Tíminn - 24.08.1989, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 24. ágúst 1989
Tíminn 7
llll* VETTVANGUR ..lll.. ... ■ ... :...
Gunnar Dal:
HVAD ER MENNING?
AHa okkar ævidaga heyrum við talað um íslenska
menningu. En hvað er íslensk menning? Við heyrum líka
talað um evrópska menningu, um austurlenska menningu
og t.d. franska, enska og þýska menningu. Hver þjóð talar
um sína sérstöku menningu. Smærri heildir tala einnig um
menningu sem séreign. Menn tala um skagfírska menn-
ingu, þingeyska menningu. Og menn tala oft um íslenska
bændamenningu. Jafnframt þessu öllu tala menn um
heimsmenningu. Og við hljótum að spyrja. Um hvað eru
menn að tala? Er menning fleirtöluorð? Orð okkar,
menning, er þýðing á orðunum culture, hámenning og
civlization, tæknimenning og siðmenning. En oft eru þessi
tvö orð samheiti. Hugtökin culture og civilization eru ekki
gömul hugtök. Þau eru fyrst notuð í Evrópu á 18. öld.
Þegar Johnson var beðinn að taka orðið civilization inn í
ensku orðabókina 1772 þá neitaði hann því.
Orðið culture er dregið af latn-
eska orðinu cultus sem merkir
trúarathöfn eða tilbeiðsla. Síðar
var farið að nota orðið um ræktun
jarðarinnar og einnig um
mannrækt. Á 19. öld var farið að
nota orðið um hinar andlegu og
listrænu hliðar mannlegs samfé-
lags. Þá var Evrópubúinn farinn að
lifa í heimi sem hann bjó til sjálfur,
heimi mannsins. f heimi „séntil-
manna“ var menning andheiti við
„villimennsku“ eða „barbarisma".
En jafnvel í hinum nýja heimi
mannsins hætti maðurinn ekki að
vera það sem hann var í hinum
náttúrulega heimi. Frumþarfir
hans, matur, drykkur, hvíla og
skjól breyttust ekki. Hann varð
áfram að eignast börn. Eins og
allar aðrar lífverur varð hann
áfram háður fæðingu og dauða. Og
hann varð áfram að verja sig fyrir
öðru fólki í samfélaginu. Og mað-
urinn hélt áfram að líkjast skyldum
tegundum að líffærafræðilegri
byggingu. Meltingarfærin breyttust
lítið í heimi vaxandi menningar.
Og því sem við eigum sameiginlegt
dýrum er auðvelt að skila til næstu
kynslóða. En sama verður naumast
sagt um sívaxandi hámenningu.
Ein kynslóð nægir til að týna
henni. Hún er því alltaf í hættu.
Hún getur týnst bæði af manna-
völdum og hættum sem koma að
utan. En hvað er þá menning?
Öll saga okkar er menningar-
saga. Menning er sagan um þróun
mannsins og athafnir hans frá upp-
hafi. Hún er skoðun mannsins á
sjálfum sér og stöðu okkar í heim-
inum. Og ekki aðeins á þessari
jörð. Maðurinn er löngu farinn að
líta á hinn þekkta alheim sem sitt
menningarsvæði sem hann kannar
og dreymir um stóra drauma.
Menning er saga allra listgreina frá
árdögum. Hún er saga um fegurð-
arskyn mannsins og listsköpun.
Hún er saga tækninnar frá fyrstu
steináhöldum til flóknustu véla-
samstæðna nútímans. Hún er saga
um það hvernig maðurinn bjó sér
til sinn eiginn heim. Hún er saga
um hugsjónir og baráttu, saga um
samfélagsþróun og siðgræði í
breytni manna á milli. Og hún er
saga slysa, mistaka og ófamaðar.
Menning er saga um menn sem
leita hins rétta en hafa þó rangt
fyrir sér. En jafnvel það að hafa
rangt fyrir sér skilar mönnum að
lokum áfram til meiri þroska.
Menningin er líka saga sigra svo
stórra að þeir fóm langt fram úr
því sem nokkur maður gat fyrir-
fram fmyndað sér. Og menning er
að leiðrétta gamlarvillur. Menning
er ritað og talað mál, trúarbrögð,
heimspeki og listir, tæki sem menn
búa til og nota, byggingar og
stofnanir, mannasiðir og breytni.
Líf okkar nú er menningararfur
okkar, árangur af langri leit. Og
stundum finna menn annað en það
sem þeir leita að. Að skilgreina
slíka sögu er naumast gerlegt. En
margbreytileiki hugtaksins menn-
ing eykur nauðsyn þess að skil-
greina það.
Rót menningarinnar er ein og
söm um allan heim. Við verðum að
skilja menningu sem einn megin-
straum. Og manneðlið sjálft sem
uppsprettu hans. Þessari einingu
mega menn ekki gleyma þegar þeir
virða fyrir sér hina síbreytilegu
baráttu mannsins við umhverfi og
aðstæður.
Er menning f leirtöluorð?
Mannfræði gefur sér þá forsendu
að menning sé fleirtöluorð. Mann-
fræði byggist á þeirri staðhæfingu,
að til séu margar siðmenningar og
sfðan undirdeildir þeirra.
Félagsvísindi okkar gefa sér líka
þá forsendu að orðið sé fleir-
töluorð. Sé sú forsenda röng þá
mætti líka álykta það að grunnur-
inn sem þessi vísindi hvfla á þarfn-
aðist endurskoðunar.
Félagsvísindi byggjast á þeirri
hugmynd, að til séu margar
menningar og ólíkar. Og að þessar
ólíku menningar séu nátengdar
samfélagshugmyndum. í vissum
skilningi er þetta augljóslega rétt.
En það mætti einnig álykta að öll
menning sé nátengd. Hún sprettur
af rót sem er sameiginleg öllum
mönnum. Hún sprettur af þörf
allra manna til að skapa og starfa.
Allir menn eignast einhverja lífs-
speki, trú, sögu og listir. Og þegar
ég tala um sögu þá á ég ekki við
sagnfræði heldur minningar. Allir
menn reyna með einhverjum hætti
að skilja sína eigin tilveru og
tilveru samfélagsins. Allir menn
skapa sér einhverja heimsmynd.
Og það sem gerir menninguna
samtengdari en allt þetta er hvöt
sem virðist öllum mönnum sameig-
inleg: Allir menn hafa löngun til að
komast upp fyrir sjálfa sig og
ríkjandi ástand. í stuttu máli sagt:
Öll menning rís af eðli mannsins og
eðli mannlegrar skynsemi. Þennan
grundvöll allrar menningar' verða
menn alltaf að hafa í huga. Þetta
eru allt mannlegir þættir sem skapa
menninguna og eru öllum sameig-
inlegir. Sterkasti þátturinn er
sennilega viss grundvallarheiðar-
leiki mannsins sem birtist í því að
vilja þekkja hið sanna og rétta og
breyta rétt. Aðrir mannlegir þættir
sem skapa menningu eru trúarleg
reynsla, fegurðardýrkun, áræði til
að fara ótroðnar slóðir, sköpunar-
gáfa eins og hún birtist í listum,
bókmenntum og öðrum mannleg-
um viðfangsefnum og loks draum-
urinn um fullkomnun og einingu,
draumurinn um frið, jafnvægi og
samræmi. Þessir mannlegu þættir
eru sameiginlegir öllum mönnum,
þeir eru manneðli sem birtist alltaf
í fyllingu tímans.
Þjóðfélagsvísindi hafa það að
markmiði að lýsa mismunandi sam-
félagsformum og mismunandi gild-
ismati þeirra. Með þessu hafa þau
unnið þarft verk og aukið skilning
á mannlegu samfélagi. Þau hafa
dýpkað hugtakið menning og látið
það ná til allra þjóða og samfélaga.
Á hinn bóginn þyrla þau oft upp
svo margvíslegum sjónarmiðum og
svo afstæðum skilningi að maður-
inn sjálfur og eðli hans týnist. Það
væri yfirlæti að segja að grundvöll-
ur þjóðfélagsvísinda væri rangur,
vegna þess að þau gera það sem er
í eðli sínu eitt að mörgu. Hins
vegar virðist grundvöllurinn stund-
um hallast og skekkjast vegna þess
að þau taka ekki mið af þessari
grundvallareiningu mannsins.
Menning á ekki að vera fleirtölu-
orð. Og þjóðfélagsvfsindum má
raunar þakka fyrir að hafa rutt
brautina fyrir hinu nýja einingar-
hugtaki. Þau hafa látið hinar gömlu
einföldu skilgreiningar víkja fyrir
nýrri túlkun. Félagsvísindi nútím-
ans hafa þegar vaxið út fyrir og upp
fyrir hina upphaflegu grundvallar-
forsendu.
Hið nýja einingarhugtak felur
Gunnar Dal.
auðvitað í sér margbreytileika og
viðurkennir nauðsyn hans. En í
hinu nýja einingarhugtaki felst það
líka að einstakar athafnir manna,
list, trú og vísindi verður að skoða
sem hluta af stærri heild. Öll mann-
leg samfélög eru eitt: Heimur
mannsins. Sannleikurinn er sá að
enginn maður á heima í einni
afmarkaðri menningu. Ekki heldur
í neinu andlega afmörkuðu samfé-
lagi. Vegna eðlis síns vex maðurinn
upp úr þeim öllum. Allir hlutir eru
hjá honum í stöðugri endurskoð-
un. Að sjá til þess að maðurinn
vaxi ofar sjálfum sér er ekki aðeins
hlutverk Ustamannsins eða
skáldsins. Heimspeki og trúarhug-
myndir þróast líka. Og þessi fram-
þróun er ekki bundin ákveðnu
félagsformi, eða einhverri einni
afmarkaðri siðmenningu. í innsta
eðli sínu er þessi framþróun hvorki
afstæð né háð félagslegum aðstæð-
um. Hún er í innsta eðli sínu
aukinn skilningur mannsins á sjálf-
um sér. Með þessu er auðvitað
ekki verið að halda því fram að
þessi sjálfsskilningur mannsins geti
ekki birst í ótal myndum og við
ólíkar aðstæður. En allar einstakar
menningarathafnir verður að skilja
í stærra samhengi: Allar hinar
mörgu „siðmenningar" á að skilja
og skilgreina sem eina. Að skilja
og skilgreina menningu er ekki
hlutverk heimspekings fremur en
annarra. Til að öðlast víðtækari
skilning þurfa menn að fara allar
þekkingarleiðir jafnt. Engin ein
þekkingarleið hefur neina sér-
stöðu. Öll menningarsvið skapa
ákveðna þekkingu. Og nútíma-
maðurinn hefur ríka þörf fyrir að
skilja einingu þeirra.
llllllllll STJARNHEIMAR ||lllllllllllll|||[lllllllllll|lllll|lllllllllll||l
Fyrstu skrefin í sókn
til tunglsins
Lengi var mönnum mikil ráðgáta
hvemig eðli og útlit tunglsins væri í
raun og vem. Hér var viðfangsefni
erfitt úrlausnar, meðan hjálpartæki
(t.d. sjónaukar) vom engin eða þá
mjög ófullkomin. Þó þreifuðu menn
sig áfram smátt og smátt og gerðu
ýmsar ályktanir, sem staðisí hafa
síðari rannsóknir og tókst með
tímanum að fullkomna sjónauka og
önnur tæki sem gerðu þeim fært að
færa út svið þekkingarinnar á þess-
um fallega nágranna okkar í geimn-
um, tunglinu síbrosandi
Ég mun nú gera örstutta grein
fyrir fáeinum af fyrstu áföngunum, í
þessari þekkingarsókn mannsand-
ans, og geta nokkurra þeirra manna,
sem gerðust frumkvöðlar í því að
færa þekkingu okkar út til tunglsins.
Fjöll á tunglinu. Sá sem fyrstur lét
í Ijós það álit, að tunglið væri
fjöllótt, var gríski heimspekingurinn
Democritust (460-370 f.Kr.)
Fyrsti uppdráttur eða kort af
tunglinu var gert af W. Gilbert,
sennilega um 1600 (hann lést 1603).
Þessi uppdráttur var gerður berum
augum, því sjónaukar voru þá enn
ekki komnir í notkun.
Fyrsti uppdráttur af tunglinu, með
hjálp sjónauka, var gerður árið 1609,
af Thomas Harriot, og sýnir ýmsa
staðhætti á tunglinu.
Galfleo Galilei gerði uppdrátt af
tunglinu árið 1610, en er talinn varla
eins nákvæmur og uppdráttur Harri-
ots.
Hæð fjalla á tunglinu. Fyrstu til-
raunimar til að mæla hæð fjalla á
tunglinu, gerði Galileo frá og með
1610. Hann mældi t.d. hæð Apenn-
ina fjallanna á tunglinu, og þótt
hann reiknaði þau helst til há, þá var
hann á réttri íeið og skeikaði ekki
miklu.
Enn betri árangri í hæðarmæling-
um tunglfjalla náði J.H. Schöter, frá
og með árinu 1778.
Jarðskin. Leonardo da Vinci
(1452-1519) varð fyrstur til að koma
með rétta skýringu á því, að þeir
hlutar tunglsins, sem sólin skín ekki
á, eru samt sýnilegir. Hann skildi að
hér var um endurskin sólarljóss frá
jörðinni að ræða. M.ö.o. jarðskin.
Skrá yfir örnefni. Fyrsta kerfis-
bundna nafnaskráin af ýmsum stöð-
um á tunglinu var gerð árið 1645 af
Langrenus, ogárið 1647 af Hevelius.
En mörgum af nafngiftum þeirra
hefur verið breytt síðar. - Nafna-
skrá, sem enn er stuðst við að ýmsu
leyti, var gerð um 1651 af G. Ricc-
ioli, en hann bjó til helstu örnefni
eftir ýmsum þekktum vísindamönn-
um. -
Bundinn möndulsnúningur.
Fyrsta nákvæma skýrslan um það,
að tunglið hafi bundinn möndul-
snúning, snúi alltaf sömu hlið að
jörðu, var gerð„ af G.D. Cassini
árið 1693. - Þó þykir að vísu næstum
víst að Galileo hafi gert sér þetta að
fullu ljóst.
Fyrsti verulega góði uppdráttur-
inn af tunglinu var birtur árið 1837,
og gerður af W. Beer og J.H.
Mádler í Berlín. Þeir studdust við
lítinn sjónauka.
Fýrsta Ijósmynd af tunglinu var
tekin 23. mars 1840 af J.W.
Drapner, sem notaði 5" sjónauka.
í þessu stutta yfirliti er aðeins
getið fáeinna atriða í könnun
tunglsins, meðan menn reyndu að
gera athuganir ýmist án hjálpar-
gagna eða með mjög frumstæðum
tilfæringum, sem ekki varð bót á
ráðin, fyrr en ný öld með nýrri
tækni, gekk í garð.
Síðan hefur tunglrannsóknum
fleygt svo fram, (ásamt öðrum
stjörnufræðirannsóknum) að alþýða
manna stendur sem agndofa yfir allri
þeirri nýju vitneskju, sem birt er við
og við.
Hversu furðu lostnir urðu menn
ekki, þegar f fyrsta sinn tókst að
senda menn til tunglsins 20. júlí
1969. Segja má með réttu að þá hafi
öll heimsbyggðin staðið á öndinni í
fyrsta sinn, yfir því tækniafreki sem
þá var unnið.
En þrátt fyrir aðdáun okkar á
afrekum hins nýja tíma, þá er hollt
að minnast þess að afreksmenn and-
ans höfðu hér lagt hönd á plóginn
um allar aldir síðan sögur hófust, og
þeim eigum við að þakka þá undir-
stöðu, sem menn nútímans byggja á
framhaldið á frægðargöngu sinni til
tungls og stjarna.
Ingvar Agnarsson
Myndin sýnir hluta af bakhlið tunglsins, en með ferðum þangað
tókst mönnum í fyrsta sinn aðskyggnast yfir á þá hliðina, sem frá
jörðu snýr. - Myndin er tekin úrgervihnettinum Lunar Orbiter 5,
þann 6. ágúst 1967.