Tíminn - 24.07.1983, Blaðsíða 8
8
Útgefandi: Framsóknarflokkurinn.
Framkvæmdastjóri: Gísli Slgurósson. Auglýslngastjóri: Stelngrimur Gislason.
Skrifstofustjóri: Ragnar Snorri Magnússon. Afgreiðslustjóri: Sigurður Brynjólfsson.
Ritstjórar: Þórarinn Þórarinsson, Elías Snæland Jónsson. Ritstjórnarfulltrúi: Oddur V.
Ólafsson. Fréttastjóri: Kristinn Hallgrimsson.
Umsjónarmaður Helgar-Tfmans: Atli Magnússon. Blaðamenn: Agnes Bragadóttir,
Bjarghildur Stefánsdóttir, Friðrik Indriðason, Guðmundur Sv. Hermannsson, Guðmundur
Magnússon, Heiður Helgadóttir, Jón Guðni Kristjánsson,
Jón Ólafsson, Kristin Leifsdóttir, Samúel Örn Erlingsson (íþróttir), Skafti Jónsson, Sonja
Jónsdóttir, Þorvaldur Bragason. Útlitsteiknun: Gunnar Trausti Guðbjórnssson.
Ljósmyndir: Guðjón Einarsson, Guðjón Róbert Ágústsson, Árni Sæberg. Myndasafn:
Eygló Stetánsdóttir.
Prófarkir: Kristin Þorbjarnardóttir, María Anna Þorsteinsdóttir, Sigurður Jónsson.
Ritstjórn skrifstofur og auglýsingar: Siðumúla 15, fleykjavfk. Sfmi: 86300. Auglýsingasími
18300. Kvöldsimar: 86387 og 86306.
Verð i lausasölu 18.00, en 20.00 um helgar. Áskrift á mánuði kr. 230.00.
Setning og umbrot: Tæknideild Tímans. Prentun: Blaðaprent hf.
Arfleifðin
■ Sú kynslóð sem nú er að ljúka starfsdegi sínum á
íslandi hefur færst mikið í fang. Athafnasemin síðasta
mannsaldurinn hefur verið slík að engin dæmi eru um aðra
eins uppbyggingu í sögu landsins. Borg og bæir hafa risið,
hafnir byggðar, stór orkuver sjá fyrir þörfum einstaklinga
og atvinnuvega, hitaveitur mala gull, brýr byggðar og
vegir teygja sig um alla landsbyggðina. Þessari upptalningu
má halda lengi áfram, miklu fé hefur verið varið til
skólabygginga og menntunar, sjúkrahús og heilsugæslu-
stöðvar rísa, byggt er yfir atvinnustarfsemi margs konar
og mikið land brotið til ræktunar.
Kynslóðin sem nú er að taka við tekur því við miklum
höfuðstóli og mun njóta góðs af um langa framtíð. Því
lætur það heldur ankannalega í eyrum, sem hver tyggur upp
eftir öðrum, að verið sé að kasta óhóflegum byrðum á
herðar þeirra sem ríkið erfa með lántökum og skulda-
söfnun, sem að mestu leyti fer til uppbyggingar mannvirkja
og atvinnuvega.
Sannleikurinn er sá að sú framkvæmdasama kynslóð
sem byggði upp hefur að miklu leyti sjálf staðið undir
óhóflega miklu af kostnaðinum. Pjóðarframleiðsla og
útflutningur íslendinga hefur um langt skeið verið með
því mesta sem nokkur þjóð hefur státað af og arðinum að
miklu leyti verið varið til að gjörbreyta öllum þjóðfélags-
háttum og búa í haginn fyrir framtíðina.
Það má sýna fram á með gildum rökum að eftirstríðs
kynslóðinni hafa verið mislagðar hendur með margt, en
sé á heildina litið hefur hún unnið þrekvirki og skilar
gríðarmiklum verðmætum í hendur þeirra sem á eftir
koma. Fyrir utan sýnileg mannvirki hefur hún staðið undir
menntun arftakanna, barist með kjafti og klóm til að ná
viðurkenndu eignarhaldi á víðáttumikilli og ómetanlegri
efnahagslögsögu og búið á margan hátt að fegurra og betra
mannlífi þeim til handa er við taka.
Mikil og vaxandi skuldasöfnun erlendis er vissulega
áhyggjuefni og tími til kominn að sporna við fótum, en að
halda því fram að komandi kynslóð eða kynslóðir eigi að
fá allt upp í hendurnar fyrir ekki neitt er út í hött. Það er
ekkert nema sj álfsagt og eðlilegt að einhver j u af byrðunum
af uppbyggingunni sé dreift á fleiri kynslóðir.
Hitt er annað mál að það er kannski kominn tími til að
staldra við og athuga sinn gang. Framkvæmdir og
framfarir hafa verið einkunnarorð og lífsstíll þeirra sem
unnið hafa óhóflega langan vinnudag við að byggja upp
nútímaþjóðfélag. En hér verður að finna mælikvarða hins
mátulega, eins og í fleiri efnum.
Það er ljóst að í sumum atvinnuvegum hefur verið
fjárfest meira en þeir rísa undir. Þegar svo er staðið að
verki minnkar arðsemin og fyrirtækin eru rekin á barmi
gjaldþrots um lengri eða skemmri tíma. Stórhuga orku-
framkvæmdir verða þjóðarbúinu fjötur um fót nema
mikill og hagkvæmur markaður sé fyrir orkuna. Óhóflegar
skrifstofuhallir og illa nýtt íbúðarhúsnæði eru fjárfestingar
sem engum arði skila, en eru aðeins byrði á fyrirtækjum
og einstaklingum. Uppbyggingarkappinu verður að fylgja
forsjá.
Dæmi um það hve ósanngjarnt er að þeir sem byggja
upp verða sjálfir að standa undir öllum kostnaði, eru
íbúðabyggingar. Reist eru hús sem standa munu í hundruð
ára, en eru greidd upp að fullu á örfáum árum. Hefur mörg
fjölskyldan orðið að ganga gegnum miklar raunir um skeið
vegna þessa fáránlega fyrirkomulags. Næstu kynslóðir
sem njóta munu góðs af húsunum þurfa ekki að sjá um
nema óverulegt viðhald sem ekki íþyngir fjárhag þeirra að
marki. Sama gildir um þær miklu byggingar sem reistar
eru fyrir opinbert fé og greiddar úr vösum allra lands-
manna, og raunar um flestöll mannvirki. Enda ættu menn
að fara að huga að því hvort ekki sé óhætt að fara að slaka
á og láta eftirkomendunum einhver óleyst verkefni eftir,
Er „þarfasti þjónni]m,, að
verða að landeyðingarplágu?
■ Síðustu dagana hefur skotið upp umræðuefni sem líklegt
er til þess að sækja á hin næstu misseri og ár, leiða í ljós
stórfellt og vaxandi vandamál, valda illvígum deilum og verða
torsótt úrlausnarefni. Pað vekur þegar eina áleitna spurningu:
Er „þarfasti þjónninn“ í sögu íslensku þjóðarinnar - hesturinn
- í þann veginn að verða mikil og orðlaus landeyðingarplága,
og hverning getum við „gripið í taumana" áður en stórfelldur
skaði er skeður?
„Skaparans meistaramynd“.
í kvæði sínu Fákar kallar Einar Benediktsson íslenska
hestinn „skaparans meistaramynd". Það dylst fáum, að hann
er fögur náttúrusmið og göfug skepna og hefur lengi verið
ímynd hreysti, fegurðar, afls og reisnar í íslenskum augum. Á
örðugum öldum var hann líka sæmdur heitinu „þarfasti
þjónninn" og hann var það í fullum skilningi. Hann bar
þjóðina í þúsund ár yfir fljót og firnindi landshorna milli,
stiklaði með hana hraun og aðrar vegleysur, færði henni
lífsbjörgina á sterku baki heim í hlað. Það er örðugt að hugsa
sér hvernig þjóðin hefði lifað af án hans allar aldir. En hann
var meira en „þarfur", hann var yndi og eftirlæti, ljós daganna,
og í senn þræll, félagi og konungur í lífi íslensku bændaþjóð-
arinnar. Það er ekki fráleitt að segja, að hann hafi í raun borið
hana upp á sigurbakkann sem hún stendur nú á, skilað henni
í áfanga nýrrar tæknialdar sem um leið vék honum úr sessi
þarfasta þjónsins. En félagi og konungur hefur hann haldið
áfram að vera þjóðinni, og þar með orðið nýtt og geigvænlegt
vandamál neyslu- og frístundaþjóðfélagsins, sem fyrirsjáanleg
landeyðingarhætta stafar af.
íslenski hesturinn er frábær gangvari og stórfagurt og
tignarlegt dýr. Hann er sérstætt og kostum búið hestakyn sem
við verðum að rækta og vernda. Hestaræktun er auðvitað
vísindagrein og hestamennska mikil og góð íþrótt, gleði- og
heilsugjafi þeim sem vel stunda. Þar birtist sveitadraumur og
náttúrudýrkun þéttbýlismanna sem ættaðir eru eða vaxnir úr
íslenskri víðáttu endurborinn. Enginn vafi er á því, að
mikilvægt er að íslenskir „þorparar" og borgarbúar fái þessari
náttúrudýrkun sinni fullnægt. En hóf skal haft á öllu. Þegar
að því kemur að hestamennskan í nýjum sið fer að verða
gróðri landsins hættuleg verða aðrir en hestamenn að taka í
tauma.
Nýtt sport fyrir afglapa?
Sú var tíðin að orðsterkir bæjamenn kölluðu íslenskan
landbúnað sport fyrir afglapa - og höfðu agnarögn til sins
máls. Landbúnaðurinn var með nokkrum óskapnaði á mestu
vaxtarárum á fyrri helmingi aldarinnar. Ræktunin var mikil,
búin stækkuðu, gott skipulag komst á um sölumálin, en
framleiðslustjórnin var í molum og langt frá því að vera
nokkur áætlunarbúskapur, bæði í sauðfjár og kúarækt.
Bændur stórjuku heyfenginn með ræktun og vélvæðingu og
fjölguðu búpening gegndarlítið svo að sauðfé flagnagaði
viðkvæm gróðurlönd heiða og afrétta. ítala komst. ekki á,
dilkakjötið seldist ekki allt, mjólkin varð of mikil. Þjóðin tók
að greiða stórfé beint og óbeint fyrir þann munað að eyða
gróðri á landi sínu. Þetta mátti auðvitað kalla sport fyrir
afglapa ef menn vildu taka mikið upp í sig.
En þá urðu straumhvorf sem vonandi verða mikils vísir og
upphaf nýrrar blómaaldar í gróðurríki landsins. Bændur tóku
sjálfir í þá tauma með félagslegum þroska og ábyrgðarkennd
sem verður vonandi ævarandi ágætiseinkunn um þá stétt. Þeir
tóku sjálfviljugir upp áætlunarbúskap án lagaþvingunar. Þeir
minnkuðu mjólkina til markaðshæfis, fækkuðu sauðfénu
stórlega til léttis á landinu og stefna að því að hætt verði að
greiða stórfé fyrir skemmdarstarfsemi á landinu. Þeir rufu
með stéttarlegum sjálfsaga vítahringinn: Ræktun - offram-
leiðsla - landeyðing - fjárfrek landgræðsla, og stefna markvisst
að samræmi í búskap manns og náttúru. Þjóðin á mikið undir
því að þessi fyrirætlun takist, og bændum landsins verður seint
fullþakkað ef þessi nýja sókn til landverndar heppnast. Og í
von um það er það skylda allrar þjóðarinnar að vera vel á verði
um það að nýir vágestir drepi henni ekki á dreif eða stofni
gróðri landsins í nýja hættu. Þess vegna vaknar spurningin við
umræðu um offjölgun hrossa á síðustu árum: Er þarna á
ferðinni nýtt sport fyrir afglapa?
v Þúsundir arðlausra hrossa
Hrossaeign íslenskra bænda hefur öldum saman verið
hálfgert feimnismál og á seinni árum skattsvikaleið. Það er
opinbert leyndarmál, að hross hafa lengi verið mjög vantalin,
svo að líklega hafa menn aldrei vitað með fullri vissu hve
hrossafjöldi í landinu var mikill. Svo mun enn í dag í vaxandi
mæli. Með dreifingu hrossaeignar um alla landsbyggðina -
líka meðal landleysingja - er þetta talnadæmi orðið enn
óreiknanlegra í öllu eftirlitsleysinu. Engin ítala hrossa á sér
stað í beitarlönd. Landríkir bændur eiga legíó ótaminna eða
taminna sjálfræktaðra hrossa í heimalöndum og á heiðum.
Þúsundir þéttbýlisfólks eiga hross, í hestamannafélögum og
utan, og heyja nú harða baráttu við að koma þeim einhvers-
staðar á grös. Víða má líta rótnagaðar og flageyddar
hestagirðingar en skepnurnar í hálfgerðu svelti. Skráningar-
skylda hrossa er engin í þéttbýli að minnsta kosti. Eftirlit með
hundaeign er miklu meiri. Hvað skyldu Islendingar annars
eiga mörg hross á því herrans ári 1983? Það er óræð gáta.
Hitt fer ekki milli mála að hrossin eru allt of mörg. Á
landinu ganga þúsundir arðlausra ónytjuhrossa og eyða
viðkvæmum og naumum gróðri landsins. Hrossarækt hefur
farið fram, en hún er enn allt of mikið fálm eða alls engin.
Gæðingum fjölgar, en markaðurinn er takmarkaður, sá
erlendi til að mynda sífellt að skreppa saman vegna ræktunar
stofnsins erlendis. Þá þróun hefði auðvitað verið hægt að tefja
en alls ekki hindra, svo að varla er um að sakast. Það hefði
verið óðs manns æði að byggja íslenska hrossarækt á honum.
Það hefði aðeins leitt til enn meira áfalls síðar. {slenski
góðhestamarkaðurinn er líka takmarkaður, því að hesta-
mennska er dýrt sport í þéttbýli. Hrossakjötsmarkaður,
hvorki innlendur né erlendur, stendur ekki undir neinni
hrossarækt.
Hér verða ný úrræði að koma til. Ákjósanlegast væri að
þarna tækju hrossaeigendur sjálfir upp félagslegar aðgerðir
sem hefðu í senn í för með sér skipulega góðhestarækt í
samræmi við hið nýja hlutverk íslenska hestsins og nauðsyn-
lega hlífð við landið. Ræktunarbúskapur er að komast á hér
á landi, en hrossabúskapurinn er að verða eina greinin sem
fer aðrar leiðir að verulegu leyti.
Bændastéttin hefur sýnt nægilegan þroska til þess að búast
megi við því af henni, að hún taki á málinu innan sinna
vébanda á sama hátt og í öðrum búgreinum að undanförnu,
og fækki nú ónytjuhrossum sem eru skemmdarvargar í gróðri
landsins, en færi hrossabúskapinn í harðhent ræktunarskipu-
lag. Málið verður líklega miklu erfiðara viðfangs í þéttbýlinu,
þar sem eigendur hrossa eru svo margir. Þar verður vafalaust
að leggja úrbótalínur með lagareglum og eftirliti. Auðvitað
verða hross að vera skráningarskyld, og lágmarkskrafa er að
fulL. og haldgóð vitneskja sé fyrir hendi um fjölda hrossa í
landinu. Við því er ef til vill ekki að búast, að hestaeigendur
í þéttbýli beri eins mikla ábyrgðarkennd til lands, sem þeir
hvorki eiga eða hafa í umsjá, og réttmætt er að ætlast til af
svokölluðum landeigendum.
En hvað sem spjalla má fram og aftur um þennan vanda, er
-augljóst að svo má ekki halda sem horfir út í fullkomna ófæru..
Gróðurlendi landsins er í nýrri og stórvaxandi hættu af'
hömlulausri og hraðvaxandi hrossaeign, sem gefur hverfandi
lítinn fjárhagsarð í þjóðarbúið. Hér verður að taka til hendi
ef ekki á illa að fara.
Andrés
Kristjánsson
skrifar