Tíminn - 24.08.1989, Blaðsíða 11

i t t * »
10 Tíminn
Fimmtudagur 24. ágúst 1989
( ' • I
Fimmtudagur 24. ág'úst 1989
t- t t t > » - < t i - :•
Tíminn 11
H inn 1 - se ptem ber 1 939 réðust h e rsveiti r H itl lers inn í Pól land -
Fimmtíu ár
frá upphafi
blóðugasta
hildarleiks
mannkynsins
Eftir Stefán Ásgrímsson
Hálf öld er liðin síðan blóðugur hildarleikur síðarí heimsstyrjaldarinnar hófst með innrásinni í Pólland 1. september 1939. Talið er að 30 núlljónir manna hafi týnt Ufinu áður en stríðinu lauk vorið 1945.
til fyrir Hitler að skella sér yfir sundið og
taka Bretland líka.
En þar hikaði Hitler en beindi í þess
stað herjunum til austurs gegn Sovét-
mönnum og rauf þar með vináttusamn-
inginn við Stalín. Það var eiginlega ekki
fyrr en við Stalingrad að síríðsgæfan sneri
loks baki við Hitler eftir harðan vetur og
undanhaldið hófst.
Þessu blóðuga stríði lauk síðan loks
vorið 1945. Þá hafði það kostað 6 milljón-
ir Gyðinga lífið en af hálfu nasista var það
einn tilgangur stríðsins að útrýma þeim
af yfirborði jarðar.
Samtals telja menn að af völdum síðari
heimsstyrjaldarinnar hafi um 30 milljónir
manna látið lífið og eru þeir þá meðtaldir
sem drepnir voru kerfisbundið í útrým-
ingarbúðum nasista og víðar. Talið er að
357.116 Englendingar hafi farist, þar af
60.595 óbreyttir borgarar, auk þess er
óvíst um afdrif 46.079.
Bandaríkjamenn misstu 227.857 og
óvíst er um afdrif 68.168.
Frakkar misstu 607.500, Kínverjar 1,3
milljónir og 115.000 er saknað.
7760 Belgíumenn féllu í orrustum en
20.271 óbreyttur borgari lét lífið.
415.300 Grikkir féllu, bæði hermenn
og óbreyttir borgarar.
5 milljónir Pólverja létu lífið og 7
milljónir Sovétmanna.
Þá telja ensk hernaðaryfirvöld að 7,4
milljónir Þjóðverja hafi látið lífið, - og
Hitler skaut sig. - sá
„Á þessu augnabliki er þýskur her að
ráðast inn í Pólland og sprengjuregn frá
stórskotaliðssveitum þýska hersins og
flugher Görings dynur á Varsjá og fjölda
hernaðarlega mikilvægra staða annarra.“
í þessum dúr voru fréttir fjölmiðla að
morgni hins 1. september 1939 og síðar
um morguninn stóð Adolf Hitler í ræðu-
stóli í þinghúsinu í Berlín og lýsti þessum
atburðum og réttlætti þá í beinni útsend-
ingu í útvarpi og þingheimur tók undir í
sæluvímu hinna sigurvissu og öskraði -
„Sieg Heil, Sieg Heil.
Þann 1. næsta mánaðar er hálf öld liðin
frá því að þessir atburðir áttu sér stað og
síðari heimsstyrjöldin hófst. Þarna hugð-
ust nasistar fyrir hönd þýsku þjóðarinnar
hefna ófaranna í fyrri heimsstyrjöldinni
og nauðungarsamninganna í kjölfar
hennar árið 1918 og skapa þýsku þjóðinni
lífsrúm „Lebensraum“ í austurátt.
Þann 1. september 1939 skyldu tíma-
mótin vera, upphafið að nýju arísku,
hreinu þúsund ára ríki nasismans. Hitler
hafði lofað þýsku þjóðinni því og nú
skyldi hafist handa og ekkert skyldi koma
í veg fyrir það, síst af öllu smámunir eins
og mannréttindi, lög eða alþjóðasamn-
ingar.
Sjónvarpið minnist atburða
Ríkisútvarpið/Sjónvarp mun í dagskrá
sinni í haust minnast þess að hálf öld er
liðin frá upphafi styrjaldarinnar og
fimmtudagskvöldið 31. ágúst eftir rétta
viku frumsýnir Sjónvarpið alveg nýja
breska sjónvarpsmynd sem heitir Heims-
styrjöld í aðsigi, Countdown to War.
Myndin er gerð af Granada Television
í Englandi fyrir ITV sjónvarpsstöðina og
verður hún einnig frumsýnd í Englandi í
kvöld.
Til þessarar myndar hefur verið vel
vandað eins og breskra sjónvarps- og
kvikmyndagerðarmanna er von og vísa
og hefur fjöldi sagnfræðinga og sérfræð-
inga í alþjóðastjórnmálum verið hafður
með í ráðum við gerð myndarinnar.
Handrit myndarinnar skrifaði Ronald
Harwood sem einnig skrifaði handrit
myndarinnar The Dresser, eða Búninga-
meistarinn sem hér hefur verið sýnd.
Ian McKellen leikur Hitler, Michael
Aldridge leikur Chamberlain, forsætis-
ráðherra Breta en auk þeirra kemur fram
fjöldi þekktra leikara. Leikstjóri er Patr-
ick Lau.
Myndin greinir frá athöfnum valda-
manna helstu ríkja álfunnar og athöfnum
þeirra haustið 1939. Myndin hefst klukk-
an 21.40 í kvöld.
Föstudagskvöldið 1. september kl.
19.15 hefst bein útsending frá minningar-
tónleikum frá Óperunni í Varsjá þar sem
þess er minnst að 50 ár eru frá innrásinni
í Pólland. Þessi dagskrá er unnin í
samvinnu pólskra, þýskra, breskra og
austurrískra sjónvarpsstöðva og er sýnd
samtímis í flestum sjónvarpsstöðvum
Evrópu og víðar.
Fram koma meðal annarra Jóhannes
Páll 2. páfi. Dagskráin hefst á því að
Leonard Bernstein les fyrsta hluta ljóðs-
ins 1. september 1939 eftir W.H. Auden.
Sinfóníuhljómsveit pólska útvarpsins
leikur og einsöngvarar, einleikarar og
kórar frá 40 löndum flytja tónlist eftir
Beethoven, Chopin, Leonard Bernstein,
Mahler og fleiri. Af einsöngvurum sem
fram koma má nefna Barböru Hendricks
og Dietrich Fischer-Dieskau.
Kl. 21.15 að kvöldi 1. september að
tónleikunum loknum og fréttum og
veðurfregnum er þýsk heimildamynd um
styrjöldina en stjórnandi hennar og kynn-
ir er Henry Kissinger fyrrum utanríkis-
ráðherra Bandaríkjanna. í myndinni er
fjallað um orsakir, aðdraganda og ýmsar
heimssögulegar afleiðingar stríðsins.
Þann 3. september verður sýnd bresk
sjónvarpsmynd sem heitir Stríðssálu-
messa en hún er byggð á sálumessu
Benjamins Britten. Hinn nýlátni sirLaur-
ence Olivier er meðal leikenda.
Þriðjudaginn 5. september verður
sýndur fyrsti þáttur nýs heimildamynda-
flokks í átta þáttum um styrjöldina.
Myndröðin heitir Stefnan til styrjaldar;
Road to War.
Laugardaginn 9. september er á
dagskrá Sjónvarpsins hin fræga mynd
þýska leikstjórans Wolfgang Petersen
Das Boot. Mynd þessi var gerð árið 1981
og fjallar um ferðir kafbátsins U-96 og Ííf
áhafnar hans. Hún þykir ein máttugasta
ádeila á styrjaldir, mannlega kvöl af
völdum þeirra og niðurlægingu.
Lífsrými fyrir aríana
Raunar duldist víst fáum utan Þýska-
lands útþenslustefna nasismans en þjóð-
höfðingjar voru ef til vil ekki vanir slíkum
umgengnisháttum um sem Hitler og
menn hans tömdu sér á vettvangi alþjóða-
stjórnmála og létu því hann koma sér æ
ofan í æ í opna skjöldu, samanber fræg
orð Neville Chamberlains er hann steig á
breska grund eftir viðræður við Hitler í
Þýskalandi: „Friður á okkar tímum,“
sagði hann og hafði varla sleppt orðinu er
styrjöldin braust út.
Fyrir innrásina í Pólland höfðu nasistar
þó innlimað Austurríki í þúsundáraríki
sitt við fögnuð flestra Austurríkismanna
nema Gyðinga, og fáum mánuðum áður
Tékkóslóvakíu. Eftir síðamefnda at-
burðinn voru þó farnar að renna tvær
grímur á stjórnvöld í öðrum ríkjum
Evrópu gagnvart Þjóðverjum og England
og Frakkland tóku að sér að ábyrgjast
öryggi Póllands.
Innrásin kom því mörgum á óvart og
hafði Hitler ekki haft fyrir því nú frekar
en fyrri daginn að lýsa yfir stríði á hendur
Póllandi. Víst má telja að Hitler hafi
vonast í lengstu lög til þess að Bretar og
Frakkar skiptu sér ekki af innrás í
Pólland og vissulega leit út fyrir það um
tíma. Hann hafði gert griðasáttmálann
fræga við Stalín til að tryggja sig gegn því
að þurfa að heyja stríð á tvennum
vígstöðvum og að stjórnvöld Evrópuríkja
myndu gangast inn á fund æðstu manna
stórveldanna um framtíð Evrópu eins og
bandamaður hans, Mussolini hinn ítalski
hafði lagt til við Hitler að beiðni Bonnet,
utanríkisráðherra Frakka.
Kosti það sem kosta vill
Hitler hafði um nokkurn tíma fyrir
innrásina rekið harðan áróður gegn Pól-
verjum fyrir illmennsku þeirra í garð
þýsks fólks í Danzig og bæði Bretar og
Frakkar vildu fyrir allan mun halda
friðinn. Þekkt eru ummæli R. A. Butlers,
háttsetts starfsmanns í breska utanríkis-
ráðuneytinu sem mælti mjög með því að
Bretar skyldu ef um allt annað þryti,
þvinga Pólverja til sátta og undanslátts
gagnvart Þjóðverjum og sagði: „Það væri
vináttubragð gagnvart Pólverjum þegar
til lengri tíma er litið. Hitler er aðeins að
fara fram á yfirráð yfir Danzig sem er
þrátt fyrir allt borg sem byggð er Þjóð-
verjum. Ef með þessu mætti koma í veg
fyrir stríð, þá er þetta gott ráðslag."
Þá var Georges Bonnet utanríkisráð-
herra Frakka ekki mjög harður í afstöðu
sinni með Pólverjum en hann sagði af
þessu tilefni: „Ef það verð sem greiða
þarf til að forðast stríð, þar sem þúsundir
franskra barna mun láta lífið, er aðeins
smá horn af Póllandi þá verður svo að
vera.“
Þannig hikuðu bæði Bretar og Frakkar
eftir innrás Þjóðverja í Pólland áður en
þeir stóðu við samkomulag sitt við Pól-
verja um að árás á Pólland jafngilti árás
á Bretland og Frakkland. Breska stjórn-
arandstaðan gagnrýndi Chamberlain
harðlega fyrir aðgerðaleysið og hans
eigin stuðningsmenn tóku undir gagnrýn-
ina.
Það var ekki fyrr en eftir tveggja daga
stranga fundi í þingi og ríkisstjórn Breta
að Chamberlain lýsti því loks yfir að
innrásin þýddi að Bretar væru í stríði við
Þjóðverja.
íslendingur í Þýskalandi
stríðsáranna
Þótt að þjóðir Evrópu hefðu allt frá
valdatöku nasista í Þýskalandi 1933 horft
með ótta og tortryggni á þróun mála þar
og margir gert sér góða grein fyrir því
hvert stefndi þá gegndi öðru máli í
Þýskalandi sjálfu þar sem valdatöku Nas-
ista fylgdi allsherjar uppgangur í atvinnu
og efnahagsmálum landsins sem til þess
tíma höfðu verið afar bágborin.
Dr. Matthías Jónasson sálfræðingur
dvaldi í Þýskalandi við nám og störf frá
1930 og eftir doktorspróf 1935 varð hann
lektor í íslenskum fræðum við háskólann
í Leipzig. Matthías dvaldi í Þýskalandi
öll styrjaldarárin en flutti heim í lok júlí
1945 nokkru eftir stríðslok.
Hann var á íslandi í stuttri heimsókn
þann 1. september 1939 þegarheimsstyrj-
öldin braust út en kom aftur til Leipzig
þann 18. september. í viðtali við Tímann
31. júlí 1945 segir Matthías m.a. um
þegar hann kom aftur til Þýskalands eftir
að styrjöldin hafði brotist út:
„Ég varð þess fljótt áskynja þegar ég
kom til Þýskalands, að almenningur leit
öðru vísi á styrjöldina en við hér heima.
Fólk hafði almennt ekki gert sér grein
fyrir þeim hörmungum sem styrjöldin
gæti haft og hlaut að hafa í för með sér.
Almenningur dáðist að því hve mat-
vælaskammtarnir væru ríflegir. Stjórnin
sagði alltaf að allt væri í lagi, hið volduga
Þýskaland væri aðeins að gera upp sakirn-
ar við Pólland. Stjórnarvöldin sögðu að
það myndi ekki taka langan tíma að
vinna stríðið við Pólland og Frakkar og
Bretar myndu ekki sjá neina ástæðu til að
halda áfram þegar Pólland væri sigrað.“
Meðan gæfan var hliðholl
Gæfan var hliðholl nasistum fyrstu ár
stríðsins. Þeir lögðu undir sig Holland,
Belgíu og Luxembourg og hin dýra og
mikla Maginot lína Frakka var þeim
engin sérstök hindrun, a.m.k. ekki sú
sem Frakkar höfðu vænst. Þá æddu þeir
til norðurs og hernámu Danmörku og
Noreg, Frakkland féll og París lenti í
hendur Þjóðverjum og lítið virtist þurfa