Tíminn - 18.09.1983, Blaðsíða 9

SUNNUDAGUR 18. SF.PTEMBER 1983
9
menn og málefni
Saga af járnblendi eða
spár og raunveruleiki
■ Járnblendiverksmiðjan á Grundar-
tanga hefur verið í sviðsljósinu síðustu
daga, og reyndar stóriðjumál okkar
Islendinga almennt. Fulltrúar japansk-
ra fyrirtækja hafa verið hér á landi að
ræða við íslenska og norska fulltrúa
um hugsanleg kaup á hluta af eign
Elkem í íslenska jarnblendifélaginu.
Erfið fjárhagsstaða fyrirtækisins hefur
þar komið til umræðu, og einnig í
fjölmiðlum.
Og það er vissuiega ástæða til þess
að velta sögu járnblendkiverksmiðj-
unnar fyrir sér og sjá hvort kannski sé
hægt að læra eitthvað af þeirri reynslu
vegna framtíðarákvarðana í stóriðju-
málum. Af þeim fréttum, sem berast
af vélakaupum í kísilmálmverksmiðju,
sem ekkert liggur fyrir um að muni
reynast hagkvæmt fyrirtæki, virðist
ekki vanþörf á, að stjórnmálamenn
fari að líta á stórframkvæmdir af þessu
tagi af kaldri skynsemi í stað þess að
vera alltaf að byggja sér einhverja
misjafnlega heppilega minnisvarða.
Fyrst kannað
1971-1974
Magnús Kjartansson, þáverandi iðn-
aðarráðherra, skipaði viðræðunefnd
um orkufrekan iðnað árið 1971 og
vann hún að viðræðum og samninga-
gerð við erlenda aðila um þátttöku í
uppbyggingu orkufreks iðnaðar.
Nefndin ræddi m.a. ítarlega við banda-
ríska fyrirtækið Union Carbide um
eignaraðild að járnblendiverksmiðju í
Hvalfirði. Skýrsla nefndarinnar fylgdi
svo með stjórnarfrumvarpi um járn-
blendiverksmiðjuna, sem lagt var fram
á Alþingi veturinn 1974-1975. Þar var
í stórum dráttum gert ráð fyrir þeirri
verksmiðju, sem síðar var byggð í
samvinnu við Elkem, og mikil bjart-
sýni ríkti um markað og markaðsverð,
eða svo vitnað sé í skýrslu nefndarinn-
ar:
„Ferrosilikon er nær eingöngu notað
í stálframieiðslu og jarnsteypum, og er
markaöurinn því eðlilega háður sveifl-
um í þessum framleiðslugreinunt. Eins
og kunnugt er hefur stálframleiðsla
stöðugt fariö vaxandi í heiminum á
undanförnum árum, en að vísu með
nokkrum sveiflum. Gert er ráð fyrir,
að árið 1974 verði framleitt meira stál
heldur en nokkru sinni fyrr í sögunni.
Nú er gert ráð fyrir áframhaldandi
eftirspurnaraukningu eftir ferrosili-
koni, ekki einungis vegna mikillar
aukningar í stálframleiðslu, en áætluð
aukning á yflrstandandi ári í Vestur-
Evrópu er um 5% á ári, heldur einnig
vegna þess að ýmsar járnblendiverk-
smiðjur eru orðnar gamlar og tækni-
lega úreltar og þannig staðsettar, að
þær verða ekki endurbyggðar á ný“.
Um verðið á framleiðslunni sagði
m.a.:
„I samræmi við aðra hráefnismark-
aði, sem háðir eru sveiflum, hefur verð
á ferrosilikoni einnig verið breytilegt.
Síðan 1970 hefur verðið þó verið á
uppieið og á árinu 1973 og það sem af
er árinu 1974 hefur verð hækkað
stórkostlega... ferrosilikon er í flokki
þeirra hráefna og hálfunninna iðnaðar-
vara, sem hækkað hafa mest í verði á
undanförnum árum og almennt er
talið, að verð á því muni ekki lækka
aftur, þar sem framleiðslukostnaður er
svo mjög háður orkuverði, en auk þess
munu auknar mengunarvarnir stór-
hækka framleiðslukostnað í eldri verk-
smiöjum."
Það vantaði sem sé ekki bjartsýnina
1974, og um s'amningsaðilann þáver-
andi, Union Carbide, sagði m.a.:
„Það er enginn vafl á því, að ekkert
fyrirtæki í heiminum er jafnsterkt á
öllum sviðum málmblendiframleiðsiu
og sölu, og því er samvinna við fyrir-
tækið mikilvæg trygging fyrir því, að
öruggir markaðir fáist fyrir það ferros-
ilikon, sem hér yrði framleitt".
Hvers vegna hætti
Union Carbide við?
Þetta „sterkasta" fyrirtæki í heimi”
á öllum sviðum málmblendifram-
leiðslu" dró sig út úr þessum samning-
um og hætti við allt saman árið 1976.
Þá var norska fyrirtækið Elkem
komið inn í myndina, og veturinn
1976-1977 var lagt fram nýtt stjórnar-
frumvarp. Þar var samningur við Elk-
em um eignaraðild að verksmiðjunni á
Grundartanga í stað Union Carbide.
I greinargerð með frumvarpinu
koma fram ástæður þess að Union
Carbide taldi járnblendiverksmiðju á
íslandi óhagkvæma. Þar segir m.a.:
„í október 1975 var gert hlé á
viðræðunum um lánsfjármálin, jafn-
framt því sem fulltrúar Union Carbide
létu í Ijós um þær mundir verulegar
áhyggjur yfir framvindumöguleikum
fyrirtækisins í nánustu framtíð. Á
árinu 1975 var verulegur samdráttur á
markaði fyrir kísiljárn og töldu fulltrú-
arnir hugsanlegt að vöxtur eftirspurnar
yrði hægari en fyrr hafði verið áætlað,
jafnframt því sem fjölgun eða endur-
nýjun kísiljárnverksmiðja gæti orðið
nteiri næstu árin en fyrri kannanir
hefðu bent til. Einnig töldu þeir líkur
á hækkandi byggingarkostnaði. Með
hliðsjón af þessu var tekin um það
sameiginleg ákvörðun á stjórnarfundi
í Járnblendifélaginu að endurskoða
áætlanir um stofn- og reksturskostnað
félagsins og gera nýja markaðsathug-
un. Var og ákveðið að fresta fram-
kvæmdum við bygginguna að svo
stöddu og neyta heimilda til þess í
gerðum verksamningum.
Snemma árs 1976 lágu fyrir ýmsar
niðurstöður af þeim athugunum, sem
stjórnin hafði ákveðið, og töldu full-
trúar Union Carbide þær staðfesta
áhyggjur sínar fremur en hitt. Kváðust
þeir reiðubúnir til að standa við allar
skuldbindingar sínar samkvæmt gerð-
um samningum, en hins vegar væri
útlit fyrir að ekki mundi takast að
koma verksntiðjunni upp án frekari
skuldbindinga af hálfu beggja aðila.
Teldu þeir vafasamt að ganga til slíks
vegna þess að líkur væru til lakari
afkomu fyrirtækisins en við hefði mátt
búast, og kæmi allt eins til greina að
leggja það á hilluna að svo stöddu."
Síðan segir frá því að framkvæmda-
stjóri Járnblendifélagsins og skrifstofu-
stjóri iðnaðarráðuneytisins hafi farið
til Noregs og m.a. rætt við fulltrúa
Elkem-Spigerverket. „Virtust þessir
aðilar langt frá því að vera svartsýnir á
framtíðarhorfur kísiljárnframleiðslu,
þrátt fyrir tímabundna erfiðleika“,
segir þar. Og það var sýnilega fyrst og
fremst vegna þess að Elkcm spáði
jákvæðri framtíð - í stað dapurlegra
spádóma Union Carbide, sem samið
var við þá um að koma inn í Járn-
blendifélagið í stað hins bandaríska
fyrirtækis.
Þegar litið er á þróun mála síðan þá
er auðvitað Ijóst, að svartsýn spá
Union Carbide um framtíðarþróun
markaðsmála kísiljárnframleiðslunnar
hefur reynst rétt en bjartsýn spá
Elkem röng. Af því stafar sá vandi,
sem við hefur verið að glíma og sem
þegar hefur kostað ríkissjóð og þar
með skattborgar.ana stórfé umfram
það sem gert var ráð fyrir.
Spár og
raunveruleikinn
Það er rétt að taka það fram hér, að
það eru spárnar um markaðinn. sem
hafa brugðist varðandi járnblendiverk-
smiðjuna. Áætlanir um byggingar-
kostnað hennar og reksturskostnað
hafa staðist, en stórfelldur munur er á
því söluverði og því sölumagni, scm
Elkem gerði ráð fyrir þegar við það
fyrirtæki var samiö, og því sem komiö
hcfur á daginn.
Það kom frtim hjá forstjóra Járn-
blcndifclagsins í blaðaviðtali í vikunni.
að í vor heföi verið gerður samanburö-
ur á upphaflegu áætlununum og raun-
vcrulcgri niðurstöðu.
í þcssum samanburði kcmur fram,
aö sölumagn verksmiöjunnar til árs-
loka 19S2 var áætlað 176 þúsund tonn,
en varð í rcynd rúmlcga 112 þúsund
tonn. Mismunurinn er 64 þúsund tonn
cða 57% af scldu mágni.
Heildarsölutekjur til ársloka I9S2
áttu samkvæmt áætluninni aö vera
714,1 milljón norskra króna en urðu í
reynd 378,4 milljónir. Mismunurinn cr
335,6 milljónir, scm cr um 89% af
samanlögðum sölutekjum.
• Rétt er að gcta þess að í upphaflegu
áætlununum var gert ráð fyrir að
vérksmiðjan tæki til starfa síðla árs
1978, en hún fór ekki í gang fyrr en
vórið (979. Þaö hreytir þó litlu um
þctta. Samkvæmt upplýsingum Járn-
blcndifélagsins var söluvcrð á tímabil-
inu fram til síðustu áramóta frá 12.1%
til 26.9% lægra pr. tonn í norskum
krónum cn áætlað var, cn ef tillit er
tckið til raunvcrulcgra almennra verð-
breytinga varð hresturinn í söluverði
enn meiri eða allt upp í 40.3%.
Sá samanburður, scm Járblcndi-
félagið telur ráunhæfastan í þessu
sambandi, sýnir að sölutekjurnar voru
168,5 milljónum norskra króna minni
Elías Snæland Jónsson,
ritstjóri skrifar
en áætfað var. eða 378,4 milljónir.
Mismunurinn nemur um 45% af raun-
verulegum sölutckjum.
Það cr því sama, hvcrnig söludæniiö
cr rciknaö; áætlanir og spár Elkcm
brugöust hrapallcga. Og auövitaö voru
áætlanir um sölumálin forscnda þess
aö járnblcndiverksmiöjan var talin
vænlegt fyrirtæki af íslenskum stjórn-
völduni.
Hvað nú?
Ríkissjóöur þurfti sem kunnugt er í
fyrra að hlaupa undir bagga með
Járnblendiféláginu. Frant hefur komið
að stjórnendur fyrirtækisins rcikna
með að tapið í ár geti farið upp í 150
milljónir króna. Hvernig verður staðiö
undir því? Þurfa skattborgararnir aftur
aö konia þar til aðstoðar? Það kemur
í Ijós.
Viötöl scm hirt hafa verið í blöðum
við fulltrúa Japana, sem hér voru að
ræða við Járnblcndifclagið og íslcnsk
stjórnvöld. sýna, að þeir gera sér
glögga grein fyrir stöðu fyrirtækisins
og eru ekkert að skafa utan af því.
„Frá okkar sjónarmiöi cr fyrirtækiö á
barmi gjaldþrots. Þaö hcfur tapaö of
miklu og cr á hcljnrþröm", segir einn
þeirra.
Þeir segja jafnframt í viðtölum, að
'þeir muni „aðcins íhuga þáttlöku cftir
aö fyrirtækiö hcfur verið cndurljár-
magnaö og cndurskipulagt". Hvað
þýðir þetta? Jú, að forsenda fyrir aðild
Japana sé að núverandi hluthafar, þar
á meðal íslenska ríkið, leggi verulegt
fjármagn til viöbótar í Járnblendifélag-
ið. Ekkier liægtaðskiljaþaðöðruvísi.
Forstjóri Járnblendifélagsins hcfur
sagt í blaöaviötölum. að horfurnar hjá
vcrksniiðjunni séu mun bjartari en fyrr
á árinu. þar sem vcrðlag á framleiðsl-
unni fari hækkandi. Við skulum vona
að svo sé, en það kemur einnig fram
hjá honum, að hanntelur samt sem
áður, að allt að 150 milljón króna tap
verði á þessu ári.
Lærist eitthvað?
Það er eins og Isjcndingum sé margt
bctur lagiö cn að halda út í stóriðju.
Sporin í þeim efnum hljóta vissulega
að hræða. Kannski m’á scgja að íslcnd-
ingum hafi vcrið vorkunn í þessu
tilviki, þar sem erlcnt stórfyrirtæki
lagði fram áætlanir, scm íslcndingar
höfðu út af fyrir sig litlar aðstæður til
að nicta sjálfstætt. Brotthvarf Union
Carbidc heföi þó mátt hvetja til meiri
varkárni.
I þcssari siimu viku og umræðan um
járnblcndivcrksmiðjuna og samning-
ana við Alusuisse var í fullum gangi,
birtust fréttir af cnn einni stóriöju.
Kísilmálmvcrksmiðju. Þar kom fram,
að þcgar cr búið að gera samning um
kaup á vélum í þessa verksmiðju þótt
ekkert liggi fyrir um markaðsmálin!
Þaö vcit scm sé cnginn hvort nokkurt
rckstrarlcgt vit sé í aö koma vcrk-
smiöju þessari á laggirnar, cn samt cr
búiö aö semja um kaup á vélunum!
Það cr einsog mig minni að svona
hafi verið staðið að verki áður. Þá var
farið út í tiltölulega stórt fyrirtæki á
íslenskan mælikvarða. Vélarnar voru
kcyptar fyrst, áður en nokkrar mark-
tækar rannsóknir höfðu verið gerðar á
því, hvort grundvallarforsendur fyrir-
tækisins væru í lagi. Rcyndar voru
keyptar tvær vélasamstæður, og önnur
þcirra liggur enn í kössum, en hin
er nýlega farin að skila meira en
hálfum afköstum. Kröfluvirkjun heitir
sá krói.
Ætla menn aldrei að læra?
ESJ