Tíminn - 02.09.1988, Blaðsíða 9

Föstudagur 2. september 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR

Framleiðum litt unna vöru
fyrir fábrotinn marfcað
Hluti ræðu Jóns Helgasonar, landbúnaðarráðherra á aðalfundi Stéttarsambands bænda á Akureyri 31. ágúst 1988
Á ráðstefnu í Englandi sem fulltrúar frá löndum víðs
vegar um allan heim sóttu og haldin var í tengslum við
konunglegu, bresku landbúnaðarsýninguna í síðasta mán-
uði, var til umræðu þróun nýrrar tækni í sambandi við
landbúnað og þau víðtæku áhrif, sem hún hefur haft og
mun í vaxandi mæli hafa fyrir þá sem að landbúnaði vinna.
í lokaerindi sem prófessor frá Edinborgarháskóla flutti,
dró hann saman nokkrar athyglisverðar staðreyndir, sem
fram höfðu komið í umræðum, m.a. óbein áhrif aukinnar
tæknivæðingar á landbúnað, sérstaklega er varðar félags-
lega og fjárhagslega uppbyggingu. Hann sagði:
„Margar mismunandi ástæður
liggja til þess, að skapast hefur
þrýstingur um heim allan á að
búskaparháttum verði breytt.
Miklar breytingar hafa átt sér stað,
meiri eru framundan. Breytingarn-
ar hafa ekki eingöngu lagst af
fullum þunga á framleiðsluskipulag
landbúnaðarins, heldur gætir
áhrifa þeirra um allt bændasamfé-
lagið, bæði hvað snertir efnahag og
félagsleg samskipti. Með öðrum
orðum hafa þær öru breytingar,
sem eru að verða á högum fjöl-
skyldufólks í sveitum, jafnt félags-
lega og fjárhagslega, oft orðið til
hins verrá og haft slæmar afleiðing-
ar. í þróuðum samfélögum hafa
stjórnvöld örvað tæknivæðingu í
landbúnaði. Þróunin hefur orðið
sú, að kornuppskera, mjólkur-,
framleiðsla og önnur framleiðsla
hefur farið sfvaxandi í sama mæli
og notkun áburðar og annarra
efna. Bændum og þeim sem við
landbúnað starfa, hefur farið fækk-
andi, þótt búskapareiningar hafi
stækkað um helming frá árinu
1955. íbúum í strjálbýli hefur
fækkað, þjónustu farið hnignandi
og möguleikar minnkað; stefnt er
niður á við á sviði félagslegrar
velferðar sveitanna. Uppbygging
landbúnaðar hefur breyst, orðið
stöðugt kappsfyllri og sérhæfðari,
bæði hvað varðar framleiðslu og
búfjárrækt, en breytingar á fram-
leiðsluvörum frá bændum sjálfum
hafa verið hægfara. Enn framleiða
bændur lítt unnar vörutegundir
fyrir fremur fábrotinn markað.
Ýmsar mikilvægar staðreyndir hafa
komið í ljós á síðustu árum.
1) Dregið hefur úr aðgerðum til að
vemda verð og hvetja til aukinna
framleiðslu landbúnaðarafurða, og
líkur eru á að enn meiri samdráttur
verði á þessu sviði, bæði í Evrópu
og Bandartkjunum.
2) Matvælaiðnaðurinn er orðinn
mikilvægur hlekkur, afl milli
bóndans og smásalans. Þörfin fyrir
matvæli vex ekki í hlutfalli við
auknar ráðstöfunartekjur, en unn-
ar framleiðsluvörur í handhægum
umbúðum fá stöðugt vaxandi hluta
markaðarins. Eftirspum er mest
eftir fullunnum framleiðsluvörum,
sem lfkjast að litlu leyti þeirri
vörutegund, sem frá bóndanum er
flutt. Ekki er nokkur vafi á því að
matvælaiðnaðurinn hefur og mun
hafa í framtíðinni stórfelld áhrif á
hagkerfi landbúnaðarins.
3) Mikilvægar breytingar hafa orð-
ið á samfélaginu, þannig að nú er
algengast að einn eða tveir séu í
heimili. Meiriráðstöfunartekjurog
þátttaka kvenna í launuðum störf-
um utan heimilis hefur aukið og
mun auka eftirspurn eftir tilbúnum
og hálftilbúnum réttum, sem tekur
lítinn tíma að matbúa.
4) Þeirri skoðun hefur vaxið fylgi á
sviði stjórnmála, að til þess að
viðhalda núverandi kerfi í land-
búnaði, sé nauðsynlegt að gefa
betur gaum að áhrifum vaxandi
framleiðslu á umhverfið og skoða
markmið í sambandi við iðnvæð-
ingu landbúnaðar í víðara sam-
hengi. Sé litið til orkulinda má
draga þá ályktun að ekki sé unnt
að halda óbreyttri stefnu síaukinnar
framleiðslu, þegar til lengdar
lætur.
Iðnvæðing landbúnaðar
Árið 1985 héldu ýmsir fram
kenningu um kvótakerfi minnk-
andi framleiðslu, þannig að fram-
leiðsla hvers svæðis yrði skert en á
sama tíma töldu aðrir sérfræðing-
ar, að svo kölluð tvíþætt uppbygg-
ing væri það sem koma mundi. I
því felst að stórar og vel staðsettar
bújarðir framleiði mikinn hluta
mætvælanna. Aðrar bújarðir með
minna landrými og á lakari svæðum
fengju aðeins lítinn hlut Iandbún-
aðarteknanna. Hin nýja tæknivæð-
ing myndi fyrst og fremst beinast
að stærri bújörðunum, og þar væri
tækifæri til að taka upp og nýta þær
nýjungar, sem á þessari ráðstefnu
og víðar hafa verið kynntar.
Núverandi ástand í fjármálum
landbúnaðarins ýtir undir þá stefnu
að auka iðnvæðingu hans. Sama
máli gegnir þegar tillit er tekið til
eftirspurnar neytenda, sem vilja
kaupa ódýr matvæli sem uppfylla
ströngustu gæðakröfur og krefjast
fullkomins matvælaiðnaðar. Á ár-
inu 1980 var meira en 60% sölu á
nýlenduvörum á vegum verslunar-
keðja og hlutfallið er eflaust enn
hærra nú. Einkasala af þessu tagi á
smásölustigi og vaxandi kaupgeta
sem henni fylgir hefur gert verslun-
um kleyft að setja verksmiðjum og
matvælaframleiðendum skilyrði,
og í auknum mæli einnig bændum.
Bæði matvælavinnsla og seljandi
munu krefjast þess að varan verði
afhent reglubundið, uppfylla að
öllu leyti tiltekin skilyrði og stand-
ist fyllstu gæðakröfur. Reynslan
hefur gefið til kynna, að einungis
stærstu búin sem búin eru nýjustu
tækni geti uppfyllt þessar nákvæmu
kröfur. Erfitt er að sjá fyrir eða
jafnvel sætta sig við þær afleiðing-
ar, sem það hefði á landbúnaðar-
kerfið, ef svo færi að málin þróuð-
ust áfram á þessari braut. Það
virðist óumflýjanlegt, nema því
aðeins að stjórnvöld taki upp nýja,
óvænta stefnu og beiti sér fyrir
minnkandi framleiðslu með kvóta-
skiptingu í öllum landbúnaði."
Alþjódleg vandamál
í upphafi ávarps míns á aðal-
fundi Stéttarsambands bænda að
þessu sinni hef ég orðið langorður
með tilvitnun í erindi hins skoska
prófessors. Ástæðan er í fyrsta lagi
þær mörgu athyglisverðu ábend-
ingar, sem þar koma fram og
gagnlegt er fyrir okkur að íhuga,
og í öðru lagi að þær ábendingar
sem gætu miðast beint við okkar
eigin reynslu koma frá prófessor í
öðru landi og eru spegilmynd af
þeirri umræðu um landbúnaðinn,
sem nú fer fram á alþjóðavett-
vangi, svo alþjóðlegar eru aðstæð-
ur og vandamál nútíma landbúnað-
ar orðin. Þangað getum við því
margan lærdóm sótt í glímu okkar.
Slíkt er okkur bæði gagnlegt og
nauðsynlegt, bæði fyrir þá sem
ábyrgð bera á mótun og fram-
kvæmd landbúnaðarstefnu og ekki
síður hina, sem minna þekkja til að
hafa látið vanþekkingu og sleggju-
dóma móta afstöðu sína. Og ég tel
ekki síður ástæðu til að víkja að
þessum atriðum hér, þó að öllum
sé sjálfsagt efst í huga við upphaf
þessa fundar sú óvissa, sem er um
ýmis atriði í málefnum landbúnað-
ar vegna ástandsins í efnahagsmál-
um og væntanlegra efnahagsað-
gerða og ég mun víkja að síðar. En
reyndar er ekki aðeins fengur fyrir
okkur að fylgjast með þessari um-
ræðu, öðrum þjóðum þykir líka
lærdómsríkt að kynnast viðbrögð-
um okkar og aðgerðum á síðustu
árum.
Með búvörulögunum 1985 tók-
um við einmitt upp hina nýju,
óvæntu stefnu um kvótaskiptingu í
landbúnaði til að bjarga afkomu
bænda og því félagslega kerfi, sem
þeir höfðu byggt upp á liðnum
áratugum, þó að það gengi þvert á
frjálshyggjustefnu, sem ákaft hefur
verið haldið fram síðustu árin og
leysti flestan vanda í þjóðfélagi
okkar. Almennt er nú viðurkennt
að þessi stefnumörkun hafi bjargað
íslenskum landbúnaði úr hreinum
ógöngum, og sé það að koma æ
betur í ljós. A s.l. vetri óskuðu t.d.
framleiðendur eggja og kjúklinga
að nota sér rétt búvörulaganna til
að stjórna framleiðslu sinni, og nú
hafa kartöflubændur einnig farið
fram á að fá aðstoð við að koma
slíkri skipan á, til að komast út úr
þeirri eyðimerkurgöngu, sem þeir
voru tældir út í.
Vekur bjartsýni
Að sjálfsögðu gerast ekki krafta-
verk á einni nóttu, en staðan hjá
mjólkurframleiðslunni vekur þó
bjartsýni, þar sem innanlandssalan
er nú svipuð og fullvirðisréttar-
samningurinn gerir ráð fyrir. En
þyngra er fyrir fæti á kindakjöts-
markaðnum, þó að þar hafi verið
gert mikið átak í útflutningi á s.l.
ári og lántaka verið tryggð til að
greiða hann. í lok þessa verðlags-
árs munu birgðir af kindakjöti vera
nokkru meiri en í upphafi þess og
meiri heldur en reiknað var með.
Stafar það fyrst og fremst af minni
innanlandssölu það sem af er þessu
sumri heldur en vonast var eftir. Er
brýnt að koma þessum birgðum
niður og Iosna við þann mikla
kostnað sem geymsla á þeim
veldur. En þrátt fyrir slíkt skipu-
lag, sem tekist hefur að koma hér
á, megum við ekki gleyma hinni
stöðugu þörf á hagræðingu og hag-
kvæmi við framleiðsluna hvar sem
henni er hægt að koma við. Að því
er nú m.a. unnið á vettvangi
vinnslustöðva landbúnaðarins, sér-
staklega sláturhúsa, þar sem land-
búnaðarráðuneytið hefur gert
samning við Stéttarsamband
bænda og samtök sláturhúsa um að
vinna að hagræðingu í skipulagi
þeirra, jafnframt því sem landbún-
aðarráðuneytið vinnur í samráði
við fimmmannanefnd og Byggða-
stofnun að því að treysta rekstrar-
grundvöll þeirra sláturhúsa, þar
sem fjármagnsgjöld vegna stofn-
kostnaðar eru meiri en gert er ráð
Jón Helgason, landbúnaðarráð-
herra, flytur ræðu sína á aðalfundi
Stéttarsambands bænda.
fyrir við ákvörðun sláturkostnaðar.
Breyttar aðstæður gera kleyft að
knýja á um slíkar skipulagsbreyt-
ingar, til að treysta rekstur og
lækka kostnað vinnslustöðvanna,
en á þeim bitna nú að sjálfsögðu
hin erfiðu rekstrarskilyrði allra
framleiðsluatvinnugreina, sem .
mjög er nú brýnt að breyta til bóta
þegar í stað. Þróun síðustu vikna
og mánaða hefur leitt til svo mikill-
ar eignatilfærslu frá framleiðslu-
greinum og þá um leið frá lands-
byggðinni til höfuðborgarsvæðis-
ins, að í hreinan voða stefnir. Par
verður þegar í stað að koma á
jafnvægi og jafna aðstöðu. Þar er
að sjálfsögðu margt sem hefur
áhrif.
Orkumál
Hingað til hefur orkuverð verið
miklu hærra í strjálbýli, þar sem
verðjöfnunargjald, yfirtaka lána og
aðrar ráðstafanir, sem gerðar hafa
verið á undanförnum árum, hafa
ekki nægt til að jafna mismuninn.
Við slíkt verður ekki unað. Ég hef
því lagt fram tillögu í ríkisstjórn-
inni um að undirbúa nú þegar
breytingu á lögum um Landsvirkj-
un á þann veg, að unnt verði að
dreifa raforku til allra á sambæri-
legu verði. Landsvirkjun hefur
einkarétt til raforkuöflunar og
dreifingu hennar í heildsölu, en
það er algjörlega óviðunandi að í
skjóli slíks einkaréttar sé síðan
byggt upp skipulag, sem veitir
miklum meirihluta þjóðarinnar
forréttindi umfram þá sem m.a.
búa þar sem orkugjafinn er. Það er
óviðunandi nýlenduhugsunarhátt-
ur að verja slíkt ranglæti.
Rannsóknir undir einn
hatt
En skipulagsbreytinga er víða
þörf. I samræmi við ályktun afmæl-
isfundar Búnaðarþings á s.l. sumri,
er nú verið að fjalla um endur-
skipulagningu leiðbeiningaþjón-
ustunnar og tengsl hennar við aðrar
greinar, kennslu og rannsóknir.
Þar þarf að sjálfsögðu að koma á
sem allra nánustum tengslum allra
sem að þessum málum vinna. í
þessum mánuði voru á ferð próf-
essorar frá Texasháskóla, en þar
annast skólinn kennslu, rannsóknir
og leiðbeiningar og lögðu prófess-
orarnir áherslu á, að menn þyrftu
að vinna að því allir í sama húsi því
að annars væri hætta á því, að
sambandið væri ekki nægilega gott.
Ef menn eru hver í sínu horni er
líka hætta á, að hugsunin beinist
um of að því sama og hjá litlu
börnunum að passa að fá að vera
með, í staðinn fyrir að beita
kröftunum að verkefnunum. Og
þjónustuna þarf líka að færa sem
næst þeim sem hennar eiga að
njóta. Þess vegna hafa þær hug-
myndir, sem fram eru komnar,
beinst að því að byggja upp öflugri
starfsemi úti í héruðunum og
mynda þar sterkari einingar. Síð-
asta Alþingi samþykkti að höf-
uðstöðvar Skógræktar ríkisins
skyldu fluttar austur á land og hef
ég skipað nefnd til að vinna að
undirbúningi þess máls, sem tengt
var uppbyggingu nytjaskóga á
Fljótsdalshéraði. Sjálfsagt er líka
að stefna að því að allir þeir sem
landgræðslu og gróðurvernd sinna
starfi með Landgræðslu ríkisins í
Gunnarsholti. En almennur skiln-
ingur og vilji er nú fyrir því að
vinna vel að þeim málum. Við
sjáum víða blasa við, að með
breyttum búskaparháttum og ötulu
landgræðslustarfi fer nú gróðri ört
fram, þó að þess sé of sjaldan getið
í umræðu, þegar bent er á þau
svæði þar sem enn er mikið verk að
vinna. En þeim mun hægara ætti
því að vera að eiga við þau svæði,
þar sem þörfin er nú brýnust.
Fráleitar hugmyndir
í umræðum um umhverfismál að
undanförnu hefur m.a. verið rætt
um skipan þess málaflokks í stjórn-
. kerfinu og nýja lagasetningu í því
sambandi. Hugmyndir um að færa
forræði á nýtingu landsins frá
bændum og landbúnaðarráðuneyt-
inu eru fráleitar, þó að sjálfsagt sé
að fela einu ráðuneyti eftirlit og
samræmingu allra umhverfismála,
enda er það í samræmi við reynslu
margra nágrannaþjóða að slíkt sé
rétta Ieiðin. Það hafa að sjálfsögðu
engir betri aðstöðu eða meiri hags-
muni að varðveita og bæta landið
en þeir, sem á því þurfa að lifa og
nýta það. Við þurfum að sameina
kraftana við að loka sem fyrst
öllum þeim sárum á landinu, sem
unnt er, enda veit enginn hversu
dýrmæt eign ómengað og gróið
land kann að verða, þar sem sífellt
eru að koma í Ijós fleiri annmarkar
á því að pína landið til gífurlegrar
uppskeru með óhóflegri notkun
tilbúins áburðar og annarra efna.
Og athyglisverð var sú mikla
áhersla sem fulltrúar margra þjóða
á svæðisráðstefnu FAO í Krakow í
Póllandi í síðustu viku, þar sem
umhverfismál og þróun landbún-
aðar til ársins 2000 var aðal fundar-
efnið, lögðu á það að hjá þeim væri
eyðing byggða í afskekktari héruð-
um stærsta umhverfisvandamálið.
Því að sjálfsögðu sé maðurinn og
mannlífið mikilvægasti þátturinn í
umhverfi hvers svæðis, sem síst
megi rofna.
Þetta mikilvæga atriði hefur
áreiðanlega horfið of mikið í
skuggann hjá okkur og sýnir þá
hættu, ef umræðan mótast af of
þröngum sjóndeildarhring. En
dæmi um slíkt hér á landi er
framkvæmd á samþykkt Evrópu-
ráðsins um að efna til átaks í þágu
landsbyggðarinnar árin 1987 og
1988. Öll aðildarlöndin standa að
verkefninu. Vígorðið er: „Evrópa
þarfnast lifandi landsbyggðar."