Tíminn - 26.03.1986, Blaðsíða 13

Miðvikudagur 26. mars 1986
LANDBÚNAÐUR
Hákon Sigurgrímsson:
Erfiðleikar mjólkur-
framleiðslunnar
Mjólkurkvótinn hefur orðiö
mönnum drjúgt umræðuefni síðustu
vikur og minnist ég þess ekki að
nokkurt eitt mál innan landbúnaðar-
ins hafi vakið jafn miklar hræringar
hin síðari ár.
Margra og misjafnra grasa kennir
í þessum umræðum en nokkur atriði
ganga þó cins og rauður þráður í '
gegnum umfjöllunina. Ég mun í !
þessari grcin ræða sum þcirra og
leitast við að skýra nokkuð hvað að
baki þcirra býr.
Af leiðing - ekki orsök
Útrcikningar fullvirðisréttarins
eða mjólkurkvótinn, eins og hann er
almcnnt kallaður cr umbúðalaus
staðfesting á þeirri stöðu scm ríkt
hefur í málefnum mjólkurfram-
leiðslunnar undanfarin ár, stöðusem
allir hafa vitað um en fáir viljað
horfast í augu við. Kvótinn er því
afleiðingen ekki orsök í þessu máli.
Mjólkurframleiðcndur hafa búið
við framleiöslustjórnun frá árinu
1979. I fyrstu tóku bændur stjórnun-
ina mjög alvarlega, þeir fengu út-
reiknað búmark og komið var ú
skömmtun á kjarnfóðri.
Á tveimur árum minnkaði fram-
leiðslan úr 117 milljónum lítra árið
1979 í 103 milljónir árið 1981.
Hins vegar hafði þetta kerfi þann
megingalla að möguleikar voru ekki
á að tilkynna hverjum einstökum
bónda fyrirfram hve mikið liann
mætti framleiða. Ástæðan var sú að
ekki var vitað fyrirfram hve miklir
fjármunir yrðu til ráðstöfunar til
þess að greiða mjólkina fullu verði
og menn treystu sér ekki til að axla
þú ábyrgð sem því fylgdi að áætla
það.
Hætt var við kjarnfóðurskömmt-
unina árið 1981 og í reynd varð þessi
stjórnun aðeins aðferð til þcss að
jafna niður eftirá þeim halla sem var
á mjólkurframleiðslunni, þ.e. jafna
niður því sem á vantaði að innlendi
markaðurinn og útflutningsbæturnar
nægðu til að greiða fullt verð fyrir
alla framleiðsluna. Vegna þess hve
kerfið var laust í reipum sáu margir
sér leik á borði að auka framleiðsl-
una í von um að fá a.m.k. hluta
viðbótarinnar greiddan fullu verði,
en aðrir virtu liins vegar aðvaranir
bændasamtakanna og drógu úr fram-
leiðslu. Kerfið gliðnaði smám
saman. framleiðslan tók að aukast á
ný og varð rúmar 106 milljónir lítra
árið 1983. Á milli áranna 1983 og
1984 fjölguðu bændur kúm sínum
um eitt þúsund. Allir gátu séð til
hvers það myndi leiða, ekki síst
þegar saman fór batnandi árferði.
Segja má að það hafi verið mjólkin
úr þessum kúm sem stóð fram af við
lok síðasta verðlagsárs, en það verð-
lagsár jókst framleiðslan enn og
varð 111 milljónir lítra. Almanaks-
árið 1985 varð framleiðslan 115,8
milljónir lítra sem er 7,4 milljóna
lítra aukning frá árinu á undan. Þar
af var aukningin 4.5 milljónir á 4
síðustu mánuðum ársins. Pessu veld-
ur fyrst og fremst góðærið og það að
enn hafði kúm fjölgað um nær 700.
Samningurinn við ríkið
Gamla búmarkskerfið réð ekki
við þessa þróun og því var óhjá-
kvæmilegt að finna nýja aðferð til að
stjórna framleiðslunni.
Með búvörulögunum sem sam-
þykkt voru í júní sl. var landbúnað-
arráöhcrra heimilað að gera samning
við Stéttarsamband bænda um
ákveðið magn mjólkur sem ríkið
ábyrgðist bændum fullt verð fyrir. 1
ágústmánuði var gerður samningur
um að ríkið ábyrgðist verð á 107
milljónum lítra, en það er því sem
næst sama magn mjólkur og fram-
leitt var árið 1983 áður en kýrnar
1000 bættust í kúaflota landsmanna.
Samningur þessi markar þáttaskil
í framleiðslustjórnuninni. Hann set-
ur mjólkurframleiðslunni skýr mörk
sem gcfa ekki færi á að fara út fyrir.
Menn geta ekki lengur „gert út á
kerfið" eins og áður var. Jafnframt
veitir samningurinn framleiðendum
öryggi sent áður var ekki fyrir hcndi.
Um hvað er deilt?
Almenn ánægja ríkti meðal bænda
sl. haust um samninginn viö ríkið.
Eg man ekki eftir einni einustu
gagnrýnisrödd þá í garð hans og á
aðalfundi Stéttarsambandsins á
Laugarvatni var samningurinn sam-
þykktur með atkvæðum allra fund-
armanna.
Það er því ekki samningurinn sem
deilum veldur nú heldur það hvernig
mjólkurmagninu - fullvirðisréttin-
um - er skipt milli einstakra fram-
leiðenda.
Það er misskilningur sem fram
kemur í grein eftirTryggva Steinars-
son í Hlíð í Morgunblaðinu nýlega
að svæðabúmarkið sé „sérstakt hug-
arfóstur Stéttarsambands bænda".
Pvcrt á móti hefur hugmyndinni um
svæðabúmark frá upphafi verið tekið
mcð nokkurri varfærni hjá Stéttar-
sambandinu. Hugmyndin mun upp-
haflega vera komin frá bændum í
Austur-Húnavatnssýslu. Með
svæðabúmarki hugðust mcnn
tryggja bændum á einstökuni lands-
svæðum tiltekinn framleiðslurétt og
um leið tryggja vinnslustöðvum á
þessum svæðurn verkefni. Pálmi
Jónssön þáverandi landbúnaðarráð-
herra skipaði nefnd til þess að
kanna kosti og galla við slíka skipt-
ingu síðla árs 1982. Sú nefnd mælti
með því að tekið yrði upp héraðsbú-
mark og á aðalfundi Stéttarsam-
bandsins árið 1984 var samþykkt að
láta vinna tillögur um skiptingu
heildarbúmarksins eftir svæðum.
Með nýju búvörulögunum var svo
landbúnaðarráðherra heimilað að
skipta umsömdu framleiðslumagni
milli héraða. Fól ráðhcrra Stéttar-
sambandi bænda og Framleiðsluráði
að gera tillögur um skiptingu hins
umsamda mjólkurmagns milli hér-
aða og einstaklinga.
Vandfundið réttlæti
Það reyndist bæði tafsamt verk og
erfitt að finna leið til að skipta
fullvirðisréttinum. Það var ekki
vegna þess að allir hlutaðeigandi
væru að gæta hagsmuna héraða sinna
og kæmust þess vegna ekki að sam-
komulagi, eins og Tryggvi í Hlíð
lætur liggja að í grein sinni. Ástæðan
var hins vegar sú að hér var um
frumsmíð að ræða sem engan veginn
lá ljóst fyrir hvernig vera skyldi.
Þegar menn komu heirn frá aðal-
fundinum á Laugarvatni var verkið
að hcita má óunnið. Aðeins lágu
fyrir tillögur um sjálfa svæðaskipt-
inguna en skiptingu framleiðslurétt-
arins var lítið farið að ræða. Sú leið
sem Laugavatnsfundurinn lagði til,
að leggja búmarkið 1980 til grund-
vallar. reyndist við nánari athugun
ófær vegna þeirra miklu breytinga
sem síðan hafa orðið á því hvar
mjólkin er framleidd.
Finna varð leið sem gerði hvort
tveggja í senn, að tryggja þann rétt
sem upphaflega búmarkið veitir en
taka jafnframt nokkurt tillit til þeirra
breytinga sem síðan hafa orðið bæði
á búmarkinu og í dreifingu fram-
leiðslunnar.
Hér er ekki rúm til þess að skýra
útreikning fullvirðisréttarins í ein-
stökum atriðum. Það er mjög eðli-
legt að um liann sé deilt því að í
málum sem þessum cr ekkert algilt
réttlæti til og næstum óhjákvæmi-
legt að einhverjir tclji á rétt sinn
gengið. Menn ættu því að hafa það
í huga að reglugcröin er aðcins sett
til eins árs og á þcim tíma hafa
komið og munu koma fram vankant-
ar sem unnt verður að sníða af fyrir
næstu verðlagsár.Einnig ber að hafa
í huga að eftir er að úthluta 6.5
milljónum lítra sem nota á til leið-
réttinga. Margir eiga því cftir að
rétta nokkuð hlut sinn.
Hákon Sigurgrímsson
Hér hcfir vcrið rakin þróun mjólk-
urframleiðslunnar undanfarin ár, og
aðdragandi þess er bændur sömdu
við ríkið um fullt verð fyrir tiltekið
magn mjólkur. Einnig var rakinn
aðdragandi þess að ákveðið var að
skipta framleiðsluréttinum milli
bænda eftir héruðum og hvað lagt
var til grundvallar þeirri skiptingu.
Hve mikil er skerðingin?
Ef tekið er mið af því mjólkur-
magni sem bændum er tryggt fullt
verð fyrir með samningum við ríkið
á þessu verðlagsári annars vegar og
framleiðslu síðasta verðlagsárs
hins vegar er samdrátturinn um 4%.
Ef þessu hefði verið deilt jafnt niður
á framleiðcndur hefðu þcir allir
orðið að draga saman um þann
hundraðshluta. Margir virðast hafa
gert ráð fyrir að skerðingunni yrði
skipt með þeim hætti. Það hefur hins
vegar ætíð verið sjónarmið Stéttar-
sambandsins varðandi framleiðslu-
stjórnunina að hlífa bæri minni bú-
unum við skeröingu svo sem kostur
er og einnig að meta þann þegnskap
sem margir mjólkurframleiðendur
hafa sýnt með því að draga úr
framleiðslunni. Því var ákveðið að
allir sem framleiða á þcssu verölagsári
lægri hundraðshiuta af búmarki sínu
en sem nemur fullvirðismarki á
svæði sínu, sem er að meðaltali um
75% búmarks, fái alla framleiðslu
sína greidda fullu verði.
Úthlutað var fullvirðisrétti til
1.866 lögbýla. Þar af fengu 576 enga
skerðingu eða tæpt 31% býlanna.'
446 býli fengu innan við 20 ærgildis-
afurða skerðingu, þ.e. þurfa að
draga saman um 3.500 lítra eða
minna. Á 435 býlanna þarf að draga
saman um 20 - 50 ærgildisafurðir
eða á bilinu 3.500 - 8.700 lítra, 308
þurfa að draga saman um 50 - 100
ærgildisafurðir eða 8.700 - 17.000
lítra og á 101 býli þarf að draga
saman um meira en 17 þúsund lítra
mjólkur miðað við síðasta verðlags-
ár.
Það skal enn undirstrikað að eftir
er að úthluta 6.5 millj. lítra fram-
leiðslurétti og á þessi skerðing því
eftir að lækka. Þannig á þeim sem
litla eða enga skerðingu fá eftir að
fjölga. Miðað við þennan fyrsta
útreikning cr þó Ijóst að að um 55%
mjólkurframleiðenda fá enga eða
óverulega skerðingu miðað við fram-
leiðslu þeirra síðasta verðlagsár.
Mestur hluti samdráttarins lendir
því á innan við helmingi framleið-
enda, þeim sent framleiddu unitals-
vert yfir fullvirðismarki á svæði sínu.
Af þessu sést einnig að tillit er tekið
til þcirra bænda sem sýndu þegnskap
og drógu saman framlciðsluna. Þar
er að vísu ekki gengið eins langt og
Stéttarsambandið gcrði tillögur um,
en þar var lagt til að bænduni með
framlciðsu innan fullvirðisréttar við-
komandi svæöis gæfist kostur á að
auka framleiðsluna allt að því marki.
Á þaö féllst landbúnaðarráðuneytið
ekki, a.m.k. ekki í núgildandi rcglu-
gerð, hvað sem síðar vcrður.
Tekjutapið
Mikið hefur verið gert úr því
tekjutapi sem mjólkurframleiðend-
ur verða fyrir vcgna þess að þeim
liefur verið ákveðinn fullvirðisrétt-
ur. Augljóst er aö margir fram-
leiðendur standa þar framnii fyrir
miklum erfiðleikum og aðstaða
þeirra til þcss að mæta þeim er
’ákaflcga misjöfn. Hins vegar vcröur
að undirstrika að enginn fjárhags-
grundvöllur hefur veriö fyrir fram-
leiðsluaukningu tvö síðustu ár.
Verðlagsárið 1983/1984 var unnt að
greiða um það bil 107 milljónir lítra
fullu verði og sama magn hefði verið
greitt fullu verði af framleiðslu síð-
asta verðlagsárs ef ekki hefðu vcrið
gerðar sérstakar ráðstafanir. Þctta
þýöir með öðrum orðum að 3-4
milljónir lítra af framleiðslu þess árs
voru verðlausar. Það er því mjög
vafasamt að tala um beint tekjutap
þar sem í raun voru engar forsendur
til að bændur hefðu tekjur af allri
framleiðslunni.
Rétt cr að benda á það í þessu
sambandi að gamla útflutningsbóta-
kerfið hefði ekki tryggt mjólkur-
framleiðcndum meiri fullvirðisrétt á
þessu verðlagsári en samningurinn
við ríkið gerir.
Hin raunverulegu
fórnarlömb
Þótt aðstaða bænda til þess að
mæta framleiðsluskerðingunni sé
mjög misjöfn eins og áður hefur
veriö bent á, er varla nokkur vafi á
því að þcir sem vcrst verða úti vegna
samdráttarins cru ungu bændurnir
sem nýlega hafa lokið framkvæmd-
um og hafa aðeins að litlu leyti
komið rekstri sínum í gang. Dæmi
um slíka menn er Magnús Guðjóns-
son í Hrútsholti í Eyjarhreppi og ef
hægt er að tala um fórnarlömb
þessara aðgerða er það hann og hans
líkir. Þessir ungu bændur hafa fengið
lán úr opinberum sjóðum og úrskurð
um búmark sem þeir hafa litið á sem
framleiðslurétt. í trausti þess hafa
þeir lagt út í framkvæmdir. Því ber
skylda til að koma þeim til hjálpar
með einhvcrjum hætti.
Kom á óvart
Deilt hefur verið á það hve seint
reglugerðin um stjórn mjólkurfram-
leiðslunnar var tilbúin og margir-
mjólkurframleiðendur telja sig ekki
hafa vitað hvað var á seyði.
Vissulega var mjög bagalegt hve
reglugerðin kom seint og margir
bændur hefðu getað hagað fram-
leiðslu sinni á annan veg ef þeir
Tíminn 13
hefðu fengið útreikning um fullvirð-
isrétt sinn fyrr í hendur.
Á það verður hins vegar að benda
að mjólkurframleiðendur hafa á
undanförnum þremur árum stöðugt
aukið framleiðslu sína þrátt fyrir
mjög eindregnar viðvaranir Stéttar-
sambands bænda og Framleiðsluráðs
um að útilokað væri að þeir gætu
fengið viðbótarframleiðsluna
grcidda og þegar samningurinn við
ríkið var gerður sl. suniar mátti
öllum vera ljóst að hann leiddi til
samdráttar í framleiðslunni.
Mikið áhersla var lögð á að kynna
bændum eðli og innihald samnings-
ins og að öll framleiðsla umfram hið
umsamda magn væri verðlaus. Upp-
lýsingum var hvað eftir annað komið
á framfæri í bændaspjalli útvarpsins
og í Frey t.d. í Stéttarsambandsblaði
Freys sem sent er öllum bændum og
í október og nóvembcr voru haldnir
bændafundir á öllum hclstu mjólk-
urframleiðslusvæðunum til þess að
kynna samninginn. Þar var gerð
grein fyrir því hvcrs væri að vænta
við útrcikning fullvirðismarksins.
Gerð var grein fyrir því að bændur
sem nýttu minna en 75% af búmarki
sínu gætu að meðaltali reiknað með
fullu verði fyrir framlciöslu stna
miðað við síðasta verðlagsár cn
stighækkandi skerðing kæmi á fram-
lciðslu umfram það hlutlall.
Þannig kom Stéttarsambandið
upplýsingum til framleiðenda á
margvíslegan hátt. en greinilega þarf
að styrkja þær upplýsingaleiðir sem
viö höfum hingað til talið fullnægj-
andi.
Ekki buiötil
í Bændahöllinni
Vandamál mjólkurframlciðenda
eru ekki fundin upp í Bændahöllinni
og framleiðslustjórnun er ckkert
óskabarn þeirra sem þar starfa. For-
ustumenn bænda hljóta hins vegar
að axla þá ábyrgð sem því fylgir að
vcra kjörnir í forustu stéttarsam-
taka, bæði gangvart stéttarbræðrum
sínum og öðrum. Innan Stéttarsam-
bandsins eru menn ekki kpsnir til
þess að gæta sérstaklega hagsmuna
einstakra landssvæða heldur til þess
að gæta heildarhagsmuna bænda-
stéttarinnar. Því er fráleitt að tala
um að hagsmunir einstakra lands-
hluta hafi verið fyrir borð bornir
vegna þess að þeir áttu cngan full-
trúa í nefnd þeirri sem gerði tillögur
um skiptingu framleiðsluréttarins.
Framiciðslustjórnun erekki held-
ur ncitt markmið í sjálfu sér heldur
cr hún tæki til þess að koma fram-
lciðslunni í það horf sem mcnn tclja
æskilegt og halda henni síðan í
jafnvægi. Hún er einnig tæki til þess
að drcifa vandanum milli framlcið-
enda eins réttlátlega og unnt er og
gæta hagsmuna þeirra seni lakar eru
settir.
Með framleiðslustjórninni á að
vera unnt að stýra þróuninni þannig
að til heilla verði fyrir framtíð mjólk-
urframleiðslunnar. Þau vandamál
scm mjólkurframleiðslan á nú við
að glírna cru ekki fjörbrot deyjandi
atvinnngreinar, þvert á móti, miklu
fremur eru það fæðingarhríðar nýs
tíma þcssari mikilvægu búgrein.
Sem stendur vinnur fleira fólk við
mjólkurframleiðslu en haft getur
fullar tekjur af henni.
Það er yfirlýstur vilji Stéttarsam-
bandsins aö „stuðlað verði að þcirri
bústærð sem geti veitt fjölskyldu
lífsframfæri sitt með hagkvæmri
tækni og eðlilegu vinnuálagi". Því
verður að leggja áherslu á að þeir
sem þegar hafa fjárfest í góðri að-
stöðu geti haldið áfram framleiðslu.
Hinum þarf að hjálpa til að hefja
aðra framleiðslu.
Umfjöllun fjölmiðla
Það er áberandi hve fjölmiðlar
hafa gert kvótamálinu ítarleg skil.
Þetta mál hefur hlotið meiri og
níálefnalegri umfjöllun fjölmiðla eii
almennt gerist um landbúnaðarmál
og ber að þakka það. Alltof algengt
cr að blaða- og fréttamönnum finn-
ast landbúnaðarmál flókin og setja
sig ekki inn í þau sem skyldi. Það er
því mikið ánægjuefni fyrir okkur
sem að málefnum landbúnaðarins
vinnum að nú starfar hjá öllum
helstu fjölmiðlum fólk sem hcfur
vilja og áhuga á að kynna sér
landbúnaðarmál og leitast við að
fjalla málefnalega um þau.