Tíminn - 10.09.1988, Qupperneq 9

Laugardagur 10. september 1988
Tíminn 9
að eignast peninga á stríðsárun-
um. Hernámi fylgdi verðbólga,
og almennir neytendur höfðu
ekki áhyggjur af því þótt eitt-
hvað eyddist af fé. Skuldir höfðu
þann eiginleika að hverfa fyrir
horn. Einar þrjár kynslóðir hafa
haft nasasjón af þessari hegðun
skulda. Þær hafa byggt hús sín
fyrir þær og rekið fyrirtæki á
þeim, og alltaf getað selt fyrir-
tækin og húsin fyrir meira fé en
nam skuldum og kostnaði. Þetta
var hið glaða líf, þegar sagt var
um íslendinga, að þeir klóruðu
sér bara í hausnum ef þeir lentu
í skuldafenjum og seldu og yrðu
ríkir.
Tíð hraðgróðans
Við þessar aðstæður var
breytt um á einni nóttu. Verðlag
var gefið frjálst og ákvæði um
vexti rýmkuð þannig, að fjöldi
manns lagði allt kapp á að láta
peningana vinna fyrir sér í pen-
ingastofnunum, alveg öfugt við
skuldasöfnunina áður, sem gat
verið viss gróðavegur, jafnvel
þótt bölvanlega gengi. Ávöxtun
peninga var sótt af slíku kappi,
að vextir komust á uppboð hjá
nýjum fyrirtækjum, sem versl-
uðu með verðbréf og keyptu
þau með stórum afföllum.
Gamlir skuldarar komust hvorki
lönd né strönd með skuldir
sínar, þótt þeir vildu selja, og
eftir að hafa sætt afarkostum í
afföllum á verðbréfum, var að-
eins ein leið eftir. Það var vegur-
inn til skiptaráðanda.
Þetta hefur verið ríkjandi
ástand á síðustu árum, og var
það almennt álit manna, að þeir
sem nú græddu sætu innanbúðar
í verðbréfafyrirtækjum. Þetta
var nú ekki svo einfalt. Þeir sem
áttu eitthvert fé aflögu voru
brýndir ákaflega á því að þeir
ættu að leggja aura sína inn til
ávöxtunar í hin nýju fyrirtæki.
Þar voru boðnir hærri vextir en
í bönkum, svo bankar urðu að
dansa með í hávöxtum til að
missa ekki innistæðufé út í hrað-
gróðann. Þeir sem skulduðu
samkvæmt gamla laginu og þeir
sem voru að byggja fengu yfir
sig holskeflu hárra vaxta og
verðbóta, uns svo var komið að
taka varð upp sérstakt vaxta-
kerfi fyrir húsbyggjendur. Vext-
ir héldu áfram að vera frjálsir
vegna þess að nú var runnin upp
sú tíð á íslandi, um hundrað
árum eftir fjósbaðstofuna, að
græða átti fé á peningum einum.
Kappið var slíkt að það minnir
á ekkert minna en fjármálabrall-
ið í Bandaríkjunum fyrir 1929,
þegar gestir og gangandi urðu
milljónamæringar - í pappírum.
Þá eins og nú blómstruðu þessar
milljónerasmiðjur án þess að
byggja á nokkrum tryggingum
fyrir innlögðu fé ef illa færi.
Milljónamæringar urðu öreigar
á einni nóttu.
Hugsað um eigín köku
Eftir að hafa átt þátt í vaxta-
okri og affallamokstri um hríð
er svo komið, að fyrsta verð-
bréfafyrirtækið hefur gefið sig
og óskað eftir því að bankaeftir-
litið tæki við lyklavöldum. Inni-
stæður einstaklinga nema stór-
um upphæðum. Þær eru án
trygginga. Óvíst er hvort þessar
innistæður verða nokkru sinni
greiddar út. Það var við vextina
af þessu fé sem bankar urðu að
keppa, svo þeir misstu ekki
innistæður sínar í hendur fyrir-
tækja sem ávöxtuðu fé m.a. með
því að kaupa bakarí. Yfirlýsing-
ar benda til þess að þau verð-
bréfafyrirtæki, sem starfa áfram
búi við betri kost eftir að eitt
þeirra hefur flúið á náðir banka-
eftirlitsins. Til þess benda yfir-
lýsingar í fjölmiðlum. Þessi
fyrirtæki starfa í samvinnu við
banka og teljast því geta staðið
fyrir sínu. Hins vegar er hér
m.a. um einkabanka að ræða.
Og þótt þeir séu vel reknir er
ekki sömu ábyrgð þar að hafa og
í ríkisbönkunum. Kom þessi
munur best í ljós þegar Útvegs-
bankinn gamli lenti í erfiðleik-
um. Þar tapaði fólk ekki inni-
stæðum sínum.
En við höfum þróast hratt.
Hér verður flest að vera eins og
í hinum stóra heimi. Eftiröpunin
á peningamarkaðnum hefur ver-
ið nefnd frjálshyggja. Fram-
kvæmd þeirrar stefnu fylgja
fleiri gjaldþrot en tölu verður á
komið. Vextir hafa orðið eitt
helsta viðfangsefni fjárfestingar-
félaga og fólkið leggur eðlilega
inn sparifé sitt hjá hæstbjóð-
anda. Þegar kemur að skuld-
adögum getur enginn greitt
þessa vexti og enginn getur held-
ur staðið undir stórum afföllum
af skuldabréfum. Þetta er því
allt í vindinum, en þá koma
bjargráðin til sögunnar. Niður-
færsla verðlags og vaxta er fyrsta
skrefið. Því hefur ekki verið
tekið illa að sameina þjóðina um
skynsamlegar leiðir. Hins vegar
er pólitíkin söm við sig. ASÍ
tekur ekki í mál að samdráttur-
inn nái til kaupgjalds. Það þykir
ekki við hæfi á þeim bæ að verða
samstiga um niðurfærslu. Held-
ur er boðið upp á skattlagningu
á vaxtagróða, sem stefnt er á að
dragist saman með niðurfærsl-
unni. Hvarvetna eru menn að
hugsa um kökuna sína, þótt
Ijóst sé að hún verður ekki bæði
geymd og étin.
Slettirekuháttur
Alþýðubandalagið er í stjórn-
arandstöðu um þessar mundir
og svo er látið sem formaður
þess hafi komið böndunum á
ávöxtunina í landinu. Hann á að
hafa sagt að nú væri svo komið
fyrir fjárfestingarfélögum, einu
eða fleiri, að þau gætu ekki
greitt út innistæður sem eigend-
ur óskuðu eftir að leysa til sín.
Þetta voru nú ekki meiri fréttir
en það, að lengi hafði verið
vitað, án þess að hægt væri að fá
slíkt staðfest, að erfiðleikar voru
fyrir fólk að fá innistæður
greiddar. Þau mál höfðu um
stund verið í athugun hjá við-
skiptaráðherra. Hins vegar var
ábyrgðarhiuti að hafa þessa erf-
iðleika óstaðfesta mikið á orði
vegna þeirra vandræða sem það
mundi skapa eigendum pening-
anna. Þrátt fyrir þessar stað-
reyndir étur nú hver fjölmiðill-
inn á fætur öðrum það upp, að
það hafi verið formaður Alþýöu-
bandalagsins, sem sprengdi
blöðruna. Hann nefndi þó ekk-
ert fyrirtæki á nafn af því hann
gat það ekki. Nú segir hann og
fjölmiðlar honum hliðhollir hafa
það eftir: Sáuð þið hvernig ég
tók þá! Viðskiptaráðherra vék
að þessum fyrirgangi í flokksfor-
manninum í sjónvarpsfrétt s.l.
mánudag. Þar boðaði hann lög
um verðbréfasjóði og meðferð
fjár. Hann sagði:
„Úm þetta allt þarf að setja
skýrari lög og það verður gert.
Fyrir liggur í viðskiptaráðuneyt-
inu fullbúið frumvarp um þetta
efni, sem verður lagt fyrir þingið
strax og það kemur saman“. Um
upplýsingar efnahagsnefndar
Alþýðubandalagsins varðandi
verðbréfasjóðina, sagði ráðherr-
ann: „Ég vil nú kalla það sem
þar var á lofti haft slettirekuhátt,
einfaldlega af því að þeir vissu
að þarna voru hræringar. Athug-
anir bankaeftirlitsins hafa staðið
í nokkrar vikur. Undirbúningur
að setningu nýrrar löggjafar og
reglna hefur staðið frá því í
fyrrahaust. Það þarf að vanda
þetta vel og þetta er ekki svona
upphlaupamál. Það er alveg
óhæf vinnuaðferð í svona máli.
Slík upphlaup magna vantraust
á fyrirtækjum, jafnt þeim sem
eru trausts verð og hinna sem
eru það ekki“.
Hin iðjagræna jörð
Á þessum orðum ráðherra er
ljóst að formaður Alþýðubanda-
lagsins kaus að gerast einskonar
draugasprengir í peningamálum
íslendinga (Ghostbuster), en
endaði sem slettireka að mati
viðskiptaráðherra, sem hafði
verið að vinna að þessum málum
með lagasetningu og frambúðar-
lausn í huga. Að hinu ieytinu
reynir Alþýðubandalagið að
beita ASÍ gegn niðurfærslunni,
vegna þess að flokkurinn hugsar
meira um að vera í stjórnarand-
stöðu en innan samfélags, sem
þarf niðurfærslu við með sem
minnstri röskun á kjörum al-
mennings. Henni verður hins
vegar ekki komið á nema al-
menningur standi á bak við hana
af fullum þrótti.
Og enn skal minnt á frjáls-
hyggju „strákana“. Þeir telja að
frjálshyggja leysi öll mein af
sjálfu sér. En fyrst virðist eins og
ætlunin sé að hún rústi samfélag-
ið; komi atvinnuvegunum á von-
arvöl í trú á þann spádóm Völu-
spár að Ragnarökum loknum að
þá megi sjá „aftur upp koma /
jörð úr ægi /iðjagræna“. Svo er
eftir að vita hvort nokkur vill
verða samferða í slíka reisu.