Tíminn - 24.07.1983, Blaðsíða 9
SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ1983
9
menn og málefni
Framfarírnar eiga að miða að
því að bæta mamdnn sjálfan
Skrefin sjö
■ Ef upphaf íslenzkrar samvinnu-
hreyfingar í núverandi mynd sinni er
miðað við stofnun Kaupfélags Þingey-
inga, er nú komið nokkuð á annað ár
nýrrar aldar samvinnustarfsins á Is-
landi. Saga fyrstu aldarinnar er kunn
og lofar góðu um hina nýbyrjuðu öld.
Fortíðin verður þó aldrei meira en
leiðarvísir eða áttaviti. All veltur á
starfinu í nútíð og framtíð og hugsjón-
inni, sem að baki býr.
í hátíðarræðu, sem Erlendur Einars-
son, forstjóri SÍS, flutti á Laugum,
þegar minnst var 100 ára afmælis
samvinnuhreyfingarinnar á íslandi fyr-
ir rúmu ári (20. júní 1982), minnti
hann m.a. á stærstu skrefin í þessari
sögu, sem hann taldi sjö. Honum
fórust svo orð:
„Ekki eru hér tök á að rekja 100 ára
sögu samvinnuhreyfingarinnar. Þó
þykir mér rétt að minnast á nokkur
stór skref sem skilað hafa mjög drjúg-
um árangri í samvinnustarfinu á aldar-
langri vegferð. Segja má að slík afdrifa-
rík skref séu einkum sjö; skref sem
öðrum fremur hafa markað leiðina á
þessari framabraut þjóðarinnar.
Fyrsta stórskrefið er stigið þegar
Þingeyginar hefja samvinnumerkið á
loft og stofna Kf. Þingeyinga.
Hið annað þegar félögin þrjú í
Þingeyjarsýslu stofna Samband ísl.
samvinnufélaga 1902. Stofnun Sam-
bandsins skipti sköpum fyrir þróun
samvinnustarfsins, er fram liðu
stundir.
Hið þriðja, þegar Hallgrímur Krist-
insson innleiðir Rochdale-fyrirkomu-
lagið í Kaupfélag Eyfirðinga 1906.
Hið fjórða, þegar Hallgrímur Krist-
insson setur á stofn heildsölu Sam-
bandsins í Reykjavík 1917 og tekur
síðan upp deildaskiptingu innan þess.
Hið fimmta, þegar Samvinnuskólinn
er stofnaður árið 1918 og útbreiðslu-
starf undir forystu Jónasar Jónssonar
frá Hriflu er stóraukið.
Hið sjötta, er varnarbaráttan á
kreppuárunum, þegar Sambandinu,
undir farsælli stjórn Sigurðar Kristins-
sonar, tókst að koma hreyfingunni
stórslysalaust í gegnum miklar þreng-
ingar kreppuáranna.
Og sjöunda stórskrefið steig Vil-
hjálmur Þór með nýsköpun í Sam-
bandinu að lokinni seinni heimsstyrj-
öldinni þegar stofnað var til nýrra
starfsgreina og samstarfsfyrirtækja en
með því færði samvinnuhreyfingin
starfsemi sína yfir á ný svið viðskipta-
lífsins.
Sjö voru þessi skref talin, sjö heilla-
rík framfaraspor í íslenzku samvinnu-
starfi.
Nýir og nýir áfangar hafa stöðugt
náðst í samvinnustarfinu í kaupfélögu-
num, hjá Sambandinu og samstarfsfyrir-
tækjum þess. Á aldarafmælinu er sam-
vinnuhreyfingin ein gildasta stoðin í
okkar velferðarríki. Með samvinnu-
starfinu hefur verið lyft Grettistökum
á liðnum árum og það er trú okkar
samvinnumanna, að hinn lýðræðislegi
grunnur, sem hreyfingin hvílir á, hafi
styrkt lýðræði með þjóðinni."
Áttunda skrefið
Það sýnir yfirlætisleysi Erlendar Ein-
arssonar, að hann getur að engu um
áttunda skrefið, sem er þó ekki síður
merkilegt en hin fyrri.
Áttunda skrefið var stigið, þegar
Vilhjálmur Þór beitti sér fyrir því með
góðum stuðningi Sigurðar Kristinsson-
ar, að Erlendur Einarsson tæki við
forstjórastörfum af Vilhjálmi Þór, þeg-
ar hann varð bankastjóri Landsbank-
ans.
Erlendur Einarsson var þá ekki
nema rúmlega þrítugur að aldri, en
hafði sýnt góða stjórnsemi og skipu-
lagshæfileika sem fyrsti framkvæmda-
stjóri Samvinnutrygginga.
Nær þrjátíu ár eru nú liðin síðan
Erlendur Einarsson varð forstjóri
Sambands íslenzkra samvinnufélaga
og helzti leiðtogi og forsvarsmaður
samvinnuhreyfingarinnar í land-
inu.Það var ekki vandalaust verk að
taka við forustunni af Vilhjálmi Þór.
Vilhjalmur hafði fært út starfssvið
samvinnuhreyfingarinnar í margar
' áttir. Grundvöllurinn var lagður, þegar
hann fór frá, en mikið var samt óunnið
og óvíst hvernig til tækist, ef ekki nyti
við öruggrar leiðsagnar. Slíka leiðsögn
hefur Erlendur Einarsson vissulega
veitt, og raunar miklu meira. Það, sem
var fyrir, hefur ekki aðeins verið treyst
og aukið, heldur starfsemin færð út á
nýjum sviðum.
í stjórnartíð Erlendar Einarssonar
hefur aukizt mjög þátttaka samvinnu-
hreyfingarinnar í atvinnulífi byggð-
anna, einkum þó í sambandi við útgerð
og fiskvinnslu. Samvinnufélögin hafa
orðið enn meiri lyftistöng byggðanna
að þessu leyti en áður. Þau eiga mikinn
þátt í hinum miklu framförum, sem
þar hafa orðið síðustu áratugina, -
framförum, sem víða hafa breytt
niðurníddum útgerðarstöðum í mynd-
arlegustu bæi.
í stjórnartíð Erlendar Einarssonar
hefur það gerzt, að verzlunin í dreifbýl-
inu hefur átt í vaxandi mæli undir högg
að sækja. Bættar samgöngur hafa auk-
ið verzlun við hina stærri verzlunar-
staði. Markaðurinn í dreifbýlinu hefur
dregizt saman. Verzlunin hefur af
þeim ástæðum og fleiri orðið óhag-
stæðari. Einstaklingar hafa ekki lengur
talið borga sig að reka verziun þar.
Þjónustan hefur í vaxandi mæli færzt
yfir á samvinnufélögin. Heildarsam-
tökin hafa oft orðið að koma til
hjálpar. Hér hefur samvinnuhreyfingin
unnið mikið og aukið þjónustustarf í
þágu hinna dreifðu byggða.
Sennilega hefur enginn einn maður
í landinu þurft að fylgjast með á eins
mörgum sviðum og Erlendur Einars-
son í þá þrjá áratugi, sem hann hefur
verið forstjóri SÍS. Svo mikil, marg-
þætt og víðtæk eru umsvif samvinnu-
hreyfingarinnar orðin. Það er ekki
ofsagt, þó fullyrt sé, að leiðsögn Erlend-
ar Einarssonar hafi verið jafnt sam-
vinnuhreyfingunni og þjóðinni allri
giftudrjúg.
Stefnuskráin
Sá merki atburður gerðist á 100 ára
afmæli samvinnuhreyfingarinnar, að á
aðalfundi SÍS var samþykkt sérstök
stefnuskrá fyrir samvinnuhreyfinguna,
sem hafði verið mjög vandlega undir-
búin. Á þann hátt vildu forustu-
mennirnir vinna að því, að hugsjónir
yrðu jafnan leiðarljós samvinnuhreyf-
ingarinnar. Um þetta fórust Erlendi
Einarssyni svo orð í áðurnefndri hátíð-
arræðu:
„Á nýloknum aðalfundi Sambands-
ins var samþykkt sérstök stefnuskrá
samvinnuhreyfingarinnar.
Þótt einhverjar efasemdir hafi kom-
ið fram um samningu slíkrar stefnu-
skrár fyrir samvinnuhreyfinguna, þá er
ég ekki í neinum vafa um, hún styrkir
grundvöll samvinnustarfs á íslandi.
Ekki vegna þess að hún flytji einhver
ný sannindi eða nýjan boðskap, heldur
fyrst og fremst vegna þess að hún
skerpir og dregur saman í hnitmiðuðu
en skýru máli kjarnann í lífsviðhorfi og
markmiðum samvinnumanna. Þar að
auki tekur hún afstöðu til ýmissa mála,
sem fyrst á síðustu árum hafa færzt í
brennidepil þjóðfélagsumræðu á ís-
landi eða eru í þann veginn að gera
það.
Stefnuskrá samvinnuhreyfingarinn-
ar á að vera hvatning til frekari afreka
íslenzkra samvinnumanna í uppbygg-
ingu heilbrigðs atvinnulífs, til bættra
lífskjara og betra mannlífs í þeirra
orðá fyllstu merkingu."
Jafnræði ríki
milli eignarforma
í hátíðarræðunni vék Erlendur Ein-
arsson að hinum mismunandi eignar
og rekstrarformum, sem nú eru tals-
vert á dagskrá vegna umræðnanna um
sölu á vissum ríkisfyrirtækjum. Hon-
um fórust svo orð:
„f umræðu um málefni samvinnuhreyf-
ingarinnar hefur komið fram af hálfu
okkar samvinnumanna að ákveðið
jafnræði hafi ríkt um nokkurra áratuga
skeið á milli eignarforma í atvinnulíf-
inu, milli samvinnurekstrar, einka-
rekstrar og ríkisrekstrar.
Við höfum jafnframt haldið því
fram, að þetta jafnræði hafi þegar á
heildina er litið reynzt þjóðfélaginu til
góðs, dregið úr andstæðum og árekstr-
um, skapað virkari samkeppni og auk-
inn jöfnuð og komið í veg fyrir óhófleg-
an ríkisrekstur.
Við höfum látið í Ijós þá skoðun að
umrætt jafnræði hafi fyrst og fremst
þróazt fyrir tilverknað og áhrif sam-
vinnuhreyfingarinnar sem við höfum
kallað þriðja aflið í íslenzku efnahags-
lífi og hefur með starfi sínu virkað sem
stuðpúði milli óvæginnar einstaklings-
og gróðahyggju og ágengra ríkisrekstr-
arsjónarmiða.
Ýmsar blikur eru nú á lofti sem
sýnast geta ógnað þessu jafnvægi.
Kemur þar fyrst og fremst til aukin og
sívaxandi þátttaka ríkisins í atvinnu-
rekstri sem fjármögnuð er með skatt-
tekjum á sama tíma sem fjármagns-
uppspretta í öðrum atvinnurekstri er
ófullnægjandi til að takast á við meiri-
háttar verkefni í nýjum greinum.
Hinum skammsýnu ríkisrekstrará-
formum sem nú eru uppi verður að
breyta. Það jafnræði sem ríkt hefur í
íslenzku atvinnulífi um áratugaskeið
verður að varðveita."
Erlendur Einarsson minntist einnig
í hátíðarræðunni á þátttöku samvinnu-
hreyfingarinnar í atvinnurekstri. Hann
sagði:
„Það er framtíðarstefna samvinnu-
hreyfingarinnar að taka þátt í atvinnu-
uppbyggingu þjóðarinnar eftir því sem
aðstæður og fjárhagsgeta leyfa. í vax-
andi mæli er nú litið til samvinnuhreyf-
ingarinnar til þátttöku í atvinnurekstri.
Samvinnuhreyfing er opin fyrir sam-
starfi við aðra aðila við uppbyggingu
atvinnufyrirtækja, hvort sem um er að
ræða sveitarfélag, einstaklinga eða
ríki.
f flestum héruðum landsins eru sam-
vinnufélögin burðarásar atvinnulífs-
ins. Framtíðarstefna samvinnuhreyf-
ingarinnar er og hlýtur að verða að
styrkja þessa burðarása. Samvinnu-
menn líta svo á að unnt sé að virkja
miklu meir en orðið er, það afl sem í
fólkinu sjálfu býr í byggðum landsins.
Það verður framtíðarstefna samvinnu-
hreyfingarinnar.
Á nýloknum aðalfundi Sambandsins
var samþykkt að koma á fót sérstökum
sjóði innan samvinnuhreyfingarinnar
til að auka möguleika hennar til þátt-
töku í atvinnulífi þjóðarinnar. Sjóður
þessi skal heita Samvinnusjóður ís-
lands og er stofnun hans aldarafmælis-
gjöf til samvinnuhreyfingarinnar.
Við væntum mikils af þessum sjóði.
Vonandi verður Samvinnusjóður ís-
lands kraftmikil lyftistöng í uppbygg-
ingu samvinnustarfs á komandi árum,
í samvinnufyrirtækjunum sjálfum og
einnig með þátttöku samvinnuhreyf-
ingarinnar í atvinnurekstri með öðrum
aðilum.
Stefnuskrá samvinnuhreyfingarinn-
ar og Samvinnusjóður íslands eru
merk mál er miða að því að samvinnu-
menn geti að sínum hluta staðið við
skyldur nútímans við framtíðina, með
því að leggja sífellt í ný og ný átök á
sviði skipulags, rekstrar og fram-
kvæmda. Við höfum tekið við arfi frá
eldri kynslóðum, jafnt í áþreifanlegum
verðmætum eins og eignum og fyrir-
tækjum, sem hugsjónum og hugmynd-
um er hafa mótazt og þroskazt við
íslenzk skilyrði. Og á okkur hvílir sú
ótvíræða skylda á komandi árum að
ávaxta þennan arf.
• En við skulum hafa hugfast, að
hvorki andleg né veraldleg verðmæti
verða ávöxtuð með aðferð ormsins,
sem liggur á gullinu. Fjármagnið verð-
ur að vera í þjónustu fólksins, það
verður að vera í veltunni hjá fyrirtækj-
um fólksins til þess að knýja áfram
samvinnustarfið með stöðugt nýrri
uppbyggingu. Á sama hátt verða hug-
sjónirnar að vera lifandi og hugmynd-
irnar að baki þeim að þróast með
breyttum aðstæðum."
Markmiðið að bæta
manninn sjálfan
Erlendur Einarsson vék síðar í
hátíðarræðunni að þeim miklu breyt-
ingum, sem orðið hefðu í þjóðfélaginu:
„{slenzka þjóðin hefur notið óvenju-
legrar hagsældar á undanförnum árum
og áratugum. Hagsæld hennar hefur
verið slík, að lífskjör þjóðarinnar hafa
verið með því bezta sem þekkist meðal
þjóða heimsins.
Þessi velmegun hefur haft í för með
sér stórfellda breytingu á þjóðlífi öllu,
svo ekki verður líkt við annað en
byltingu. Sú bylting kemur m.a. fram
í nýjum siðum og venjum en því miður
hafa margar gamlar dyggðir glatazt í
umrótinu.
Við skulum jafnan hafa hugfast að
markmið samvinnuhreyfingarinnar um
efnahagslegar framfarir hlýtur ávallt
að miða að því að bæta manninn
sjálfan, að efla mannrækt og manngildi
og að auka skilning og jöfnuð milli
manna og þjóða. Forsenda þess hlýtur
að vera sú meginregla að ágreinings-
mál séu leyst með friðsamlegum hætti.
Nú á þessum síðustu tímum þegar
hættur kjarnorkuvígbúnaðarins eru
orðnar hverjum manni Ijósar, ogóttinn
við gjöreyðingu allrar siðmenningar á
jörðinni hvílir eins og mara yfir
löndum og lýðum þá hlýtur krafan um
frið að vera ofar öllu öðru. Að leggja
sitt af mörkum til varðveizlu friðar í
heiminum, ætti að vera verðugt verk-
efni íslenzku þjóðarinnar á komandi
árum.“
Ný öld
Undir ræðulokin fórust Erlendi Ein-
arssyni þannig orð:
„I hönd fer ný öld í íslenzku sam- -
vinnustarfi. Sem fyrr mun samvinnu-
hreyfmgin setja markið hátt í uppbygg-
ingu íslénzks atvinnulífs með þátttöku
fjöldans sem kjölfestu og manninn í
öndvegi. Það er boðorð nýrrar aldar.
Til að ná settu marki þarf margt að
haldast í hendur. Ef til vill lýsir vísa 1
Stefáns G. Stefanssonar betur en flest
annað hvers samvinnuhreyfingin þarf
til að skila ætlunarverki sínu.
Þitt er menntað afl og önd
eigirðu fram að bjóða
hvassan skilning, haga hönd
hjartað sanna og góða.
Hreyfingin þarf á öllum tímum að
eiga menntað afl og önd til þess að geta
tekizt á við ný og ný verkefni. Hreyf-
ingin þarf skarpan skilning, hagleik
handa og hugar til þess að vinna verkin
og gera hugsjónirnar að veruleika.
Hreyfingin þarf að geta virkjað afl og
önd félagsmanna, þá skapast máttur
hinna mörgu. Og hjartað sanna og
góða verður að slá undir í samvinnu-
starfinu. Takist okkur þetta mun sam-
vinnuhugsjónin bera ríkulega ávexti á
nýrri samvinnuöld."
Hátíðarræða Erlendar Einarssonar
á afmælishátíðinni að Laugum í fyrra
felur sannarlega í sér margt, sem vert
er að rifja upp og hafa hugfast. Því er
það gert hér.
Þórarinn Þorarinsson,
ritstjóri skrifar