðrir orðið við-
ráðanlegri. Á fyrri helm-
ing þessarar aldar kom
þetta fyrst og fremst
fram í mikilli lækkun
ungbarnadauðans. Aðr-
ar orsakir, sem meðal
annars hafa stuðlað að
hækkun meðalaldurs hér
á landi á ofangreindu
tímabili, eru útrýming
holdsveikinnar og sulla-
veikinnar. Ekki má held-
ur gleyma sigrunum yfir
berklaveikinni, sem unn-
ust á fjórða til sjötta
áratugnum. Þau dæmi
sem hér hafa verið rakin
undirstrika enn þau
sannindi að eftir því sem
við þekkjum betur hinar
raunverulegu orsakir
sjúkdómanna, þeim mun
auðveldara verður að
ráða niðurlögum þeirra.
í dag eru það ekki
lengur hinar næmu sóttir
sem skipa efstu sætin á
dánarmeinaskránni hér-
lendis. Þar sitja nú í
öndvegi annars vegar
hjarta- og æðasjúkdómar
og hins vegar krabba-
mein og önnur illkynja
æxli. Enn eru það um-
hverfisorsakir sem eru
álitnar vera hinir áhrifa-
mestu áhættuþættir varð-
andi orsakir þessara
sjúkdóma. Áframhald-
andi leit að slíkum
áhættuþáttum og ýtar-
legri rannsóknir á verk-
un þeirra í mannlegum
líkama gefur góðar vonir
um að innan tiðar verði
þessir sjúkdómaflokkar
einnig viðráðanlegri en
þeir eru í dag.
Einn er sá flokkur
sjúkdóma sem menn
hafa fram á þennan dag
verið svartsýnir á að tak-
ast mætti að fyrirbyggja
eða lækna, en það eru
þeir sjúkdómar, sem
bundnir eru við erfðir. í
athyglisverðri grein í
þessu hefti Heilbrigðis-
mála fjallar Jóhann
Heiðar Jóhannsson
læknir um eitt svið þess-
ara sjúkdóma, það er
greiningu meðfæddra
gaila og sjúkdóma á fóst-
urskeiði. Eins og fram
kemur í grein Jóhanns
Heiðars hafa orðið mikl-
ar framfarir varðandi
greiningu þessara sjúk-
dóma. Það hefur leitt til
þess að unnt er að koma
í veg fyrir að börn með
slíka galla, sem greindir
verða, fæðist. Þegar taka
þarf ákvörðun um það
hvort eyða skuli fóstri
með meðfæddan galla
koma oft upp ýmis
vandamál trúarlegs, sið-
ræns eða félagslegs eðlis,
sem finna verður lausn á.
Til að auðvelda aðilum
að taka slíka ákvörðun
hefur fyrir nokkru verið
sett á stofn erfðaráðgjöf
við Kvennadeild Land-
spítalans. í niðurlagsorð-
um sínum segir Jóhann
Heiðar að fóstureyðing
hafi til þessa tíma verið
eina aðgerðin sem mögu-
leg sé til að koma í veg
fyrir þá galla eða van-
sköpun sem greind er á
fósturskeiði, en hann
gerir einnig ráð fyrir því
að þeir tímar kunni að
vera í nánd „að hægt
verði að beita efnafræði-
legum aðgerðum til að
draga úr eða jafnvel
lækna efnaskiptasjúk-
dóma sem nú eru óvið-
ráðanlegir,“ en greinan-
legir á fósturskeiði.
Þær framfarir sem orð-
ið hafa á sviði svonefndr-
ar erfðatækni („genetic
engineering“) á undan-
förnum árum styrkja þær
vonir að unnt verði í
náinni framtíð að ráða
við efnaskiptasjúkdóma
af því tagi sem að ofan
getur.“
Siðræn og
líffræðileg
vandamál
Eins og dr. Ólafur vík-
ur að, standa læknar
stundum frammi fyrir
siðrænum vandamálum
sem taka verður afstöðu
til. Með nútíma greining-
araðferðum er hægt að
beita fóstureyðingu til að
koma í veg fyrir að börn
fæðist með erfðasjúk-
dóma, en er það fullnað-
arlausn?
í grein sinni segir Jó-
hann Heiðar Jóhannsson
læknir, m.a.:
„Ákvörðun um fóstur-
eyðingu getur verið mjög
erfið þeim sem hana
þurfa að taka. Ýmis
siðræn, trúarleg og fé-
Iagsleg viðhorf skipta
máli og hafa áhrif á
tilfinningar þeirra sem
málið varðar. Það er að
sjálfsögðu á færi foreldr-
anna einna að taka slíka
ákvörðun, en það er hlut-
verk heilbrigðisstarfs-
manna að vera þeim til
aðstoðar og stuðnings.
Pá er komið að mikil-
vægu atriði í allri um-
ræðu um sjúkdómsgrein-
ingu á fósturskeiði, en
það er erfðaráðgjöfin.
Erfðaráðgjöf (genetic
counselling) er nauðsyn-
legur þáttur í greiningu,
meðferð og fyrirbygg-
ingu meðfæddra sjúk-
dóma. í erfðaráðgjöf
felst það að viðkomandi
einstaklingum eru gefnar
upplýsingar um þá sjúk-
dóma sem um ræðir, eðli
þeirra, arfgengi, áhættur
og aðgerðir til greining-
ar, meðferðar og fyrir-
byggingar. Tilgangurinn
er sá að veita viðkomandi
aðilum nægar upplýsing-
ar til að geta byggt á
mikilvægar ákvarðanir,
til dæmis um barneignir,
rannsóknir, aðgerðir,
fóstureyðingar og jafnvel
makaval.
Nú hafa verið greindar
á fósturskeiði yfir tvö
hundruð msimunandi
tegundir af meðfæddum
göllum og sjúkdómum.
Það á þó enn langt í land
að greina megi alla þá
margvíslegu meðfæddu
galla sem þekktir eru.
Þetta er ýmist vegna þess
að greiningaraðgerðir
eru ekki tiltækar, ekki
nógu nákvæmar eða of
áhættusamar til að þeim
megi beita í meðgöngu.“
Pá gerir hann grein
fyrir helstu aðferðum
sem beitt er við sjúk-
dómsgreiningu, en loka
orð hans eru:
„Fóstureyðing hefur
hingað til verið eina að-
gerðin, sem möguleg er
til að koma í veg fyrir þá
fósturgalla og vanskapn-
aði sem greindir eru með
ofannefndum rannsókn-
um. Fóstureyðing verður
þó aldrei takmark sjúk-
dómsgreiningar á fóstur-
skeiði, því að hún er ekki
í samræmi við megin-
markmið læknisfræðinn-
ar, það að bæta heilsu og
líf einstaklinganna. Hið
raunverulega markmið
fósturgreininganna
hlýtur að vera það að
stuðla að meðferð og síð-
an lækningu meðfæddra
sjúkdóma."