Tíminn - 24.07.1983, Side 10
10
SUNNUDAGUR 24. JÚLÍ 1983
HANDAN
GRÍMUNNAR
— Tvö hundruð ár frá hingaðkomu
franska rithöfundarins Stendahl
■ Henri Beyle/Stendahl: skrifaði, elskaði, lifði.
■ „Með ánægju inyndi ég ganga með
grímu. Með gleði myndi ég skipta um
nafn."
Og það gerði Henri Marie Beyle,
fransmaður, skammlaust og hvað eftir
annað: mislas til að mynda nafnið á
þýsku þorpi sem hann átti leið um á
hestbaki og kallaði sig Stendahl í stað
Stendal. Hann skrifaði skáldsögur sem á
sinni tíð - fyrra parti nítjándu aldar -
náðu litlum vinsældum þó segja mcgi
Baízaco til hróss að hann bar kennsl á
snilligáfu þegar hann rakst á hana.'
Raunar jós Stendahl sig ekki ösku þótt
hann hlyti ekki þá viðurkenningu scm
hann vissi ósköp vel að hann átti inni -
yppti bara öxlum því svona er lífið.
„Minn tími kemur,“ fullyrti hann,
„seinna. Kannski 1880. Kannski 1935.“
Auðvitað rættist þessi spá hans. Tími
rithöfundar sem boðaði komu Nútíma-
mannsins á grcinilcgri hátt en kollegar
hans hlaut að koma. Stendahl er samtíð-
armaður okkar þó svo hann hafi tekið þátt
í herlciðangri Napóleons til Moskvu og
nú séu liðin rétt tvö hundruð ár frá
fæðingu hans. Stendahl er niðri í Austur-
stræti.
Tvö hundruð ár - það merkir að hann
hafi í heiminn borist það herrans ár 1783
og átti atburðurinn sér stað í Grenoble í
suðurhluta Frakklands. Faðir hans var
ágætlega stæður lögfræðingur en þeir
feðgar áttu ekki skap saman - „Skíthæll-
inn“, eða eitthvað í þá veru, var það
nafn sem Stendahl brúkaði alla jafna yfir
föður sinn. Móðir sína dáði hann hins
vegar ævina á enda og hafði hana til
fyrirmyndar Madame de Renal - Freud-
istar, hafið hægt um ykkur! En móður
sinnar naut Stendahl þó ckki lengi því
hún lést er hann var sjö ára. Ari fyrr
hafði frönsk borgarastétt marsérað gegn
Bastillunni og franska byltingin brotist
út.
Ojá. þetta voru róstusamir tímar og
það var kannski einmitt um þær mundir
sem óróleg, eirðarlaus vitund Nútíma-
mannsins tók að mótast. Er Stendahl var
tíu ára fagnaði hann nýtilkomnu haus-
leysi Loðvíksins 16da - tæplega tvítugur
fylgdist hann með dökkbrýndum Kors-
íkubófa hrifsa öll völd í Frakklandi.
Napóleon var ávallt hans maður og
helsti - ef ekki cini - dýrgripur hins
ógæfusama Julien Sorcl var dálítil mynd
af þessum mesta stríðsherra þeirra tíma.
Herför Napóleons
til Moskvu
Strax í æsku ákvað Henri Beyle - sem
síðar varð Stendahl - að öðlast mikla
þekkingu á mannshjartanu og þá átti
hann vel að merkja ekki við blóðiþrútinp
vöðva í brjóstholinu. Hann var líka
ráðinn í að helga sig hamingjunni og
fyrirfram sannfærður um að einhvers
staðar mýndi hans sneið af mikilfengleik-
anum að finna - gallinn var sá að lengst
af hafði hann ekki hugmynd um hvar
vænlegast væri að leita. Ekki var hann
vísindamaður að upplagi þó svo honum
gengi afbragðs vel við lærdómsstagl og
hafði stærðfræðigáfur umfram flesta
menn. Herinn? Já, hvernig væri það.
Stríðsgæfa Korsíkumannsins bauð ung-
um og metnaðargjörnum borgarasonum
upp á áður ókunn ævintýri. Árið 1799
komst hann gegnum klíku í vinnu hjá
stríðsmálaráðuneytinu (í þá daga var sú
Oceaníska hræsni sem felst í orðinu „
varnarmálaráðuneyti" ekki enn komin
til sögunnar), og það átti fyrir honum að
liggja að taka sinn þátt í flestöllum
herleiðöngrum Napóleons. Þegar hann
lagði sig fram þjónaði hann af atorku -
um það er engum blöðum að fletta - en
tók þó ekki þátt í bardögum. Hann mun
aðeins hafa verið vitni að einni slíkri
slátrarahátíð og skildi hvorki upp né
niður í gangi orustunnar cn þessi reynsla
varð kveikjan að hinni ógleymanlegu
Waterloo-lýsingu í skáldsögunni La
Chartreuse de Parme. í stað þcss að
höggva mann og annan fékkst Stendahl
við ýmis skipulagsstörf að baki víglín-
unnar og þótti einkum og sér í lagi
standa sig með prýði meðan stóð á hinu
erfiða undanhaldi franska hersins frá
Moskvuborg árið 1812. Síðar gortaði
hann af því við kunninga sinn - sjálfsagt
yfir glasi og ekki í ósmáum stíl - að
Napóleon hefði haft á honum mikið
uppáhald en hvort Byron lávarður trúði
honum er ekki allscndis víst - seinni
tíma menn gera það altént ekki. Enginn
efast aftur á móti um dálæti Stendahls á
keisara sínum og eftir ósigur þess síðar-
nefnda við Leipzig árið 1814 og eftirfar-
andi Elbuför, þá þótti Stendahl hart
orðið í hcimi hér og kominn tími til að
taka pokann sinn. Hann sagði skilið við
hcrinn enda hafði hann, þegar allt kom
til alls, ekki verið neitt óþarflega sam-
viskusamur svona hvunndags. Hinir nýju
yfirmenn konungsríkisins gerðu akkúrat
ekkert til að halda í hann.
Stendahl settist að á Ítalíu en það land
var honum einhverra hluta vegna hug-
leikið. Hann hafði frá blautu barnsbeini
haft áhuga á bókmenntum og ritstörfum
og nú hóf hann sjálfur að skrifa af
dugnaði. Eitt sinn fékk hann þá hugljóm-
un að skrifa leikrit og endaði á að skrifa
þau mörg, öllsömul í bundnu máli. Þeim
fáu sem leggja á sig að lesa þau núorðið
ber saman um að þau séu ótrúlega,
óleyfilega vond. En Stendahl sýslaði
einna mest við ýmiss konar blaða-
mennsku og á þeim fronti gekk honum
betur - ávann sér aðdáun margra svo-
kallaðra andans manna fyrir kjarkmikla
gagnrýni sína á menn og málefni en varð
sér einnig úti um taumlausa andúð
stjórnvalda í fleirieneinu ríki. Lögreglu-
njósnarar fylgdu honum hvert fótmál og
árið 1821 var hann útlægur gerður frá
sinni elskuðu Ítalíu - sakaður um það til
málamynda að vera spíón. Hann hafði,
eins og Ijóst má vera af bókum hans,
óslökkvandi áhuga á stjórnmálum en
eins og jafn Ijóst er af bókunum þá var
hann í rauninni alltof mikill einstaklings-
hyggjumaður til að geta lagt sál sína í
pólitík. Þar er þörf hópsálar, hóphyggju
og Stendahl umgekkst hugsjónir með
ýtrustu gát. Ef hann var eitthvað í
pólitík var hann alla tíð Bónapartisti
hvað svo sem það stóð fyrir.
Að komast yfir konur
Fyrstu útgefnar bækur Stendahls fjöll-
uðu um ýmsa hluta ítalska. Hann skrif-
aði um ítalska málarameistara, borgríki
og tónlistarmenn en þessar bækur þykja
langt í frá sígildar nú enda kom í ljós að
hann var ósmeykur við að taka það
traustataki sem aðrir höfðu ritað og birta
sem kafla af eigin bókum. Fyrsta bók
hans sem þykir athygli verð kom á þrykk
árið 1822 og hana taldi Stendahl til
dauðadags vera sína bestu. Þetta var
eins konar fræðslurit um ástina og bar
því sæmdarheitið De l’Amour.
Þau voru þrjú helst, markmiðin sem
Stendahl setti sér ungur og stefndi að
upp frá því. í fyrsta falli hafði hann síður
en svo nokkuð á móti því að komast ögn
áfram í mannfélaginu. Hann var ekkert
yfirmáta hrifinn af uppruna sínum í
millistétt og eins og Balzac gerði hann
dálítið af því að bæta titlinum de framan
við nafn sitt í algeru heimildarleysi. En
þessu göfuga markmiði náði Stendahl
varla. Faðir hans fór til guðs eftir að hafa
sólundað mest öllu fé sínu í vonlausar
tilraunir í landbúnaði og Stendahl þótti
það eftir Skíthælnum að skilja vesalings
son sinn eftir arflausan. Það voru sem sé
til í Frakklandi auðugri menn en Henri
Marie Beyle. Markmið númer tvö gekk
út á dýrðina, hamingjuna - víkjum
nánar að því nokkrum línum neðar.
Þriðja takmarkið var ofureinfalt: Sten-
dahl hafði fullan hug á því að komast yfir
eins margar konur og hann frekast gæti.
Orðið ást var á þessum tíma sem hér
um ræðir nokkuð kryddað merkingu
kynlífs en það var hlutur sem Stendahl
neitaði sér ekki um ef færi var á að njóta
þess. Engu að síður er sú ást scm hann
ritaði um í fræðslubók sinni - og þá ekki
síður í skáldsögunum - fyrst og fremst
hin huglæga ást en henni var Stendahl
þaulkunnugur. Hann var einlægt ást-
fanginn en svo illa vildi til að þær konur
sem hann festi ást á hneigðust til að láta
sér fátt um finnast - þótti hann ýmist
fyrir neðan sína stéttskiptu virðingu
ellegar hreint og beint skoplegur. (Ástin
spyr ekki um útlit en hér má skjóta því
að Stendahl hafði ekki til að bera fegurð
Appollós - hann var til dæmis fitubolla.)
En Stendahl gafst ekki upp, hann rýndi
í hjarta sitt, skilgreindi tilfinningar sínar
og setti þær á blað. De l'Amour þykir
eftirtektarverð fyrir það af hversu miklu
öryggi og vissu Stendahl ritar um ólg-
andi, blæðandi ástríður—það svipti hann
þó síst þeim hæfileika , þeirri bölvun að
finna til. Sjálfsvitund hans - persóna
hans - var nýmæli í bókmenntum og á
ekki minnstan þátt í að hann er ekki
gleymdur nú þótt jafnaldrar hans hafi
tekið honum fálega. Á tuttugu árum
seldust ekki nema tuttugu eintök af De
l’Amour.
Um miðnætti á krám
þar sem allar konur
eiga sér elskhuga
Þegar hér var komið hafði Stendahl,
eins og hann var farinn að kalla sig, sett
fram kenningar um hvernig maðurinn -
eða í það minnsta hann sjálfur - skyldi
haga lífi sínu. Á því nafni sem var svo
til eini arfur hans eftir Skíthælinn byggði
hann fyrirbærið Beylisme. Þungamiðjan
í öllu saman er eftirsóknin eftir hamingj-
unni. Sá frægi frasi la chasse en bonheur.
Beylisminn var ekki, skal vandlega tekið
fram, lífsnautnastefna þó Stendahl þætti
ekki verra að hafa það svolítið huggulegt
- hann elskaði, kvót, að sötra púns um
miðnætti á krám þar sem allar konur áttu
sér elskhuga. En sem sé, heila málið
snerist öllu heldur um að eignast djúpa
þekkingu á sínu eigin hjarta - eða sjálfi
eins og sagt yrði nútildags - og taka
þannig virkan þátt í að skapa það. Það
er margt mótsagnakennt í Beylismanum
eins og hann birtist í ritum Stendahls -
þar berjast hreinskilnin og hræsnin,
sjálfsstjórnin og taumleysið, einlægnin
og efahyggjan - og hér verður þetta
„kerfi“ ekki rakið mikið nánar en í
öllum sínum þversögnum benti það
langt fram á við - til fyrrnefnds Nútíma-
manns. Sumir hafa séð í Stendahl óljós-
an fyrirrennara existentíalismans; aðrir
þykjast þekkja í honum og persónum
hans, sem af örvæntingarfullum ákafa
freista þess að vera sjálfum sér nægar,
rótina að Ofurmenni Nietzsches, og má
geta þess að spámaðurinn níðski mun
hafa rit Stendahls í hávegum. Hvort
tveggja er raunar í meira lagi vafasamt -
fyrst og síðast var Stendahl næstum
ofsalegur einstaklingshyggjumaður og
gilti einu hvert einstaklingshyggjan bar
hann - hann var skarpskyggn draumóra-
maður, tilfinninganæmur efahyggju-
postuli, hann var ástríðufullur og kald-
hæðinn í senn. í bókum sínum átti hann
til að lýsa djúpum og flóknum tilfinning-
um af ógnvekjandi nákvæmni - að
öðrum kosti sagði hann iðulega: „Þetta
var of dásamlegt til að því verði með
orðum lýst" - og þar við sat. Hvort er
skárra að segja of mikið eða of lítið?
Vangaveltur Stendahls um notagildi,
nothæfni orða voru einnig nýmæli. Hvort
mun hann hafa vísað veginn að þögn-
inni?
Ævi hans á ný. Eftir að hann kom
nauðugur frá Ítalíu gerðist Stendahl
menningarviti í París og ritaði ýmsar
bækur um kúltúr og bókmenntir - meðal
annars eina um Racine og Shakespeare
en þann síðartalda dáði Stendahl um-
fram aðra rithöfunda. Annars vissi hann
varla hvernig hann átti að snúa sér í
sífelldum þrætum rómantíkera og klass-
íkista - hann hafði drukkið í sig Rouss-
eau í æsku og vissi fullvel að undan
honum kæmist hann aldrei en gerði þó
sitt besta; las ýmsa spámenn upplýsing-
arinnar og tileinkaði sér skoðanir þeirra
með misgóðum árangri. Mótsagnir enns
Rautt og svart
En allt um það, árið 1828 gaf Stendahl
b Skopmynd frá 1828.