Tíminn - 06.01.1990, Blaðsíða 1

Stórveldi rísa og falla í mannkynssögunni og ný
myndast í þeirra stað. En fá ríki hafa orðið stórveldi með
svo skjótum og furðulegum hætti og hið gamla
Prússland. Þetta smáa land, sem bæði var heldur snautt
að íbúafjölda til og landkostum efldist svo gífurlega á
öndverðri átjándu öld að eftir miðja öldina (í Sjöárastríð-
inu) tókst því að komast óyfirunnið úr viðureign við þrjú
mestu herveldi sinnar tíðar - Frakkland, Rússland og
Austurríki. Þessu fengu þeir áorkað feðgarnir Friðrik
Vilhjálmur fyrsti og sonur hans Friðrik, sem gefið hefur
verið viðurnefnið „mikli“. Þótt sonurinn yrði miklu
frægari en faðir hans, þá ætlum við að sniðganga hann
hér að mestu, en segja sitthvað frá föður hans, sem var
dæmalaust einkennilegur karl. Þótt hann ætti lítt í ófriði,
var það þó hann sem öðrum fremur mætti kallast
ættfaðir prússneska hernaðarandans, sé þá hægt að
eigna það fyrirbæri einum manni.
Óhemjan
Friðrik Vilhjálmur I. var steyptur
í allt annað mót en faðir hans, sem
var Friðrik konungur I. Flann hafði
verið heldur góðlyndur maður og
hægur, hégómlegur mjög og hneigð-
ur fyrir munað. Öðru máli gegndi
um soninn, sem fæddist hinn 14.
ágúst 1688.
Drengurinn var vitaskuld mjög
velkominn í heiminn og það var
dekrað við hann á alla lund. En hann
var eldhraustur og fjörið hamslaust
og senn varð hann ekki neitt meðfæri
vanalegra barfóstra. Þegar hann var
fimm ára bauð amma hans, Soffía
kjörfurstynja af Hannover, honum í
heimsókn, en gamla konan var þá
ein göfugasta heldrifrú allrar Evr-
ópu. Hún var enda afabarn Jakobs
1. Bretakonungs og Georg sonur
hennar varð fyrsti Bretakóngurinn
af Hannoverætt. Sonarsonur
hennar, síðar Georg II, var í uppeldi
hjá henni, og þegar Friðrik litli
Vilhjálmur kom í heimsókn lúskraði
hann svo rækilega á frænda sínum að
gamla frúi.n varð að senda hann
heim að nokkrum dögum liðnum.
Þótt Georg væri orðnn tíu ára, gaf
sá stutti honum iðulega blóðnasir,
þegar hann hratt honum og barði án
afláts.
Barnfóstrurnar í Berlín áttu ekki
sjö dagana sæla, því uppátæki prins-
ins voru ótrúleg. Fyrsta fóstra hans,
Dame de Montbail, fékk taugaáfall,
þegar hann eitt sinn neitaði að
skirpa út úr sér skóspennu, sem
hann hafði látið upp í sig, en gleypti
'hana þess í stað! Einum hirðlækn-,
anna tókst að ná henni upp úr
honum, eftir að allt var komið á
annan endann í höllinni. Var spenn-
an sett á safn og bundið við hana
spjald, sem greindi frá að þessi
merkisatburður hefði orðið þann 31.
desember 1692. í annað sinn stökk
hann upp í gluggakistu á þriðju hæð
og hótaði að stökkva niður, ef eitt
eða annað, sem hann hafði heimtað,
yrði ekki samstundis eftir honum
látið.
var ætlað að fara í gullsaumaða kápu
einn morguninn, gerði hann sér lítið
fyrir og fleygði henni í eldinn. Ekki
var hann síður þrár, þegar að lær-
dómnum kom. Gömlum herfor-
ingja, von Dohna, var ætlað að
uppfræða hann, kenna honum latínu
og annað. En hann gafst senn upp
og sagði það vonlaust verk. Hann
þverneitaði að læra á flautu og
píanó, enda hataði hann tónlist alla
sína tíð og sömuleiðis listmálun. Þó
hafði hann gaman af að lita ofan í
myndir, sem aðrir höfðu teiknað og
svo var alla ævi. Enn eru til slíkar
myndir eftir hann.
Móðir hans fylgdist með uppeldi
drengsins og gafst fljótt upp á að
þvinga hann til nokkurs hlutar. Skip-
aði hún kennara hans að gera hið
sama. Sérstaklega féll henni illa að
sjá að pilturinn var blóðnískur (!) og
að hann var ákaflega ókurteis við
konur. Hún skrifaði því trúnaðarvin-
konu sinni á þessa leið: „Nískur á
þessum aldri! Hann hefur aflagt
ýmsa ósiði, en þessi færist í vöxt með
árunum! Og hvílík ónáttúra að koma
svo dónalega fram við það kyn, sem
sérhver karlmaður ætti að vera nær-
gætinn gagnvart.“
Hermennskuandi
Tvennt var það sem tók huga
Friðriks Vilhjálms fanginn: annað
var að stjórna heræfingum og hitt
var fjársöfnun. Hann lagði alla sína
vasapeninga til hliðar og notaði þá
til þess að koma sér upp herflokki,
sem skipaður var ungum, aðalborn-
um piltum. Þessum herflokki stjórn-
aði hann sjálfur og af miklu misk-
unnarleysi, því hann sást draga einn
liðsmannanna, ungan hertoga, aftur
og fram á hárinu. Átta ára gamall
var hann farinn að halda bókhald í
kveri, sem hann kallaði „Dúkata-
bókin mín.“
Árið 1705, þegar Friðrik Vil-
hjálmur var sextán ára, ætlaði faðir
hans að senda hann til Frakklands
og Englands, svo hann sæi sig um í
heiminum. Hann var lagður af stað
og hertoginn af Marlbourogh búinn
„Löngu piltarnir" áttu ekki sjö
dagana sæla. Um 250 gerðust
liðhiaupar árlega. Ef þeir náðust
var nef og eyru skorin af þeim og
þeir urðu að eyða ævinni í Spand-
au - fangelsi. Oftsinnis reyndu
þeir að kveikja í höllinni í Pots-
dam og losa sig við kvalara sinn
með þeim hætti.
að útvega honum skip að sigla á yfir
Ermasund, þegar fréttir bárust um
að móðir hans væri látin. Þar með
sneri Friðrik aftur til Berlínar og
heimsótti þessi lönd aldrei fyrir
vikið. Líklega var það mjög slysa-
legt, því margt hefði getað farið
öðru vísi, hefði hann víkkað sjón-
deildarhring sinn. En við heimkom-
una gladdi faðir hans hann með því
að fá honum til umráða eigin her-
deild og betra hefði ungi maðurinn
ekki getað óskað sér. Honum varð
þegar starsýnt á þrekinn mann ogj
hávaxinn, sem í herdeildinni var. Sá
var lögspekingur deildarinnar og hét
hvorki meira né minna en Ehren-
reich Bogislaus Creutz. Gerði Frið-
rik hann að ritara sínum, fékk föður
sinn til að aðla hann og dubbaði
hann til ráðherra, er hann sjálfur var
orðinn konungur. Þetta var vísirinn
að því sem síðar varð ástríða hans -
risavaxnir hermenn. Hann sagði að
þeir væru eini „lúxusinn“, sem hann
léti eftir sér. „Sá sem sendir mér
hávaxna hermenn má biðja mig
hvers sem er,“ sagði hann síðar á
ævi.
Átján ára gamall var hann í för
með Eugen prinsi af Savoy og her-
toganum af Marlbourough í þeirri
langdrengnu styrjöld Spænska erfða-
stríðinu og var viðstaddur orrustuna
við Malplaquet, sem var firnablóðug
og nær fjörutíu þúsund manns féllu.
Hreifst hann svo af þeirri sýn að
hann hélt orrustuna hátíðlega ár
hvert heima í Berlín.
Níska á bamsaldri
Ekki var Friðrik Vilhjálmur
gamall, þegar í ljós kom að hann
hafði megnustu óbeit á alls konar
skrauti og óhófi. Hann hafði
snemma mætur á að maka út á sér
andlitið með steiktri svínafitu, svo
það yrði veðurbitið að sjá, eins og á
gömlum hermönnum. Þegar honum
Uppátæki og grimmd þess „snargeggjaða“ konungs
Friðriks Vilhjálms I. voru ótrúleg. En hann gerði
smáríkið Prússland að stórveldi
Kóngur tekur til hendinni
Þegar Friðrik faðir hans lést árið
1713 gerði Friðrik Vilhjálmur útför