Tíminn - 29.10.1988, Blaðsíða 6

6 Tíminn
Laugardagur 29. október 1988
Jón Baldvin Hannibalsson, utanríkisráðherra, varð fyrir vonbrigðum með stuðning fyrr-
verandi forsætisráðherra í baráttu sinni gegn sjálfvirkri eyðslu Alþingis og fagráðherranna:
Brást nú eins og áður að
undirbúa niðursveifluna
Mikið hefur verið rætt um fjármál ríkisins undanfarna daga í tengslum
við fjárlagagerð sem Iítur dagsins ljós eftir helgi, en ekki síður í sambandi
við viðskilnað og aðkomu í fjármálaráöuneytinu við síðustu ríkisstjórnar-
skipti. Jón Baldvin Hannibalsson er ráðherra utanríkisviðskipta og því
enn nátengdur íslenskri fjármálastjórn, en hann er fyrrverandi fjármála-
ráðherra. Er það rétt að hann hafi ekki lagt allar upplýsingar á borðið
fyrr en eftir að hann stóð upp úr þeim stóli eða hafa komið fram nýjar
upplýsingar um mun meiri halla á ríkissjóði en lágu fyrir í byrjun
september?
„Ég gerði rækilega grein fyrir staðreynd-
um þessa máls við utandagskrárumræðuna á
Alþingi á fimmtudag. f þeim umræðum
upplýsti núverandi fjármálaráðherra, hvert
mat ráðuneytisins er nú á niðurstöðum
ríkisfjármála fyrir árið 1988. Þar gera þeir
ráð fyrir því að rekstrarafkoman verði
neikvæð um tæpa þrjá milljarða króna, en
greiðsluafkoman, þegar búið er að taka tillit
til lánahreyfinga, verði neikvæð um rúmlega
tvo og hálfan milljarð króna.
Við umræðuna rakti ég það, eftir gögnum
frá fjármálaráðuneytinu frá því snemma á
liðnu sumri til 2. september, hvaða gögn
voru lögð fram í ríkisstjórn, í ríkisfjármála-
nefnd og í umræðum um ríkisfjármál á
þessum-tíma. Niðurstaðan er sú að í byrjun
september gerði fjármálaráðuneytið ráð fyr-
ir að hallinn gæti stefnt í rúmlega 1400
milljónir. Það sem síðan gerðist var að ný
rfkisstjórn jók enn á ríkisútgjöld það sem
eftir lifir þessa árs um 550 milljónir. Við
stjórnarskipti lá því fyrir að hallinn stefndi í
u.þ.b. tvo milljarða.
Tekjutapið orðið mikið
Það sem ekki lá fyrir var hins vegar, hvað
samdrátturinn var orðinn hraður í þjóðfélag-
inu og tekjutapiðorðið mikið. Nú er gert ráð
fyrir að tekjutapið verði um einn milljarður
miðað við áætlun fyrir árið í heild.
Ástæðan fyrir því að við höfðum ekki
þessar upplýsingar fyrir stjórnarskipti er sú
að upplýsingar af tekjum ríkissjóðs af óbein-
um sköttum, söluskatti og öðrum gjöldum,
berast okkur með tveggja mánaða tíma-
skekkju. Þannig er söluskattsuppgjör í sept-
ember byggt á innheimtu tveimur mánuðum
fyrr, þ.e. í júlí.
Að sjálfsögðu vorum við orðnir varir við
að samdrátturinn var farinn að hafa veruleg
áhrif í þá átt að tekjur ríkissjóðs voru undir
áætlun. Við treystum okkur þó ekki til að
birta óyggjandi tölur um tekjumissinn fyrir
stjómarskipti, vegna skorts á nýjum upplýs-
ingum.
Ástæðan fyrir því var sú að allar upplýs-
ingar sem við höfðum eftir öðrum heimild-
um, þ.á.m. frá Þjóðhagsstofnun, um við-
skiptahallann og stöðu kaupmáttar, neyslu
og innflutning, virtust ekki benda til svo örra
breytinga.
Eftir á að hyggja hefði verið æskilegt að
gera grein fyrir stöðunni áður en ég yfirgaf
fjármálaráðuneytið. Við höfðum boðað að
gefin yrði út sérstök greinagerð um leið og
fjárlög yrðu lögð fram. En við þær aðstæður
sem þá voru ríkjandi allt frá 12. september
sl. var ógerlegt að taka saman slíka greinar-
gerð. Við vorum þá á kafi í mótun efnahags-
tillagna, en auk þess var upplýsingargrund-
völlurinn lykilatriði. Tekjufallið vegna velt-
usamdráttarins lá ekki nægilega Ijóst fyrir."
Hvernig er þá staðan í ríkisfjármálum
núna miðað við forsendur yfirstandandi
fjárlagagerðar?
„Um mánaðarmótin ágúst-septcmber
lögðum við fram drög að nýju fjárlagafrum-
varpi. Þá gerðum við ráð fyrir því að við
stæðum frammi fyrir fjárlagahalla á næsta
ári er næmi 3,5 milljörðum króna. Við
lögðum því til verulega lækkun ríkisútgjalda
og nýja tekjuöflun. Nýjustu upplýsingar um
samdráttinn í efnahagsstarfseminni og minni
tekjur ársins 1988, þýða einfaldlega að
dæmið fyrir 1989 er nokkru erfiðara.
Fjárlagafrumvarpið núna byggir því á
nokkuð meiri tekjuöflun en ég hafði gert ráð
fyrir, en reynt er að draga úr útgjöldum sem
svarar til 1500 milljóna króna.“
Bönd á óheyrilega yfirvinnu
Er þá líka verið að tala um fækkun
opinberra starfsmanna?
„Það er ekki verið að tala um fækkun
opinberra starfsmanna út af fyrir sig, en fyrst
og fremst verið að stöðva sjálfvirka fjölgun
þeirra. Síðan eru tillögur um að draga úr
rekstrar og launaútgjöldum ríkisins um
2,5%. Það er í því fólgið að koma böndum
á óheimilaðar stöður, verkefna ráðningar og
óheyrilega yfirvinnu og binda það í samning-
um milli raðuneyta, ríkisstofnanna og launa-
deildar. Eftirlitið með lausráðningurn fólks
og óheyrilegri yfirvinnu hefur ekki verið í
samrænti við eftirlit með öðrum útgjöldum.“
Ef við tökum tillit til þess samdráttar sem
er að ganga yfir í þjóðfélaginu og aðhalds í
útgjöldum ríkisins, erum við þá ekki að sigla
inn í fjárhagslega kreppu?
„Við erum að ganga í gegnum breytingar-
skeið, sem er sígilt í íslenskri hagsögu. Við
erum að hverfa af toppi niður í öldudal.
Tímabilið frá 1984-1987 var einstakt góðæri
í gervallri íslandssögunni. Þá var allt á fullu.
Afli fór vaxandi með hverju ári og tilkostna-
aður fór verulega lækkandi, vegna lækkunn-
ar á olíuverði og vegna lækkunnar á erlend-
um vöxtum. Það er sennilega stærsta veilan
í íslenskri hagstjórn að hún hefur brugðist í
góðærinu.
Góðærið átti uppruna sinn í sjávarútveg-
inum, breiddist síðan út til annarra greina
og endaði í útþenslu þjónustugreina og
fjárfestingaræði. Það er á þessum tíma sem
hagstjóm rtkisfjármála brást. Ekki seinna
en 1986 átti að stíga harkalega á bremsur og
draga úr ríkisútgjöldum.
Hagstjóm í sjávarútvegssveiflum
Varðandi hagstjórn tengda sjávarútvegs-
sveiflum verður að fjalla um gamla draum-
inn um Verðjöfnunarsjóð fiskiðnaðarins. Á
þessum þremur einstöku góðu árum hefði
átt að greiða inn í þann sjóð og hann hefði
átt að mæta samdrættinum núna sneisafullur
af fé. Það brást t' góðærinu eins og áður og
þess vegna eru þessi umskipti svona snögg
og ekkert borð er fyrir báru. Áhrif ríkisfjár-
mála hafi orðið til að magna sveifluna þegar
hún var á uppleið og síðan til að gera
öldudalinn enn verri núna, þegarríkissjóður
er rekinn með halla og bæði opinberir aðilar
og einkaaðilar hafa bætt við erlendunt
lánum í mjög verulegum mæli í sjálfu
góðærinu.
Þegar bjart er framundan virðast öll
fyrirtæki bregðast við á sama hátt. Þau
leggja út í miklar fjárfestingar með litlu
eigin fé og lítilli fyrirhyggju. Þau reyna að
afla lána með öllum ráðum og hella sér út í
fjárfestingar hver sem betur getur. Síðan
þegar umskiptin koma snögglega reka menn
upp rammakvein í stórum stíl og æpa að nú
þurfi ríkið að koma til bjargar. Það er sárt
til þess að hugsa að við höfum aldrei lært að
ná tökum á þessari sveiflujöfnun vegna
sjávarafla. Ef við náum ekki tökum á þessu
eilífðar vandamáli þá náum við heldur ekki
tökum á verðbólgunni."
Alþingi siglir bundið við mastur
Nú ertu búinn að tala unt tekjufallið.
Hvaða ráð eru með útgjöldin í þessari
fjárlagagerð?
„Þó að tekjufallið sé stærsti þátturinn í því
sem gerst hefur núna seinustu mánuðina, er
það engu að síður staðreynd um ríkisfjár-
málavanda íslendinga, að hann er að stórum
hluta gjaldavandi. Það sent er sérstakt við
ríkisfjármálastjórnina hér er að ríkisútgjöld-
in eru í allt of miklum mæli lögbundin.
Alþingi er í sífellu að setja lög þar sem
ákveðnir tekjustofnar eru bundnir til ákveð-
inna verkefna eða útgjöld til verkefna eru
bundin við einhverja sérstaka viðmiðun.
Þetta er eins konar vísitölufyrirbæri.
Þetta þýðir að þegar laun eru bundin í
kjarasamnigum með margvíslegri vísitölu-
viðmiðun, verða rekstrargjöldin bundin með
sama hætti. Síðan koma útgjöld til tilfærslna,
sjóða og sérstakra verkefna eins og t.d. til
landbúnaðarins þar sem allt er lögbundið.
Þetta slær öll vopn úr höndum fjármálaráð-
herra, ríkisstjórnar og þcirra sem eiga að
bera ábygð á skynsamlegri hagstjórn. Þetta
er mikið mein og afleiðingarnar af þessu er
síþensla í ríkisútgjöldum.
Við sitjum uppi með það að óbreyttu að
innbyggt í þessa sjáifvirkni lagaákvæða er
3,5-4% aukning ríkisútgjalda ár frá ári.
Þetta er auðvitað ekki í nokkru samræmi við
eðli íslensks hagkerfis, sem byggir afkomu
sína á fáum stærðum, en það er afli, verðlagi
erlendis og tilkostnaði erlendis. Þetta eru
stærðir sem ganga í sveiflum upp og niður.
Alþingi heldur áfram að sigla sinn sjó,
bundið við mastrið, eins og það geti látið
veður og vinda lönd og leið. Slík sjómennska
endar alltaf upp á skeri. Það vantar mikið á
að alþingismenn skilji þetta og hegði sér í
samræmi við þessar staðreyndir. Allt of
margir líta á sig sem sendisveiná til að kría
út útgjöld, en líta ekki á fjárlög sem
hagstjórnartæki; veigamesta stjórntæki
stjómvalda til að bregðast við aðsteðjandi
vanda og laga efnahagsstjórnina að því. í
þessum skilningi er ríkishallavandinn út-
gjaldavandi og nú þarf að taka hart á
honum.
Pólitískt sársaukafullt
Þetta er þó ekki hægt að laga með
skyndiaðgerðum. f starfssáttmála síðustu
ríkisstjórnar var talað um að taka fyrir tvo
stóra útgjaldaflokka til endurskoðunar á
hverju ári í tengslum við fjárlagagerð. Þetta
krefst vandaðs undirbúnings. Þetta er póli-
tískt erfiðast að fá samstöðu um, því þetta
er pólitískt sársaukafullt. Þá kemur að því
að stjórnmálamenn á íslandi hafa verið allt
of kjarklausir og veitt sér þann munað að
stinga höfðinu í sandinn og láta eins og
vandinn sé ekki fyrir hendi. Þeir hokra hver
í sínu horni án heildarsýnar."
Ertu þá að segja að löggjafinn sé erfiðast-
ur framkvæmdavaldi ríkisstjórnarinnar í
tilraun sinni til hagstjórnar?
„Samhengið er á þá leið að þingmenn eru
löggjafarvaldið og eru auðvitað undir þrýst-
ingi um að auka útgjöld í sífellu, jafnframt
því sem þeir eru tregir til að leggja á skatta
og taka þannig afleiðingunum. Fram-
kvæmdavaldið er að uppruna til partur af
þessu löggjafarvaldi. Það er mín reynsla
eftir störf í lykilráðuneytinu - fjármálaráðu-
neytinu - að þetta miðstýrða kerfi okkar
virkar á einfaldan hátt. Fagráðherrarnir sem
stýra útgjöldum byrja oft á því að tala í nafni
embættismanna og forstjórakerfisins til að
ná auknum útgjöldum. Fjármálaráðherra
stendur uppi einn í að hafa bönd á þessum
náungum og til að tyfta þá. Miðað við þetta
hlutverk er fjármálaráðuneytið of veikt þótt
það hafi annars mikið vald.
Fjármálastjórn í hvert ráðuneyti
Því miður hafa fagráðuneytin takmarkaða
fjármálastjórn og sum þeirra alls enga.
Málum er í þeim tlfellum bara vísað til
fjármálaráðuneytis. Þetta er vont kerfi sem
við þurfum að breyta á þann veg að við
tökum upp rammafjárlög og knýjum fag-
ráðuneytin til ábyrgrar fjármálastjórnar
sjálf. Þannig að þau fái ekki nema ákveðinn
útgjaldaramma og verði sjálf að setja í
forgangsröð hvað þau vilja borga og hvar
þau vilja skera niður.“
Ertu þá að tala um lítil „fjármálaráðu-
neyti" í hverju ráðuneyti?
„Já í raun og veru.
En þá komum við líka að því að við erum
dvergríki sem fáum virðist þó vera ljóst hér
á landi. Okkar hagkerfi er ólíkt öðrum
vegna þess að það er sveiflukennt og öll
þessi sjálfvirkni í útgjaldahliðinni vinnur
þvert á móti getunni til að laga efnahaginn.
Það er sjálfstýrng á útgjöldin, en á móti fara
tekjurnar upp og niður. Þessi sjálfvirkni er
þeim mun verri draugur í efnahagslífinu,
sem okkar hagkerfi er sveiflukenndara en
annara þjóða.
Fjármálaráðherra var ólíft
Ég hef vitnað til ummæla eins af forverum
mínum, Magnúsar frá Mel, en hann setti
það sem skilyrði fyrir því að hann tæki að
sér að gerast galeiðuþræll í fjármálaráðu-
neytinu, að hann hefði tryggan stuðning
forsætisráðherra. Það er staðreynd í þessu
kerfi að fjármálaráðherra er ólíft ef hann
hefur ekki stuðning forsætisráðherra. Mér
finnst ég ekki hafa fengið þennan stuðning í
síðustu ríkisstjórn. Ég fékk aldrei neinn
stuðning í viðleitni minni til að koma á þetta
böndum. Ég náði samningum við Framsókn-
armenn á síðastliðnu hausti um ákveðnar
leiðir til sparnaðar í sjálfvirku útgjaldakerfi
landbúnaðar. Það var algerlega sprengt upp
af einstökum þingmönnum Sjálfstæðis-
flokksins og þeir komust upp með það og
það gerðist ítrekað."
Rótaryklúbbur stjómleysingja
Varst þú kominn að föstum vegg í viðleitni
þinni til að minnka ríkisútgjöldin í fjármál-
aráðherratíð þinni?
„Það er alveg rétt að ég varð fyrir
vonbrigðum með árangursleysi fyrrverandi
stjórnar. Ég gerði mér miklar vonir um
hennar starf yfir kjörtímabilið. Mörg af
þeim umbótarmálum sem verkáætlunin
kvað á um, hefðu getað valdið þáttaskilum
í íslenskum efnahagsmálum og stjórnmál-
um. Ég dreg enga dul á að ég varð fyrir
vonbrigðum. Ég sá fljótlega að það fylgdi
ekki hugur máli þegar kom að því að skera
niður útgjaldahliðina. Þessa gætti allra síst
hjá forystuflokki fyrrverandi stjórnar, sem
hefur þó á stefnuskrá sinni að draga úr
ríkisforsjá og síþenslu ríkisútgjalda. Það var
nokkuð beisk reynsla því hún kom flatt upp
á mig, þó ég hafi gert mér grein fyrir því að
Sjálfstæðisflokkurinn er sundurleitur
flokkur. Ég vissi ekki að hann væri einhvers
konar stjórnleysingjarótaryklúbbur.“
Kristján Björnsson