Tíminn - 20.12.1988, Síða 9

Þriðjudagur 20. desember 1988
Tíminn 9
VETTVANGUR

lllllllli
Siguröur Björnsson:
Aðgáts er þörf
við orð og verk
í þjóðsögum Jóns Árnasonar er sagt frá manni, sem fann
sauðarlegg með tappa í enda. Af forvitni tók hann tappann
úr leggnum og hleypti með því úr honum draug, sem eftir
átti að gera mikið illt af sér.
Þessi saga kom mér í hug þegar
ég fylgdist með þætti Sjónvarpsins
„Maður vikunnar" 3. þessa mánað-
ar, því svo virtist sem Jón Sigurðs-
son viðskiptaráðherra hafi með
ræðunni, sem hann hélt á flokks-
þingi Alþýðuflokksins orðið - ef-
laust óviljandi - eins og þeim
fróma manni sem tappann tók úr
leggnum - á að hleypa út einhverj-
um fítonsanda sem getur orðið
honum og öðrum til mikillar
óþurftar. Þó oft hafi í fjölmiðlum
verið vegið að bændum hefur ekki
í sjónvarpi sést svo rætinn óhróður
áður og <arð raunar ekki séð hvort
verra var að hafa svo margt sauðfé
að gróðrinum stafaði hætta af eða
fækka því svo ört að kjötið seldist
ekki eins og gert hefur verið á
undanförnum árum. Þarna mun
hafa verið sök spyrilsins hvernig
var að verki staðið, enda ætla
menn Jón greindari mann en svo
að hann léti slíkan þvætting frá sér
fara, jafnvel eftir glapyrði hans á
flokksþinginu.
En þó þarna hafi kastað tólfun-
um, hefur umræða um landbúnað
verið einstrengingsleg og á það
sérstaklega við um sauðfjárrækt-
ina. Það virðist svo að sumir þeir
sem um þau mál hafa ritað trúi því
að gróður landsins hefði haldist
óbreyttur frá landnámsöld ef sauð-
féð hefði ekki verið hér, en aðrir
hafa haldið því fram að sauðféð
hafi nær engu breytt.
En málið er ekki svo einfalt. Til
að geta ályktað um það af einhverri
skynsemi verða menn að vita hvað
olli því að landið var svo vel gróið
við landnám og ætlað er og hvaða
orsakir eru til gróðureyðingarinnar
síðan.
Hér skal nú vikið að örfáum
atriðum, sem áhrif hafa haft á
lífríki landsins, bæði fyrir og eftir
landnám.
Stundum hefur verið sagt að
engir grasbítar hafi verið hér fyrir
landnám. Hér voru þó gæsir og
álftir og hafi mergð þeirra verið
mjög mikil gæti áhrifa þeirra hafa
gætt verulega á þeim gróðri sem
þær sækjast mest eftir, en óvíst
mun um fjölda þessara fuglastofna
á þessum tíma, og vel má vera að
refirnir hafi haldið þeim niðri. Á
vissum svæðum hlýtur þó beitar
þessara fugla að hafa gætt veru-
lega, en skóginn létu þeir í friði.
Það má því ætla að þáttur grasbíta
hafi haft lítil áhrif fyrir landnám.
Engar ritaðar veðurskýrslur eru
til frá landnámsöld og því síður frá
næstu öldum fyrir þann tíma. En
þó veðursveiflur norðurslóða væru
ekki skráðar af mönnum fyrr en á
seinni öldum, hafa þær skilið eftir
merki í jöklum Grænlands, sem
koma fram í borkjörnum, er þar
hafa verið teknir. Samkvæmt því
sem vísindamenn hafa lesið úr
þessum borkjörnum hafa tvær
næstu aldirnar fyrir landnám verið
hlýrri en sú sem nú er að líða.
Auðvitað má segja að þessir bor-
kjarnar hafi verið teknir það langt
frá íslandi að tíðarfarið hér hafi
getað verið allt annað en þeir segja
til um. En þær upplýsingar sem
þeir gefa staðfesta einmitt þær
heimildir sem við þó höfum í
fornum ritum. Að vísu er hvergi
beinlínis sagt neitt um stærð jökla
í Landnámu eða fornsögum
vorum, en þó má nokkuð ráða af
Landnámu og fleiri bókum um
stærð Breiðamerkurjökuls, en
stærð jökla segir mikið um hitafar
tímabila.
í Landnámu er sagt að Þórður
illugi hafi þáið land af Hrollaugi
Rögnvaldssyni milli Jökulsár og
Kvíár og búið undir Felli við
Breiðá. Talið er að bær Þórðar hafi
verið bærinn Fjall, sem stóð fram-
undir Breiðamerkurfjalli, þar sem
enn heitir Bæjarsker, en jökull
gekk yfir tættur þess bæjar árið
1700 samkvæmt áreiðanlegri heim-
ild. Áður, þó ekki löngu fyrr,
höfðu Breiðamerkurjökull og
Fjallsjökull sameinast framan við
Breiðamerkurfjall. Þessir jöklar
skildust að á fimmta tug þessarar
aldar og er nú talsvert bil milli
þeirra, en mikið vantar á að þar sé
byggilegt nú.
Annar bær, Breiðá, stóð nokkru
austar og kemur nokkuð við Njálu,
m.a: þannig að Flosi fékk Kára bú
á Breiðá eftir sætt þeirra. Hafi
höfundur Njálu haft traustar arf-
sagnir um þetta, jafnvel gamlar
ritaðar ættartölur eins og álitið er
að hann hafi haft við að styðjast
um margt, er ekki hægt að hugsa
sér að Breiðá hafi verið neitt
rýrðarkot á dögum Flosa, en sé
þetta hugarsmíð höfundar, hlýtur
jörðin að hafa verið mjög góð fram
á hans daga, því óhugsandi er
annað, ef höfundur hefur sjálfur
ráðið hvar FIosi fékk Kára bústað,
en að hann léti Flosa fá honum þá
bestu jörð sem hann átti ráð á, fyrir
utan sína heimajörð. Það er því
með öllu óhugsandi að Breiða-
merkurjökull hafi verið neitt líkt
því eins nærri því sem bærinn var,
á dögum Flosa og hann er nú. Hvar
En þó þarna hafi
kastað tólfunum, hefur
umræða um landbún-
að verið einstrengings-
leg og á það sérstak-
lega við um sauðfjár-
ræktina. Það virðist
svo að sumir þeir sem
um þau mál hafa ritað
trúi því að gróður
landsins hefði haldist
óbreyttur frá land-
námsöld ef sauðféð
hefði ekki verið hér, en
aðrir hafa haldið því
fram að sauðféð hafi
nær engu breytt.
jökuljaðarinn hefur verið þá verð-
ur nú ekki sagt neitt um, því varla
er mikið leggjandi upp úr heimild
úr Suðursveit frá 1746, sem af má
ráða að sögn hafi verið um að
Máfabyggðir hafi áður fyrr verið
nytjaland, sem tilheyrt hafi Öræf-
um, en ef þangað hefði verið
jökullaust, hefðu þær tilheyrt
Breiðá. Búið var á Breiðá, (sem þá
var nefnd Breiðamörk) til 1698, en
þá, eða fáum árum seinna var
jökullinn þó kominn yfir kirkju-
garð sem þar var og 1793 var hann
kominn yfir rústir bæjarins, en
smáhorn af túninu sást þó. Þarna
stækkaði jökullinn allt að lokum
síðast liðinnar aldar og austan við
Stemmu átti hann aðeins 200 m í
sjó árið 1893. Á þessari öld kvaðst
faðir minn muna jökulvatn á víxl í
hverjum einasta farvegi frá Jökulsá
að Kvískerjum frá aldamótum til
1940 nema aðeins á svökölluðum
Nýgræðum.
Miðað við byggðina á Breiða-
merkursandi er ljóst að fyrir land-
nám hlýtur að hafa verið langt
hlýindatímabil og verður því að
ætla að hlýindatímabilið, sem vís-
indamenn hafa lesið úr borkjörn-
um Grænlandsjökuls hafi einnig
verið mun hlýrra hér en sú öld sem
nú er að líða. Vel má vera að hægt
væri að gera sér grein fyrir hvar
jökuljaðarinn yrði um 2100 ef sama
þróun héldi áfram og verið hefur
þessa öld, jafnvel miðað við tíma-
bilið 1920-1960, en það veit ég ekki
til að neinn hafi reynt, en væri það
hægt gæfi það vísbendingu um
hvar jökuljaðarinn hefði verið við
landnám.
Enginn grasafræðingur sem gerir
sér grein fyrir hvað kólnun veður-
farsins hefur verið mikil miðað við
framskrið jökla frá landnámi,
mundi láta sér til hugar koma að
gróður hefði haldist með sama
blóma frá þeim tíma til þessa dags.
En fleira virðist hafa verið hag-
stætt gróðri á þessum tíma. I
bókinni íslandseldar eftir Ara
Guðmundsson eru rakin þau eldgos
sem jarðfræðingar hafa getað fund-
ið merki um í hraunlögum og
öskulögum frá síðustu 10.000
árum. Þegar athugað er hvað út úr
því kemur, virðist ekki hægt að
finna merki um neitt meiriháttar
eldgos næstu 700 árin fyrir
landnám. Sé sú niðurstaða rétt má
ætla að jarðvegurinn hafi verið
miklu minna öskublandinn en nú,
og þeir sem eitthvað vita um áhrif
eldfjallaöskunnar á þeim svæðum
sem mest er um hana, verða varla
undrandi yfir að meira sé um
uppblástur lands en fyrir land-
námsöld.
En stuttu eftir landnám hófst hér
mikil eldvirkni. Stórgos varð um
930, sem skildi eftir svipað magn af
brennisteinssýru í Grænlandsjökli
og gosið í Lakagígum 1783, en nú
er jafnvel hallast að því að brenni-
steinssýran hafi verið mesti skað-
valdurinn í Móðuharðindunum.
Var það e.t.v. brennisteinssýran,
sem olli skógardauðanum í Fljóts-
dalshéraði forðum daga og sr.
Sigurður Gunnarsson getur um?
Eftir það verður að segja má hvert
stórgosið eftir annað allt til okkar
daga og mörg þeirra hafa bætt
drjúgum við öskuforða jarðvegs-
ins. Lítið mun vitað um brenni-
steinsmagn einstakra eldgosa, en
að líkindum er það misjafnt frá
Miðað við byggðina
á Breiðamerkursandi
er Ijóst að fyrir landnám
hlýtur að hafa verið
langt hlýindatímabil og
verður því að ætla að
hlýindatímabilið, sem
vísindamenn hafa les-
ið úr borkjörnum
Grænlandsjökuls hafi
einnig verið mun hlýrra
hérensúöld semnúer
að líða.
eldstöðvum oge.t.v. fráeinstökum
gosum í sama eldfjalli. Miðað við
það sem maður heyrir að súrt regn
geri í nágrannalöndunum virðist
hugsanlegt að t.d. Heklugosið 1104
hafi valdið verulegum spjöllum á
kjarri þar sem mökkinn Íagði yfir.
Af því sem hér hefur verið
drepið á má ljóst vera að rýrnun
gróðurs frá landnámsöld er ekki öll
búsetunni að kenna og skal þó alls
ekki gert lítið úr henni. Að vísu
hefur bústofninn verið lítill til að
byrja með, en veiði hefur verið
mikil og auðveld fyrir utan það að
hvalrekar hafa verið tíðir. Má
raunar ætla að flestum komi
spánskt fyrir sjónir að í Sturlungu
skuli það vera talið eitt versta verk
sem þá var unnið, þegar Kolbeinn
brenndi upp hvalina á Vestfjörð-
um, en jtað segir nokkuð um
hvernig þá var að afla matar. En
þá var margt breytt frá landnáms-
öld bæði minna um veiði og verra
að ná dýrum. Þau höfðu orðið
hugmynd um hvers var að vænta af
manninum. Landnámsmenn hafa
hins vegar að mestu getað lifað á
veiðiskap og því getað sett öll lömb
á. Erfitt mun vera að áætla með
rökum hvað margt sauðfé land-
námsmenn komu með og því alveg
út í hött að áætla hvað margt það
hefði getað verið um árið 1000.
Hvaða þátt það hefur átt í eyð-
ingu skóganna er ósannað, þar
kemur svo margt fleira til, þó víst
sé að hann sé verulegur. En menn
voru stundum í þeirri aðstöðu að
menn urðu að velja á milli hvort
barnið eða björkin átti að lifa, og
þeir sem halda að forfeðrum vorum
hafi verið sama um skógana hefðu
gott af að lesa greinina „Úr sögu
skóganna" í fyrsta hefti Blöndu
bls. 256-279. Það sem þar er sagt
frá mun vera það fyrsta sem gert er
af hálfu yfirvalda en eftir beiðni og
alveg að frumkvæði bænda til að
vernda skóga.
En landnámsmenn fluttu fleira
með sér en búsmalann og ekki
viljandi, sem líklegt er að hafi
jafnvel haft meiri áhrif til eyðingar
skóga en sauðféð. Eins og flestir
vita voru skip landnámsmanna
ekki eins skip og þau sem nú tíðkast.
Til þess að austurinn gæti runnið til
austurrúms hjuggu menn lim eða
smávaxið birki til að hafa undir
varningi í skipunum. í þessu undir-
lagi varningsins, sem náði einnig
upp með súðinni voru oft eða
oftast egg og lirfur þeirra skordýra
sem í þeim skógi var er höggvið var
úr.Þegar ferðin gekk vel hefur ekki
allt það sem í þessu leyndist verið
dautt þegar liminu var hent á land,
eins og venja var þegar búið var að
skipa varningnum upp. Lítill vafi
er á að þannig hefur birkiþelinn
(Erannis (Hibernia) defoliaria Cl.)
borist til landsins, e.t.v. á allar
helstu hafnir landsins. Hafi, eins
og hér hafa verið leidd rök að,
verið til muna hlýrra á landnáms-
öld en jafnvel á núverandi öld,
hafa þessi fiðrildi verið fljót að
fjölga en útbreiðsla hefur þó verið
nokkurri tilviljun háð þv.Rvendýrið
flýgur ekki (er vængjalaus) og
getur því lækur stundum skipt
sköpum um hvort einstök torfa
verður fyrir heimsókn þess.
Á köldu öldunum hefur þetta
fiðrildi dáið út nema þar sem
allrabest veðrátta var, í Skaftafells-
og Núpsstaðaskógum. Það varekki
fyrr en á hlýindatímabilinu milli
1920-1960, sem fór að bera á skaða
af þess völdum. Það fyrsta sem ég
man eftir að hafa heyrt um veruleg-
ar skemmdir af þess völdum var að
Hannes Jónsson á Núpsstað sagði
frá því að svartir maðkar væru að
eyðileggja allan skóginn á Hvítár-
holtum, en þau eru milli Hvítár og
Núpsár. Ekki man ég nú fyrir víst
hvaða ár þetta var, en minnir það
vera laust fyrir 1950. Víst er að
1954 sást þar aðeins dauður viður.
Nokkru seinna drap þessi tegund
skóg á allstóru svæði á Kvískerjum
en eftir að heldur kólnaði í veðri
hefur lítið borið á skemmdum af
völdum þessarar tegundar. Stórar
hríslur, sem voru á aðra mannhæð
eða hærri stóðust þetta fremur,
virtist oft sem frekar yrði eitthvað
af laufi eftir á þeim. En kjarr var á
þessum árum stundum morandi af
lirfum þessa fiðrildis, sem átu upp
allt laufið og þetta gerðist einmitt
í júní og júlí. Birkið sprekaði upp
og heilu torfurnar urðu skóglausar.
í Skaftafelli og víðast í Núpsstaðar-
skógum (ekki er víst að fiðrildið
hafi verið þar nema á Hvítárholt-
unum) var skógurinn það stórvax-
inn að hann lifði þetta að mestu af.
Þó A.i fróði segi að landið hafi
verið viði vaxið milli fjalls og fjöru
þarf það ekki að þýða að allur sá
viður hafi verið stórvaxinn. Það er
því vel hugsanlegt að birkiþelinn
hafi átt drjúgan þátt í að landið var
ekki orðið viði vaxið milli fjalls og
fjöru á dögum Ara fróða.
Ég vona að þessi samtíningur
sýni að það er að mörgu að hyggja
þegar meta á hvaða áhrif hafa
valdið rýrnun gróðurs á umliðnum
öldum og jafnvel sandfokinu, sem
hrjáð hefur sum landssvæði.
En það er rétt að við ráðum
hvorki loftslagi né gosum eldfjalla
eða öðrum hamförum náttúrunn-
ar, svo sem jarðskjálftum. Við
verðum því að einbeita okkur við
að sjá til þess að okkar gerðir valdi
ekki spjöllum á landinu og reyna
að græða þau sár sem búsetan
hefur valdið. En mikil þörf væri á
að vísindamenn okkar tækju sig
saman um að skilgreina hverju
hver þáttur eyðingaraflanna (bú-
setan ekki undanskilin) hefur vald-
ið og hvað er hægt að gera til að
endurheimta það sem þessi öfl
hafa af landinu tekið.
Kvískcrjum 11. desember 1988
Sigurður Björnsson.