Tíminn - 06.01.1990, Síða 4
14
HELGIN
Laugardagur 6. janúar 1989
Við Tjarnargötu númer 4, þar sem Happdrætti Háskól-
ans er nú til húsa og einmitt þessa dagana freistar
manna með von um auð og yndi, ef hamingjudísin
verður þeim hliðholl, stóð timburhjallurinn Brúnsbær
fyrir 166 árum. Þar var ekki jafn peningalegt um að litast
og nú er á sama stað, þótt auðvitað ættu þeir sem þar
bjuggu sér sínar vonir um betri tíma og batnandi hag,
rétt eins og fólk nú á dögum. Hamingjudísin lagði ieið
sína satt að segja ekki ýkja oft í Brúnsbæ, nema þá
kannske í mynd einnar brennivínsflösku og þeirrar
hverfulu hamingju, sem slík höpp fá veitt. En árið 1823
lagði önnur og óvelkomnari vættur leið sína í bæ
þennan. Það var hvorki meira né minna en draugur - og
hann var hvorki með brennivín né ávísanir upp á
happdrættisvinninga í pússi sínu, heldur hótanir um
dauða og limiestingar! Hér verður nú frá þessum
undrum greint, orsök þeirra og afleiðingum.
Brúnsbær
Brúnsbæ hafði Skúli fógeti Magn-
ússon látiðTeisa á árunum 1752-1760
handa verksmiðjum sínum. Mun
hann í fyrstu hafa verið notaður sem
íbúð fyrir beyki og enn sem matvæla-
geymsla og þótti myndarlegt hús,
miðað við hnípna torfkofana allt
umhverfis. Bærinn hafði enda verið
aðsetur ýmissa höfðinga í áranna
rás: þarna hafði Jörundur Hunda-
dagakóngur búið um hríð og þá
Bjarni skáld Thorarensen og loks
Jakob Robb kaupmaður.
En er saga vor hefst bjuggu engir
höfðingjar í Brúnsbæ lengur. Þar
voru helstir íbúa Sigmundur nokkur
Johnsen, smiður, og kona hans,
ásamt börnum þeirra tveimur. Auk
þessarar fjölskyldu leigðu þama sex
ungir menn og gerum við lítillega
grein fyrir þeim hér. Fyrstan skal
frægan telja Sigurð skáld Breiðfjörð,
25 ára, en hann var þá í vinnu hjá
Tærgesen kaupmanni. Annar var
Guðmundur Hannesson, 27 ára, sem
hafði böðulsstarf í Reykjavík á
hendi. Þriðji varKristján Jakobsson,
verslunarmaður, 25 ára og enn jafn-
aldrar hans, Hannes skóari Erlends-
son og Einar Jónsson, lausamaður.
Síðastan teljum við Pétur Pétursson,
27 ára, en hann var beykir líkt og
Sigurður og helsta merkispersóna
þessa máls, ásamt Sigurði og Guð-
mundi.
Um þessa þrjá er það frekar að segja
að Sigurður mun að vanda hafa
verið félftill um þessar mundir, enda
kaupið hjá kaupmanninum lágt og
skáldinu hélst illa á því vegna óreglu.
Guðmundur böðull hafði auknefnið
„Fjósarauður", sem bar vott um
lítið álit sem starfi hans naut að
gamalli venju, þótt Guðmundi þætti
heiður að honum. Pétur beykir var
sigldur maður, eins og Sigurður og
kallaði sig Pedersen uppá dönsku.
Hann hefur verið hálfgert rolumenni
og auðtrúa, en einmitt það hefur
valdið því að hann varð að fórnar-
lambi „draugsins" í Brúnsbæ.
Oft hefur verið kátt á Hjalla í
þessum hópi, eins og von er, þegar
margir æskumenn eru samvistum.
En að þessu sinni hefur glensið farið
heldur betur ur hófi, svo sem nú
verður um lesið, en hér er stuðst við
frásögn Árna Óla, sem aflaði heim-
ilda úr málsskjölum og enn „Draugs-
rímu“ þeirri, sem Sigurður Breiðfjörð
kvað um þessa atburði.
„Pétur heyrði og Pétur sá...
Sagan hefst í Brúnsbæ um mið-
nætti hinn 4. desember 1823. Þá
voru allir gengnir til náða í húsinu
nema þeir Hannes, Sigurður og
Guðmundur. Þeir voru frammi í
eldhúsi. Pétur lá vakandi í rúmi sínu
og beið þess að Hannes kæmi, því
að þeir sváfu saman. Heyrir hann þá
allt í einu að einhver rjálar við
gluggann. í sama bili kemur Hannes
og spyr Pétur þegar, hvort hann hafi
komið á gluggann, en Hannes neitar
því. Þótti Pétri þetta undarlegt og
kallaði Hannes þá til Sigurðar og
spyr, hvort hann hafi verið að glett-
ast við Pétur, en Sigurður kvað það
ekki vera. Gekk Hannes þá til hvílu,
en rétt þegar hann er háttaður,
heyrist enn þrusk og skurk við
gluggann og sýnu meira en áður.
Pétur stökk þá fram úr rúminu og
slökkti ljósið. Gægðist hann síðan
varlega út um gluggann, en sá
ekkert, því að niðamyrkur var úti.
Þessi læti á glugganum stóðu
nokkra stund, en rétt á eftir heyrðist
ámátlegt ýlfur fyrir utan svefnher-
bergisdymar, svo er klórað í hurðina
og síðan rekið bylmingshögg í hana.
Fór Pétri þá ekki að verða um sel og
setti að honum allmikinn ótta. En
Hannes lét þetta ekki á sig bíta.
Hann fór á fætur, opnaði hurðina og
kallaði fram í myrkrið, hvort nokkur
væri þar. Enginn svaraði, svo að
Hannes lokaði aftur og gekk til rúms
síns, eins og Sigurður kvað i
„Draugsrímu“.
Hannes ekki huga brá,
hurð upp lykur stofu,
en hann sagðist ekki sjá
úti neina vofu.
í sæng nam leggjast sína þá
seggurinn huga gæddur.
Pétur heyrði og Pétur sá,
því Pétur einn var hræddur.
„Samt hlýtur þetta að vera draug-
ur eða vofa,“ sagði Hannes við
Pétur.
Um leið og hann sleppti orðinu
kemur enn högg á hurðina. Pétur
stökk þá á fætur og náði í byssu, sem
hann átti og hékk þar á vegg. Byssan
var að vísu óhlaðin, svo að hann
gruflaði þar niður í skatthol til að
leita sér að púðri. Jafnframt hafði
hann í hótunum við drauginn, að
hann skyldi skjóta á hann og valdi
honum mörg hrakyrði. En meðan
hann lét dæluna ganga kemur enn
högg á hurðina og er það langmest.
Þá varð Pétur svo hræddur, að hann
hentist háhljóðandi upp í rúmið og
skreið upp í horn og hnipraði sig þar
saman. Síðan heyrðu þeir Hannes
báðir líkt og hvalablástur mikinn og
þar næst koma eldglæringar inn um
skráargatið á hurðinni. Gekk á þessu
nokkra stund, og hafi Pétur efast um
það áður að hér væri illur andi eða
sending komin, þá var hann nú viss
um að svo væri.
Þegar þessum ósköpum létti bað
hann Hannes allþarfsamlega að kalla
á Sigurð og biðja hann að koma
þessum fjanda burtu, því að hann
hafði trú á því að Sigurður vissi
lengra nefi sínu og væri auk þess
kraftaskáld, ef hann vildi beita því.
Hannes fór nú fram og var um
stund úti. Komu þeir Sigurður svo
inn og sögðu Pétri að úti fyrir hefði
verið hræðilegt skrímsli, en sér hefði
tekist að fæla það á brott. Síðan
kveikti Hannes ljós og tóku þeir tal
saman um þennan atburð. Brýndu
þeir það alvarlega fyrir Pétri, að
hann mætti alls ekki skjóta á draug-
inn, því að við það mundi hann
magnast um allan helming. Eigi
mætti hann heldur ráðast á hann,
þótt hann sæi hann, því að það gæti
hreint og beint kostað líf hans vegna
þess að hann var hræddur. Hlýddi
Pétur á þetta með mikilli athygli og
trúði hverju orði, sem þeir sögðu.
Að því búnu gekk hann til náða
aftur, en ekki kom honum dúr á
auga þá nótt.
Næsti dagur leið svo fram undir
rökkur að ekki bar til tíðinda, en
uggur nokkur var í Pétri út af því að
draugurinn mundi koma aftur, er
dimmt var orðið. Og ekki batnaði
honum við það, er Guðmundur
„fjósarauður" brá honum á eintal i'
rökkrinu og sagði honum frá því, að
Draugurinn í
hann hefði mætt einhverri vofu þar
fyrir utan.
„Sagðist hún vera send til þín og
eiga að drepa þig,“ sagði Guðmund-
ur.
Þetta þótti Pétri ekki góðar fréttir
og bað hann þá nú blessaða að sitja
inni hjá sér, Sigurð, Hannes, Guð-
mund og Kristján Jakobsson. Kvað
hann sér segja svo hugur um, að nú
væri betra að vera viðbúinn, því að
draugurinn mundi ekki lengi láta
standa á sér úr þessu. En reynandi
væri að slæva hann með ljósum og
góðu orði.
Síðan kveikti Pétur tvö ljós í
stofunni, náði sér í Passíusálmana
og byrjaði að syngja, eins og Sigurð-
ur kveður:
Hallgrimssálma höndlað gat,
því hugurinn vondu spáði,
um Pétur þann í salnum sat
sönginn velja náði.
Draugsi sækir í sig veðrið
Um leið og Pétur byrjaði að
syngja kom högg á hurðina. En nú
var Pétur hinn öruggasti, er hann
hafði svo marga menn inni hjá sér.
Hann þreif byssuna og barði með
skeftinu bylmingshögg í hurðina á
móti og skipaði þessum illa anda að
fara norður og niður, svo sem hann
kvað á.
Einhverjir af þeim félögum höfðu
verið á ferli við og við og nú kemur
Kristján í þessu að utan og kveðst
hafa séð einhverja ófreskju dragnast
frá bænum og hverfa upp í sundið
hjá Ullarstofunni, enda hafði nú
linnt höggunum um stund. Rétt á
eftir er þó skratti kominn aftur og
barði nú bæði glugga og hurð. Gekk
á þessu allt fram undir miðnætti. En
þá rak Sigurður þennan ófögnuð í
burtu aftur, þóttist ekki geta ráðið
við hann nema á þeim tíma. Síðan
gengu allir til náða og sofnuðu brátt,
nema Pétur. Honum kom ekki
blundur á brá alla nóttina, svo var
hann skelfdur, enda bjóst hann við
því að vofan mundi brjótast inn á
sig, er minnst varði, og drepa sig,
eins og hún hafði hótað að gera.
Morguninn eftir komu þeir enn
allir saman til þess að ræða um
undur þessi. Sagði Sigurður þá að
énginn vafi væri á því að þetta væri
draugur, sendur þangað til þess að
drepa einhvern þeirra. Pétur þagði,
því að hann var ekki í neinum vafa
um, hverjum draugurinn væri
sendur. Þessi skoðun Sigurðar stað-
festi það, sem draugurinn hafði sagt
Guðmundi.
Þegar dimmt var orðið um kvöldið
hófst draugagangurinn að nýju og
var draugurinn nú miklu aðsúgsmeiri
en fyrr. Knúði hann hurðina svo
hart, að hún hrökk opin hvað eftir
annað, en húsið lék á reiðiskjálfi, svo
að hlutir duttu niður af hillum. Þeir
Sigurður og Hannes sátu inni hjá
Pétri, og í hvert sinn, sem lát varð á
ósköpunum sögðu þeir magnaðar
draugasögur til sannindamerkis um
að þessi ásókn væri svo sem ekki
einsdæmi. Urðu draugasögumar til
Sigurður Breiðfjörð hlaut góða
þóknun fyrir að kveða „drauginn“
niður.
þess að auka þessar ógnir í augum
Péturs, svo að hann gerðist alveg
örvilnaður. Hét hann nú kjökrandi
á Sigurð að beita ákvæðamætti sín-
um og andagift og kveða niður
drauginn.
„Það má vera að ég reyni það, ef
ég fæ einn pott af brennivíni," sagði
Sigurður.
Ekki stóð á því. Pétur lét þegar
sækja einn pott af brennivíni og
settust þeir nú að drykkju. Og þegar
fór að svífa á þá mælti Sigurður:
„Það er ekki hlaupið að því að
kveða niður drauga og mikil gæfu-
raun hvernig til tekst. Vona ég þó,
að guð gefí mér styrk til þess og láti
mig ekki gjalda fomeskju, þegar ég
beiti henni af náungans kærleika og
Hérsegirfrá „Draugsmálinu“ í Brúnsbæárið 1823og
hlut þeirra Sigurðar Ðreiðfjörðs og Gvöndar
„Fjósarauðs“ í þeim óskunda
til þess að frelsa meðbræður mína
frá árásum djöfulsins.“
Þetta þótti Pétri bæði viturlega og
drengilega mælt og gerðist nú von-
betri. En Sigurður vakti sér blóð og
skrifaði úr því draugastefnu og setti
undir nokkra galdrastafi, sem Pétur
þekkti ekki. Síðan gengu þeir Sig-
urður og Hannes fram í eldhús.
Rétt á eftir heyrði Pétur þaðan
más og hávaða, eins og einhverjir
ættu þar í stimpingum. Kristján var
inni hjá honum og heyrðu þeir þetta
báðir. Síðan heyra þeir að Sigurður
segir:
„Hvaðan ertu?“
Heyrðist þá svarað í drafandi tón:
„Að austan.“
„Hvem ætlarðu að finna?“ spyr
þá Sigurður.
„Pétur beyki.“
„Hvað viltu honum?“ spyr Sigurð-
ur.
„Ég á að drepa hann,“ kvað
draugsi.
Heyrðu þeir þá að Sigurður las
yfir honum draugastefnuna og skip-
aði honum með mörgum særingar-
orðum að koma klukkan 11 og fást
við sig.
Frá Jóni í Belgsholti
Rétt á eftir koma þeir svo Sigurður
og Hannes inn í stofuna og virtust þá
mjög dæstir. Sagðist Sigurður þá
hafa komist að því að draugurinn
væri búinn til úr hrafnshjarta og
hræfuglaskinnum, en gæddur
mannsviti. Hefði Jón í Belgsholti
vakið hann upp og sent hann hingað.
Þóttust þeir nú þurfa á hressingu
að halda eftir þessa mannraun og var
nú aftur sest að drykkju og setið í
næði fram undir klukkan 10. Þá var
hurðinni skyndilega hmndið upp, en
enginn maður þar sýnilegur. Þeir
Sigurður og Hannes gengu þá út til
að forvitnast betur um þetta, en
komu inn litlu síðar og Guðmundur
með þeim. Var þeim sýnilega brugð-
ið og allt í einu leið yfir þá hvern af
öðmm. Pétur rauk þá til og náði í
vatn til að gefa þeim að drekka og
baða á þeim höfuðin, og rann honum
nú mjög til rifja að þeir skyldu þurfa
að þola þetta sín vegna, og svo mikið
illt af sér standa.
Brátt hresstust þeir þó allir og var
þá klukkan hálfellefu. Þá skipaði
Sigurður að slökkva ljósin. Gekk nú
Guðmundur út, en þeir voru þrír
eftir í herberginu, Pétur, Sigurður
og Hannes. Kemur þá mikið högg á
hurðina. Pétur æpti, hrækti í áttina
að hurðinni og tvinnaði saman for-
mælingar yfir höfði draugsa og þreif
Passíusálmana annarri hendi, en
byssuna með hinni, svo sem Sigurður
kveður:
Óhljóð Péturs yfir tók,
alls kyns læti framdi,
hélt með skjálfta á byssu og bók,
bölvaði, söng og lamdi.
Laugardagur 6. janúar 1989
HELGiN tjp 15
Brúnsbæ
Þeir báðu hann að hætta þessu, nú
væri ekki tími til að æðrast.
„Haldið þið að ég viti ekki allt um
þennan draug og hvemig hann er
gerður?“ æpti Pétur. „Ég heyrði allt,
sem ykkur fór á milli frammi í
eldhúsinu. Ég heyrði sjálfur, að
draugurinn sagðist vera að austan og
ætla að drepa mig. Og hann er frá
Jóni í Belgsholti, þvf honum er illa
við mig.“
Svo rakti hann frásögn draugsins,
en Sigurður setti haiia síðan í ljóð:
Að austan kom ég yfír fjöll
einn um kaldan vetur,
það er nú mfn ætlan öll
yður að drepa Pétur.
Úr hrafni var mér hjarta léð,
hræfugls klæddur skinni,
vökvaður blóði merar með,
mannsvit hefþó inni.
„Og svo haldið þið að manni
standi á sama, þegar þessi djöfull er
kominn!“ æpti Pétur enn. „Ég skal
borga þér 5 ríkisdali, Sigurður, ef þú
kveður hann niður fljótt, og áttu
Reykjavík 1834. Sennilega hefur
rétt nýlega verið búið að rifa
Brúnsbæ er þessi mynd er gerð, en
hann var rifinn um 1830. Bærinn
hefði ella átt að sjást í vinstra homi
myndarinnar.
ekki skilið að heita kraftaskáld, ef
þú getur það ekki.“
f sama vetfangi dynur högg á
hurðina, svo að hún hrekkur upp á
gátt, en inn er kastað staurum og
stokkum og hverju, sem fyrir var. Þá
mku þeir báðir Sigurður og Hannes
á móti illvættinni og hurfu út í
myrkrið, en Pétur var svo trylltur af
ótta og svefnleysi, að hann hljóp á
hurðina að svefnherbergi Sigmund-
ar, er þar var innar af stofunni. Lét
hurðin undan og kom Pétur eins og
steinn af hendi sendur inn í svefnher-
bergið. Sigmundur var háttaður. Brá
honum ónotalega við þetta og varð
reiður. Stökk hann á fætur í bræði
sinni og gaf Pétri sitt undir hvorn og
bað hann aldrei þrífast fyrir að
brjótast inn á menn um nætur. Varð
Pétur sem höggdofa við þetta og
hrökklaðist fram fyrir aftur.
Nú kvað við hátt ýlfur fyrir utan
gluggann og síðan kemur svo mikið
högg á hann, að tvær rúður brotn-
uðu. Síðan heyrði Pétur stimpingar
úti fyrir og áræddi að gægjast út um
brotinn gluggann. Sér hann þá hvar
Sigurður er og hefur náð tökum á
einhverri ófreskju og rekur hana á
undan sér austur með húsinu. Rétt á
eftir komu þeir Hannes og Guð-
mundur inn og Sigurður litlu seinna.
Virtist hann þá mjög máttfarinn og
fálátur. Fagnaði Pétur honum ákaf-
lega vel, þakkaði honum fyrir fram-
göngu hans og kvaðst hafa séð allt
með eigin augum, hvemig hann fór
með drauginn. Hefur Sigurður kveð-
ið þessar vísur um það í orðastað
Péturs:
„Útum glugga allt ég sá,
aðfarirnar trylltar,
skrímslið eða skrattinn, já,
skrítið var það piltar,
háa strýtu úr hausi bar,
ég horfði bara á ’ann
ekkert klof á ára var,
ósköp voru að sjá ’ann.
Grant ég horíði gluggann við,
gægðist upp og niður,
sá ég leidduð þrælinn þið.
Þú hefur sett hann niður.
Vil ég láta lesa nú
langa bæn og góða
og sálmalögin syngja þrjú,
sem um efnið hljóð'a. “
Já, ég hef kveðið drauginn niður,“
sagði Sigurður.
„Og mér er dauðillt," sagði Guð-
mundur, „af því að hlusta á vísurnar,
sem hann Sigurður kvað, svo mergj-
aðar voru þær.“
Þetta var mikil fagnaðarstund.
Pétur las bæn og svo sungu þeir allir
nokkur sálmavers. Var svo slegið
upp gleðiveislu og veitti Pétur óum-
beðið. Að því búnu fóru þeir að
hátta og sofa, og síðan hefur aldrei
orðið vart við þennan draug.
Pétur kærir
Nokkru seinna fer Pétur að verða
var við það, að menn skopast mjög
að þessum draugagangi og hafa
háska hans og raunir í flimtingum.
Kom þá og svo, að einhver góður
maður hefur sagt honum frá því, að
hann hafi verið brögðum beittur og
hafður að fífli. Munu einhverjir hafa
talið hann á að leita réttar síns.
Verður það svo úr að Pétur skrifar
hina löngu kæru til bæjarfógeta. Er
hún dagsett 3. janúar 1824. Segir
hann þar, að sér hafi verið sagt, að
þeir Sigmundur og Sigurður hafi
látið svo um mælt, að það hafi verið
samantekin ráð félaga sinna í
Brúnsbæ að leika á sig til þess að
hafa út úr sér fé og brennivín og
draugurinn hafi verið enginn annar en
Guðmundur Hannesson böðull. En
fyrir þetta hafi hann borgað Sigurði
5 rd. og haldið þeim öllum veislu af
gleði. Jafnframt ber hann sig upp
undan því, að hann hafi sætt árás og
ókvæðisorðum af hálfu Sigmundar.
Kærunni Iýkur á þessa leið:
„Hér með bið ég yður, allra auð-
mjúkast, að taka þetta mitt málefni
að yður til nákvæmustu undirsóknar
réttvísinnar og minnar vegna. Yðar
auðmjúkur þénari. P. Petersen.“
Sigurður Thorgrímsen var þá bæj-
arfógeti. Honum er svo lýst, að hann
hafi „verið valmenni, lærður í lögum
og réttsýnn í úrskurðum.“ Svo er að
sjá sem hann hafi haft hálfgaman af
þessu. Má lesa það út úr þeirri
kímni, sem kemur fram í réttarstefn-
unni hjá honum, þar sem hann hefur
upp orð Péturs um að taka þetta mál
undir nákvæma rannsókn, réttvís-
innar og sinnar vegna. Hafði og ekki
annað skoplegra mál komið fyrir
hér. En bæjarfógeti stefndi þeim
fjórum, Sigurður, Hannesi, Guð-
mundi og Sigmundi, ásamt Pétri, að
koma fyrir lögreglurétt 12. janúar.
Þangað komu þeir allir og var
Pétur hinn harðasti í öllum kröfum
fyrst í stað, en þegar á átti að herða
hafi hann engar sannanir á hendur
þeim félögum. „Eftir langsama til-
raun pólitíréttarins var sættum kom-
ið á,“ segir bæjarfógeti. Hafði hann
þá jafnað deilumálin þannig, að
Pétur afturkallaði kæru sína og lýsti
yfir niðurfalli sakar með því móti að
þeir kærðu „lúki einn fyrir alla og
allir fyrir einn fjögur ríkisbanka-
mörk silfurs til fátækra hér í umdæm-
inu.“ Að þessu gengu hinir kærðu
fúslega og greiddu þetta „fírimark“
þá þegar, en Pétur átti að borga
málskostnað. Til staðfestu heilum
sáttum skrifuðu þeir svo allir nöfn
sín undir þetta.
Og þeir kærðu gerðu meira til þess
að engin úlfúð skyldi framar vera út
af þessu. Þeir buðu Pétri til drykkju
og drekkti hann þar minnkun sinni
og gremju svo rækilega, að hann var
miður sín lengi á eftir, eins og
Sigurður kvað:
Pétur gerðist ör við öl,
því ótæpt saup af skálum,
í legurúmi lengdi dvöl.
Lauk svo draugamálum.
Sumir hafa sérsiaha ásiæðu
illþrssaðhorfaáframiíöina
í bjariara Ijósi
O Margir sem eiga um sárt að binda eftir sjúkdóma eða slys uppgötva
nýjan bakhjarl © Þúsundir íslendinga hafa endurheimtþrek
til að takast á við lífið með aðstoð SÍBS © Lífið er oft happdrœtti
o Mestu vinningsvonir lífs þíns gœtu byggst á happdrœtti SÍBS.