Tíminn - 02.09.1989, Side 1

Norski valdsmaðurinn
á Bessastöðum
Thodal stiftamtmaður er löngum talinn eitt besta yfir-
vald, sem Islendingum var skipað af erlendum konungum
18. öldin er líklega, þegar allt kemur til
athugunar, eitt allra svartasta tímabilið í sögu
íslendinga. Á þessari öld ganga plágur og
eldgos. - Þá er verslunareinokun Dana í al-
gleymingi, og þá er áþján þeirra eftirminnileg-
ust. - Þetta sá líka á, því að aldrei hefur
menningarástand þjóðarinnar verið eins ömur-
legt, og aldrei hefur þjóðin verið fátækari og
aumlegar stödd, en í lok þessarar aidar. - Alla
18. öldina, svo að segja, voru æðstu valdsmenn
landsins danskir og sátu á kóngsgarðinum
Bessastöðum, þegar jaeir á annað borð höfðu
fyrir því að koma til Islands. Annars sátu þar
fulltrúar þeirra, misjafnlega þokkaðir. - Einn
þessara valdsmanna Dana á seinni helmingi
aldarinnar var Norðmaður, en Jþað var Thodal
stiftamtmaður. - Hann skildi Islendinga best
þeirra allra, og máske var hann sá eini, sem
gjörði sér að ráði nokkurt far um að skilja þá.
Hann dvaldi hér sjálfur meðal vor, og frá
honum verður nokkuð sagt hér.
Flestir dönsku valdsmennirnir
voru „eðalbornir herrar", eða aðals-
menn, eins og t.d. Rantzau greifi,
sem hér var skipaður stiftamtmaður
árið 1750. Hann kom þó aldrei til
íslands, en hafði hér umboðsmenn.
Hann var að vísu nokkuð góður karl
og hafði talsverðan skilning á málum
íslendinga, og sagður brjóstgóður
og svo velviljaður, að hann færði allt
til betri vegar fyrir landsmönnum
þeim, sem sóttu á fund hans og áttu
eitthvað andstætt.
Barón Pröck
Svo kom að því, að Rantzau greifi
gekk veg allrar veraldar og hvarf til
hina eilífu heimkynna, en fól þá
íslenskum stúdentum í Kaupmanna-
höfn að bera andaðan líkama sinn til
hinstu hvíldar og þótti hann gjöra
íslandi sóma með þessu. - Var þá
öðrum „eðalbornum herra“ veitt
stiftamtmannsembættið yfir íslandi
árið 1768. - Sá, sem nú hlaut
hnossið, var barón og hét Pröck, en
þessi maður sá aldrei ísland, og
settist aldrei í embættisstól sinn „úti
hér“. Pröck barón var ævintýramað-
ur. Hann hafði verið landstjóri Dana
yfir nýlendum þeirra í Vestur-Indí-
um og er því ekkert trúlegra en
að hinir vísu stjórnarherrar héldu
hann hæfan til þess að stjórna okkur,
ekki síður en sínum „trúu blökku
undirsátum“ vestra. En baróninum
hefur víst þótt nóg um útlegðina
vestra og ekki hlakkað mikið til
dvalarinnar á íslandi. - Það er sagt,
að Pröck barón hafi nauðugur viljað
skilja við borgina við Eyrarsund, og
glauminn og gleðina við konungs-
hirðina, sem hann átti svo greiðan
aðgang að, sakir metorða sinna,
enda reyndi hann í lengstu lög að
skjóta ferðinni til íslands á frest,
undir því yfirskini, að hann þyldi
ekki vegna heilsu sinnar, að fara svo
snögglega úr hitum Vestur-Indía og
upp í kuldann á íslandi. Honum
tókst líka með lagi, að koma málum
sínum svo fyrir, að honum var
veittur eins árs frestur til þess að
setjast á veldisstól sinn á íslandi. -
Þegar svo að því kom, að ferðinni
hingað var ekki lengur skotið á frest,
rættist svo úr fyrir Pröck baróni, að
hann gat krækt sér í feitt embætti í
sjálfri höfuðborg konungs, því að í
janúar 1770 var honurn veitt amt-
mannsembættið í Kaupmannahafn-
aramti. Hann gat því haldið áfram
um stund að njóta heitustu geisla
náðarsólar hans hátignar, konungs-
ins, - óhindraður, eins og hugur
hans hafði staðið til. - Stiftamtmað-
ur yfir fslandi var Pröck því aðeins
eitt ár, og þurfti aldrei að skilja við
höfuðstaðarglauminn, eins og áður
greinir.
Pröck barón, sem var sagður góð-
ur maður, gæflyndur og mesta ljúf-
menni, varð ekki langgæður í amt-
mannsembætti Kaupmannahafnar
frekar en í stifamtmannsembættinu
yfir íslandi, og skal nú sagt frá þeim
harla einkennilegu ástæðum, sem að
því lágu.
Ástandið í stjór-málum Danmerk-
ur var ekki burðugt á þessum áratug-
um. Þar réði þá ríkjum Kristján
konungur VII., sem var ekki með
öllum mjalla, sem kunnugt er, þó að
hann hins vegar væri ekki hreinn
Kleppsmatur. - Struense greifi, sem
var friðill drottningarinnar, réði þar
öllu, en hann var maður gáfaður og
ráðríkur, en féll þó á sjálfs síns
bragði að lokum, þ.e.a.s. á ástar-
ævintýrinu við sjálfa drottninguna,
en það er nú önnur saga. - Embættis-
menn ríkisins höfðu mikinn beyg af
Struense, enda vék hann þeim fyrir-
varalaust frá embættum, ef þeir
ekki, án allra umsvifa, hlýddu og
framkvæmdu fyrirskipanir hans. -
Hinn voldugi herra Struense hafði
eitt sinn riðið eða ekið út fyrir
borgarhlið Kaupmannahafnar og
þótti vegurinn blautur og erfiður
yfirferðar. Hann gaf því út fyrirskip-
un um, að bændurnir í nágrenninu
skyldu tafarlaust gera við veginn og
þá vitanlega í skylduvinnu fyrir enga
þóknun, en á þessum tímum var enn
bændaánauð í Danmörku. - Það féll
undir verkahring amtmannsins,
Pröck baróns, að sjá um, að bændur
hlýðnuðust þessari fyrirskipun frá
hæstu stöðum, en hinn ljúfi barón
var tregur til þessa og lagði bændun-
um liðsyrði. Hann sagði, að þeir
gætu ekki snúist við þessu að svo
komnu vegna annarra starfa, upp-
skerunnar o.s.frv. - En á Struense
var engan bilbug að finna. Hann lét
amtmann vita, að konungur þyrfti
ekki lengur á þjónustu hans að
halda, og svo hrakti hann Pröck úr
embætti sínu. - Þegar Pröck var
genginn úr skaftinu sem stiftamt-
maður yfir íslandi, kom til orða að
Jón Eiríksson konferensráð, yrði
skipaður stiftamtmaður, en varð þó
ekki af.
Justitsráð frá Þrándheimi
En laust eftir nýárið 1770, eða 23.
janúar, var Lauritz Andreas Thodal
skipaður stiftamtmaður yfir íslandi
og Færeyjum, og er óvíst hvort
Færeyingum hefur verið stjórnað
héðan nema í valdatíð þessa manns.
- Honum var skipað að fara til
íslands og sitja þar a.m.k. í 5 eða 6
ár, en eftir þann tíma skyldi stjórnin
veita honum feitt embætti annars
staðar í danska ríkinu, og var þetta
venja, að verðlauna danska em-
bættismenn fyrir það, að leggja það
á sig, að vera hér þessi fáu ár. -
Eiginlega var einkennilegt, að
stjómin skyldi veita Thodal þetta
embætti, sem danskir aðalsmenn
höfðu oftast haft forgangsrétt að, en