Tíminn - 07.10.1988, Blaðsíða 14

14 Tíminn
Föstudagur 7. október 1988
Jóhannes bjó lengi á loftinu í
skólahúsinu á Litla-Árskógssandi,
reri á sjó en var stundum í kaupa-
vinnu heima á Hámundarstöðum á
sumrin. Bað þess að skál með
góðri slátursýru væri látin til sín á
kvöldin, en hann svaf einn uppi á
kvisti. Hann rauk jafnan á fætur
eldsnemma á morgnana, þambaði
sýruna og stökk út að slá á undan
öllum öðrum. Hætti þó ekki fyrr en
aðrir, tók stundum meira að segja
sláttusprett rétt fyrir hættutíma og
kvað:
„Síðsta var ei höggið hans
hinu fyrsta minna“.
En þetta er úr rímum um Gísla
Súrsson.
Já, mikil var vinnugleðin og
ákafinn. Eitt sinn kom hann heim
eftir aflahrotu og vökur. Heima-
menn fóru að gera að aflanum,
sögðu Jóhannesi að koma inn, fá
hressingu og fara síðan að sofa.
Karl hélt nú ekki! Fer að slægja, en
allt í einu steypist hann niður í
fiskhrúguna og bærði ekki á sér.
Piltar báru hann inn í rúm og þar
steinsvaf hann til morguns.
Jóhannes var tóbaksmaður mik-
ill og varð jafnan að hafa tóbaks-
tölu við höndina. Var oftast hress
í bragði og ræðinn vel. En væri
hann tóbakslaus fékkst varla orð
úr honum, hann dökknaði í andliti
og missti matarlyst. Eitt sumar-
kvöld kom hann ekki inn til kvöld-
verðar, en kallaði í dyrunum „Ég
ætla að finna djöfulinn hann ná-
granna minn og fá hjá honum
tóbak". Bóndinn er á sjó var
svarað. „Þá fer ég að finna and-
skotans kerlinguna, hún á kannski
rjól!“ Með það þaut karl á stað, en
ekki fékk hann tóbak fyrr en á
þriðja bænum, sem hann hljóp til.
Um morguninn lék hann við hvern
sinn fingur.
„Matur er
mannsins megin“
Sú var tíðin að oft var matar-
skorturá íslandi. Þegarmenn réðu
sig í vist fyrrum, var jafnan fyrst
spurst fyrir um hvernig viðurgern-
ingur væri á bænum.
Um 1910 man ég eftir gamalli
ekkju, Finnu gömlu, sem stundum
kom heim til að borða. Hún signdi
sig fyrst og blessaði matinn. Mál-
tíðin var henni hátíðleg athöfn.
Finna hafði alist upp í sárri fátækt.
Hún át hverja kjöttætlu og fituögn,
braut bein til mergjar og borðaði
allt brjósk. Skildi skafin beinin ein
eftir. Sagði síðan guðlaun, sæl á
svip.
Guðjón á Nöf var matmaður
mikill, stór og hraustur en latur úr
hófi fram. Þótti hringja kirkju-
Stóru-Hámundarstaöir 7. ágúst 1933.
Ingólfur Davíðsson:
Akafamaður
Jóhannes gamli skjálfhenti var dugnaðarforkur mikill,
ættaður framan úr Eyjafirði. Kvaðst muna þjóðhátíð, þar
sem m.a. hefði verið leikin orusta og hefði annar foringinn
haft á höfði hjálm fornan frá Munkaþverá. „Og svo lágu
skrokkarnir,“ sagði karl. Organisti hafði hann verið um
skeið.
klukkum sérlega vel. Sníkti oft fisk
hjá sjómönnum er þeir komu úr
róðri. Þeir gáfu karli fisk, en létu
hann stundum vaða út í sjó eftir
honum. Vel man ég hve ósleitilega
hann tók til matar. Honum og
flakkara einum voru eitt sinn born-
ar baunir í misstórum skálum og
var hin stærri spengd. Báðir þrifu
til hennar og skiptu henni á milli
sín; spengingin bilaði! „Svoerguði
fyrir þakkandi, að ég hef góða
innvortis byggingu," sagði Guðjón
eftir mikið át. Gunnlaugur gamli
var líka mathákur og kviðmikill
mjög. Dugnaðarmaður. Vildi hafa
nesti ef hann skrapp bæjarleið.
Vann oft á Ytri-Reistará hjá föður
mínum og þótti gott hjú. Eftir
mikið bauna- og saltkjötsát rumdi
karl ánægjulega, hallaði sér afturá-
bak og sagði: „Ég ætla að yppta
ögn upp í maganum, þá get ég
bráðum etið meira“. Eitthvað
heyrðist í karli á eftir.
Líklega ber minna á miklum
matmönnum núorðið þegar nógu
er úr að moða. Og illa ganga
margir að mat sínum og fúlsa við
ýmsu, sem áð.ur þótti herramanns-
matur. Kjósa heldur „sjoppufæði"
þó merglítið sé. „Fyrrum þótti
blessuð mjólkin hjálp og líknar-
lind, oss lærðist það í hörðum
reynsluskóla. Núgikkirteljasmjör
og rjóma svívirðing og synd, en
sæmst að pillum vínarbrauði og
njóla!“
Lítilþæg bón
Kristinn Pálsson bóndi og fjöl-
hæfur verkamaður á Árskógs-
strönd raulaði oft fyrir munni sér:
„Ef mig rekur upp á sker
og eg missi mína.
Góði Jón minn, gefðu mér
Gunnu dóttur þína“.
Kvað Grím í Grýtubakkahrepp
hafa ort. Kristinn var orðhákur
mikill. „Þetta er engu líkt,“ sagði
hann, „iljastoðirnar undir henni
Boggu. Ef hún þarf að standa við
vinnu, setur hún prik undir bumb-
una.“ Kristinn var kaffimaður
mikill, vildi láta rétta sér kaffi-
könnuna með sjóðheitu kaffi, saup
á stútnum, dæsti ánægjulega og
sagði: Þetta er það heitast. Ekki
brenndi hann sig.
Júdasarkoss
Gústi gamli á Brattavöllum var
alinn upp á Ystabæ í Hrísey, en þar
var og er æðarvarp. Hann var á
skútu eitt vorið og fara þeir nokkrir
félagar í land fagra vornótt á
heimaslóðum hans. Gústi segist
vita hvar æðarhreiður séu í hvarfi
frá bænum, nú skuli þeir gæða sér
á eggjum. En þá fer hvorki betur
né verr en það að fóstra Gústa ber
að, hann var að líta eftir varpinu.
Gústi tekur það ráð að ganga beint
til fóstra síns og heilsa honum með
kossi. Sagði þá félaga bara vera að
ganga sér til hressingar í góða
veðrinu. Bóndi lét það gott heita
og bauð þeim tii bæjar. „En ég
fann að þetta var Júdasarkoss,"
sagði Gústi síðar.
Þjóðráð
Karl í Kræklingahlíð, fyrir alda-
mót, átti úrhjall mikinn, sem dreg-
inn var upp með lykli. Loks hætti
úrið að ganga og gat enginn komið
því á stað, þó ýmsir reyndu. En
nokkru síðar kemur bóndi til
kirkju með úrið, sem þá var farið
að ganga. Bóndi var spurður hver
gert hefði við það. „O, ég pissaði
bara í hlutinn!“ svaraði bóndi.
Þröngt mega sáttir sofa!
Rauða rúmið var frægt í sveit-
inni. Það var bæði djúpt, og mjög
breitt þegar það var dregið sundur.
Einn vetur svaf í því heil fjöl-
skylda, hjón með þrjú börn og
ungbarn í vöggu við rúmstokkinn.
Gömul vinnukona svaf einnig í
herberginu og gengið var þar um í
frambæinn.
Hver var
vísnasmiðurinn?
Eyfirskur bóndi, bráðgreindur
og hagyrtur, þótti lítill ráðdeildar-
maður og lélegur búhöldur. Einu
sinni var orðið allslaust í kotinu
fyrir jólin. Bóndi ranglar á stað
með tóman poka og kemur á
efnaheimili, en hafði áður átt í
illdeilum við húsföðurinn. Verið
var að sjóða hangiket og skreyta
fyrir jólin. Gesturinn gengur til
baðstofu, leggur poka sinn á rúm
húsfreyju og mælir af munni fram:
„Óláns spretti eg ólunum,
illa náir dreyma.
Eg er að leita að jólunum,
eg ei sá þau heima. “
Húsfreyja lét drjúgan skammt í
pokann hans.
Bónda var eitt sinn boðið í
sviðamessu í sláturtíðinni. Þá kvað
liann:
„Pað er gott að grípa í feitt
guði vottast þakkir blítt.
Á hausi glottir hárið sveitt,
hálsinn tottar kjötið nýtt. “
Eftir sögn móður minnar Maríu
Jónsdóttur, en hún var fædd á
Hólum í Eyjafirði 1872. Ólafur
bróðir hennar kvaðst ekki þykja
það tiltökumál þótt fátækt fólk
væri orðið magnlítið undir vorið.

lllllllllllilll FRÍMERKI llllllllllllllllllll lllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll llllllllllllllllllHlllllllllllllllllllllllllllllllllllUI c'11 i!':l t!:' ■' "i'- llílllllllllllllllllllllll lllllllllll 1111 IIIIIIIIIIIIIIIIHHIIi
Nýjar f rímerkjaútgáf ur
Þann 21. september 1988 komu út
ný fuglafrímerki, teiknuð af Þresti
Magnússyni og prentuð í 50 stykkja
örkum hjá Courvoisier S.A. í Sviss.
Merki þessi sem prentuð eru í rasta-
djúpþrykki eru að verðgildi krónur
5,00 og 30,00. Þau bera myndir af
jaðrakan og hávellu.
Jaðrakan
(Limosa limosa)
er af vaðfuglakyni og dæmigerður
mýrafugl. Saga hans hér á landi er
allmerkileg. í byrjun þessarar aldar,
voru varpstöðvar hans aðeins á
Suðurlandsundirlendi. Upp úr 1920
fór að verða vart við verpandi jaðra-
kana á Vesturlandi, um 1940 á
Norðurlandi og um 1970 fyrir aust-
an. Eru nýir varpstaðir enn að
bætast við. Eins og með fækkun
hávellunnar, hefur þessi útbreiðslu-
aukning verið talin stafa af hlýnandi
loftslagi fram eftir öldinni. Önnur
skýring er þó einnig nærtæk, en það
er hin mikla framræsla mýra á
Suðurlandi, scm hafi neytt marga
varpfugla til að leita smám saman
annarra varpstöðva. Þessar tvær
skýringar geta verið samtvinnaðar.
Jaðrakan er annars alger farfugl hér
á landi, sem flýgur til Evrópu og
NV-Afríku á veturna. Að vori fara
fyrstu jaðrakanarnir að sjást hér upp
úr miðjunt apríl, en í september eru
þeir flestir farnir suður á bóginn á ný.
Hávella
(Clangula hyemalis)
er andarættar og hefur .norðlægari
útbreiðslu í heiminum en flestar
aðrar endur sem verpa hér á landi.
Upp úr 1920 fór loftslag ört hlýnandi
hér á landi og lengi frám eftir
öldinni. Þær hitabreytingar hafa lík-
lega stuðlað að því, að hávellu
fækkaði stöðugt hér sem varpfugli
frá fyrstu áratugum aldarinnar fram
á 8. áratuginn. Hávella er þó enn
algengur varpfugl, þótt hennar verði
mest vart á sjó á vcturna, en vafalítið
er stór hluti þessara fugla frá norð-
lægari slóðum. Þá sjást stundum
stórar breiður af hávellum, hundruð
jafnvel þúsundir, fugla saman í hóp,
oftast nokkuð frá landi. Flestir(aðrir
en sæfarendur) verða því ekki rnikið
varir við þær. Jafnvel þótt skimað sé
'út til hafs, sjást þær oft ekki, nema
þegar hóparnir taka sig upp, fljúga
upp í vindinn og skella sér svo
fyrirvaralaust niður á sjóinn. Þetta
háttarlag er mjög einkennandi fyrir
hávelluna, en rödd hennar er líka
mjög sérstök. Á kyrrum kvöldum
heyrist kvak hennar oft langar leiðir
utan af sjó.
Þá verður gefin út srnáörk af
tilefni Dags frtmerkisins, þann 9.
október. Myndefni hennar er mynd
Auguste Meyer af Núpsstað. Er
örkin hönnuð af Þresti Magnússyni
og grafin af Czeslav Slania.
Eins og undanfarin ár gefur Póst-
og símamálastofnunin út smáörk
eða „blokk" með einu frímerki á
Degi frímerksins, 9. október n.k.
Myndefni smáarkarinnar er eftir
Auguste Mayer úr ferðabók Paul
Gaimards og sýnir bæinn Núpsstað í
Fljótshverfi árið 1836 með hinum
fiSLAND
4000
AUGU5TE MAYER: NÚESSTAÐUR ( FUÓTSHVERFl 1S36
DAGUR FRÍMERKISINS 9. OKTÓBER 1988 - VERÐ KR 60
hrikalegu klettum fyrir ofan.
Litla húsið til hægri á myndinni á
að vera bænhúsið, sem að stofni til
mun véra frá miðri 17. öld og
stendur enn, en var lagfært á vegum
Þjóðminjasafnsins á árunum 1958-
62. Þetta er minnsta guðshús á
íslandi, aðeins 5,2 m á lengd og
2,2-2,5 á breidd að innanmáli.
Söluverð arkarinnar verður 60
krónur og frímerkið er að verðgildi
40 krónur. Andvirði yfirverðsins, 20
krónur, rennur í Frímerkja- og póst-
sögusjóð.
Sérstimplar
Þá verða sérstakir póststimplar
notaðir á: Heimsbikarmóti í skák á
veguni Stöðvar 2. Á frímerkjasýn-
ingunni „Stamp Festival" '88 í New
York, 20.-23. október, skákstimpill-
inn 3. október. Einnig verður sér-
stimpill á frímerkjasýningunni „Fil-
acept ’88“ í Haag frá 18.-23. október
1988. Sigurður H. Þorsteinsson.