Tíminn - 16.12.1989, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 16. desember 1989
BÓKMENNTIR
Aðgengileg fróðleikskista
um fegurð Islands og sögu
ÍSLANDS HANDBÓKIN
Náttúra, saga og sérkenni
Ritstjórar: Tómas Einarsson og
Heigi Magnússon
Myndaritstjóri: Örlygur Hálfdánarson
Útg.: örn og Örlygur, 1989
Margur segir eflaust að nóg sé að
eiga bókasafnið LANDIÐ ÞITT ÍS-
LAND og ekki sé þörf á að bæta
ÍSLANDS HANDBÓKINNI við
safnið. Þetta var í það minnsta það
sem mér flaug í hug þegar ég heyrði
fyrst um þessa nýju handbók hjá
Erni og Örlygi. Eftir að hafa fengið
ÍSLANDS HANDBÓKINA í hend-
urnar er ég orðinn allt annarar
skoðunar. Eldra verkið er ágætt í
stofunni heima og til uppsláttar ef
fletta þarf upp ákveðnum stöðum
eða örnefnum okkar farsældar hrím-
hvítu móður.
Með ÍSLANDS HANDBÓK-
INNI hefur núna opnast leið til að
ferðast um með ítarlega, fallega og
umfram allt aðgengilega fróðleiks-
kistu. Ekki bara er örnefnum raðað
eftir sýslum, heldur er og að finna
lýsingar á því sem fyrir augu ber á
helstu háfjallaleiðum landsins og
Vatnajökull á sinn eigin kafla. Þar
að auki er að finna aftast í síðara
bindi bókarinnar ríflega 70 blað-
síðna örnefnaskrá, þar sem bæði er
vísað í texta og myndir. Fremst í
umfjöllun um hverja sýslu er kort af
landinu og gagnorð lýsing á því
afmarkaða landsvæði. Merki staða
og sýslna eru sýnd á viðeigandi
stöðum. Lesmáli bókarinnar er síð-
an fylgt eftir með gífurlegum fjölda
litmynda. Er varla að finna opnu
sem ekki er myndum prýdd og eru
allt að fimm myndir á blaðsíðu.
Hefur myndaritstjórinn, Örlygur
Hálfdánarson, unnið þar mikið verk.
Má einnig geta þess að ekki er látið
duga að hafa hlífðarkápuna fallega
myndskreytta og öskjuna, sem bind-
in tvö eru afhent í, heldur er kápa
bókarinnar líka fagurlega gerð af
Sigurþóri Jakobssyni.
Hafi ég verið í nokkrum vafa um
að bókaútgáfan Örn og Örlygur hf.
standi í fremstu varðmannasveit um
varðveislu örnefna, sögu og sér-
kenna íslands, er sá efi á burt með
ÍSLANDS HANDBÓKINNI. Með
þessari aðgengilegu og fullþroskuðu
útgáfu hefur Örn og Örlygur sannað
að enginn útgefandi stendur jafn
grandvaran vörð um þjóðarfróðleik
þann, sem fléttaður er í náttúru og
sögu íslands. Miðað við nýlega af-
staðna útnefningu tíu „athyglisverð-
ustu“ bóka íslands í ár, er ég hissa á
því að sjá ekki þessa útgáfu þar á
meðal. Geri ég hana hér með að
minni eigin tilnefningu, þar sem ég
tel að Örn og Örlygur hafi með
henni náð ákveðinni fullkomnun í
vegahandbókar- og íslandsbókaút-
gáfum. Fer enda vel á því að helga
útgáfu þessa minningu Ásgeirs S.
Björnssonar, útgáfustjóra, frá Ytra
Hóli í Húnaþingi, þar sem hann
vann ötullega að fegrun lands og
þjóðarsögu á sinni allt of skammri
starfsæfi. Kristján Björnsson
KL ÍSLANDS
HAN) HANDBOKIN
SACiAt
nAttúra,
SAGAOG SÉRKENNI
Sitt hvað af Sunnlendingum
Spennandi
skemmtisaga
Andrés Indriðason
Sólarsaga
Mál og menning
Þó að Andrés Indriðason sé löngu
þjóðkunnur höfundur eru sögur
hans næsta sundurleitar. Fólkið sem
hann segir frá er svo margvíslega
statt. Hér er ekki nein raunasaga á
ferðinni þó að ýmislegt beri að
höndum. Söguhetjan hér er 15 ára
piltur í sólarlandaferð með foreldr-
um sínum og tveimur systkinum sem
þarf að líta eftir.
Sagan er í besta lagi spennandi.
Það gerast ævintýri og ungur maður
sem ekki er mæltur á tungu inn-
lendra kemst auðveldlega í ýmiss
konar vandræði. En þó að hér sé
verið að segja sögu til skemmtunar
er höfundurinn sjálfum sér líkur og
sætir lagi að hjálpa lesendum sínum
til mannþekkingar og þroska. Og
hann hefur gott lag á því á launkím-
inn hátt að laða fram spaugilega
þætti í lýsingu fólksins í sólarlanda-
ferðinni.
Bráðskemmtileg bók og spenn-
andi eins og reyfari en samboðin
góðum og vel metnum höfundi.
H.Kr.
Jón R. Hjálmarsson
Atburðir á ævileið
16 þjóðlffsþættir
Höfundur segir í formála að þetta
sé áttunda bók sín með frásagnaþátt-
um af Sunnlendingum. Hin fyrsta
hafi komið út 1978 og heiti Svipast
um á Suðurlandi. Samt er kannske
óvarlegt að binda þetta alveg við
Suðurland því víðar er sótt fanga.
í þessari síðustu bók er rætt um
sitthvað er varðar sögu Suðurlands.
Brugðið er upp myndum af ferðum
og flutningum á vegalausu landi.
Talað er við menn vegna Skeiða-
áveitu og Flóaáveitu. Svo má lengi
telja framvegis.
í stuttu máli má segja að hér sé
öðru fremur verið að rifja upp
breytingar á lífskjörum og aðstöðu.
Þá kemur mér í huga þegar ég síðast
hitti einn viðmælanda bókarinnar,
Sigurjón í Raftholti. Hann var þá
um nírætt á ferð í Reykjavík. Ég
sagði við hann að mér skildist að ef
læknavísindin stæðu í sömu sporum
og þegar við vorum ungir ætti hann
nú að liggja blindur og krepptur
heima í rúmi sínu. Ég vissi að gert
hafði verið við mjaðmarliði og teknir
úr honum augasteinar en nú var
hann rólfær og sá til vegar síns. En
þessari athugasemd minni svaraði
hann:
„Nei. Það held ég ekki. Þá væri ég
dauður úr þvagfærasjúkdómi eins og
faðir minn og afi.“
Ég hafði þá ekki kannað söguna
nema að hluta til. Breytingin og
framförin var meiri og víðtækari en
ég vissi. Og því er þetta rifjað upp
að ég trúi að þar væri brugðið upp
mynd sem er rétt og raunveruleg
spegilmynd þess sem orðið er.
Jón R. Hjálmarsson rifjar hér upp
ýmsa þætti úr þróun mála og sögu
Sunnlendinga á þessari öld. Sumt af
þessu geta menn fundið annars stað-
ar en sumt ekki. Og við sjáum oft
ekki fyrr en um seinan hversu fljótt
liðnir dagar hverfa.
H.Kr.
MERKUR FLOKKUR KVADDUR
Aldnir hafa orðlð
Erlingur Davíðsson skráði
Frásagnir og fróðleikur
Bokautgafan Skjaldborg
Hófadynur af bókarblöðum
ÞORGEIR f GUFUNESI
Höf: Atli Magnússon
Útg: örn og Örlygur, 1989
Það er mikið yndi að fá að lesa og
blaða í gegnum vel skrifaða og
skemmtilega úttekt á afrekum Þor-
geirs Jónssonar í Gufunesi. Þetta
var athyglisverður maður í sinni
samtíð. I búningi og með handbragði
höfundarins, Atla Magnússonar,
hefur tekist að kalla fram sagnir af
Þorgeiri á lifandi og skemmtilegan
hátt og gera sögu hans spennandi í
þeirri tíð sem nú stendur yfir. Flatar
frásagnir af Súpermann og Batmann
í sjónvarpsþáttum 51'num blikna í
samanburði við ' rammíslenskar
mannlífslýsingar, fornmannleg átök,
glímurimmur og skeiðspretti úr
heimi Þorgeirs.
Fagna ég útkomu bókarinnar, en
líkast til háfa margir verið búnir að
gefa upp alla von um að fá að sjá
þennan kappa og hrossakyn hans
allt í aðgengilegri bók og skemmti-
legri.
Meginkostur bókarinnar er sá að
höfundurinn lætur sem allra minnst
fyrir sjálfum sér fara og reynir ekki
að troða sér fram í textanum. Undir
venjulegum kringumstæðum hafa
frásagnarmenn og skrásetjarar
gjarnan misnotað aðstöðu sína
þannig að þeir beita afar persónuleg-
um stílbrigðum og vandlega hugsuð-
um hnökrum í textanum til að minna
á hver heldur um pennann. Atli er
dæmi um hið gagnstæða. Hann
þröngvar lesanda hvergi til að leiða
hugann að skrifaranum sjálfum og
sýnir þar af sér þau hæstu gæði sem
kenna má við menn í hans stöðu:
Vandfundna auðmýkt fyrir viðfangs-
efni sínu. Slíkt fáum við allt of
sjaldan að sjá í bók eða á prenti á
okkar upplýsingadjörfu fjölmiðla-
öld.
Útkoman verður sú að sjálft efni
frásagnarinnar fær notið sín að fullu.
Persónuleiki Þorgeirs kemst til skila
að því er ætla má í fljótu bragði.
Frágangur og umgjörð bókarinnar
er til prýði og fær kápa hennar
sérstakt hrós frá minni hendi. Það
gleður augað að sjá auk þess fjöl-
margar ljósmyndir í tveimur mynda-
söfnum í bókinni um Þorgeir. Eitt
get ég þó sett út á, en það er skortur
á fjölskyldumyndum. Þess í stað er
talsvfert af hestamyndum. Þótt ég
hafi sérstaklega gaman af að sjá
hesta á myndum, getur verið þreyt-
andi að sjá margar hestamyndir
saman í hefti. Það stafar af því að
ljósmyndir af hestum eru yfirleitt
teknar af lítilli snilld. Staðreyndin er
sú að allt of fáir ná að festa hesta vel
á filmu og er líkast til sömu skýringa
að leita í þeim efnum og fyrir því að
allt of fáir geta teiknað eða málað
góðar hestamyndir. Ljósmyndir af
augnablikum í hestamennsku Þor-
geirs og af kappreiðum bæta þó
þennan veikleika upp að verulegu
leyti.
Ein rnynd er þó öðrum fremri og
tilheyrir hún glímukaflanum í æfi
Þorgeirs. Þar snarhendir hann sjálf-
an Haukadalsgoðann Sigurð Greips-
son á lofti og heldur honurn á haus
fyrir ofan sig eins og í kyrri prósu.
Slíkur er ferill Þorgeirs að ekki er
nokkur leið að grípa eitt atriði öðru
fremur upp sem dæmi um æfi hans.
Slíkt er heldur ekki hlutverk bóka-
gagnrýnanda. Segi ég það eitt að við
lestur bókarinnar er eins og faxaþyt-
urinn og hófadynur hvíni af blaðsíð-
unum og er ég viss um að þannig
hlýtur söguhetjan, Þorgeir Jónsson
frá Varmadal, Geiri í Gufunesi, að
hafa viljað sjá grafskrift sína í æfi-
sögubók. Kristján Björnsson
Með þessu bindi, sem er hið 18. í
röðinni, kveðja bæði útgáfan og
skrásetjarinn lesendur sína og segja
að hér með sé þessari samantekt
lokið.
Það var haustið 1972 sem Erlingur
skilaði fyrsta árgangi þessa verks
með frásögnum sjö kunnra Akureyr-
inga. Síðan hafa á hverju ári komið
fram sjö nýir sögumenn sóttir víðs
vegar um landið. Með þessu 18.
bindi eru þeir því orðnir 126.
Það eru engin ellimörk á þessu
bindi - því síður dauðamörk. Þeir
sjö sem það fylla standa fyrir sínu
líkt og þeir sem á undan fóru.
Kveðjuorðum útgáfunnar fylgir
upprifjun sögumanna sérhvers
bindis. Hér er ekki tóm til að rekja
það en sundurleitur er sá hópur svo
að þar kennir margra grasa. Um
suma eru nú til bækur annars staðar
en miklu eru hinir fleiri sem við
eigum ekki greiðan aðgang að ann-
ars staðar. Allt er það fólk sem vert
er að kynnast.
Um 18. bindið ætti að vera nóg að
segja að það sómir sér vel í
flokknum.
H.Kr.
Brellur Bidda Björns
SANDGREIFARNIR
Höf: Björn Th. Björnsson
Útg.: Mál og menning, 1989
Það er ótrúlega skemmtilegt að
lesa yfir nýjustu bókina hans Bjöms
Theodórs um bernskubrek í Vest-
mannaeyjum. Ég er hins vegar litlu
nær um uppruna hans og því er varla
hægt að kalla þessa sögu æsku-
minningar eða fyrsta kafla æfisögu-
ritunnar.
Óljósa hugmynd fær lesandi um
meginlandsuppruna Bidda Björns,
eins og hann nefnir sig í bókinni, en
síðan ekki söguna meir. Það er varla
að ég viti hvort móðir hans sé Marta
nokkur Klara, eða önnur persóna í
bókinni sem stöðugt er nefnd
„múttí“. Af ljósmyndum að dæma,
sem er að finna aftast í bókinni, er
þó nokkuð Ijóst að „múttí" er ekki
móðir Björns, heldur þessi Marta,
sem er sýnd á mynd með föður
listfræðingsins. Eins er það í fram-
hjáhlaupi í einni frásögninni að mál-
in skýrast einhvers staðar inn í miðri
bók. Þar sem ég er maður ungur að
árum og hef ekki átt þess kost að
kynnast Birni persónulega, er ljóst
að þetta smáatriði þvælist fyrir mér
sem lesanda. Eins er það afar þreyt-
andi að minnast stöðugt á einhver
Berlínarár í myndatextum, án þess
að það sé nokkru sinni minnst á
þessa Berlínaræsku í bókinni.
Áhugaverð framsetning Björns og
fagmannlegt stílbragð heldur mér
þó að bókinni allt til enda án þess að
þetta atriði nái að spilla á nokkurn
hátt fyrir. Strax í upphafi ákvað ég
nefnilega að lesa bókina eingöngu
sem skemmtilegar sagnir af uppá-
tækjum drengja á einu umbrotasam-
asta aldursskeiði þeirra, tíunda til
tólfta árinu. Á vissan hátt las ég
hana því með svipuðu hugarfari og
bókina Fjörulalla, sem fjallar um
bernskubrek á Akureyri. Umfram
allt er þetta því skemmtileg bók og
ætti auk þess að gleðja Vestmanney-
inga. Einnig og ekki síður ættu
lýsingar á kynnum við Karl bónda
Bjömsson á Stóru Borg í Víðidal, að
ylja nærsveitarmönnum hans um
hjartarætur. Með það sögusvið að
bakgrunni, virðast söguhetjan og
höfundurinn hafa náð að fóta sig nóg
til að slíta bamsskónum og þroskast
upp úr uppátækjum Bidda Björns.
Einn kafli öðmm fremur stingur
mjög í stúf við aðra í S ANDGREIF-
UM, en það er kaflinn „Den gale
Guldsmed", en kaflaheitið er á er-
lendri tungu eins og margar aðrar
fyrirsagnir og setningar. Kom mér
þar einkennilega á óvart hversu
opinskátt og hreinskilnislega höf-
undurinn gat talað um drykkjuskap
föður síns, gullsmiðsins, og ótrúleg
uppátæki. Með því að koma hreint
til dyra að þessu leyti, fékk hann mig
sem lesanda til að trúa því sem á eftir
fór, eða að minnsta kosti til að fallast
á það af trúverðuleika.
Kristján Bjömsson