Tíminn - 16.01.1990, Blaðsíða 9

8 Tíminn
Þriðjudagur 16. janúar 1990
Þriðjudagur 1Ö. janúar 1990
Tíminn
9
Eftir
Agnar
Óskarsson
Fimm embættum héraðsdómara var
komið á fót með setningu bráðabirgða-
laga á laugardag. Er þetta gert með
hliðsjón af þeim dómi sem féll í Hæsta-
rétti þann 9. janúar sl. þar sem felldur
var úr gildi dómur sem kveðinn hafði
verið upp í sakadómi Árnessýslu, og
hefur málinu verið vísað heim í hérað til
löglegrar málsmeðferðar og dómsupp-
kvaðningar. Niðurstaða Hæstaréttar var
sú að sýslumenn gætu ekki bæði stjórnað
lögreglurannsókn í opinberum málum
og dæmt í þeim, og er sú niðurstaða í
samræmi við niðurstöðu Mannréttinda-
nefndar Evrópu þess efnis að slík skipan
mála brjóti í bága við ákvæði mannrétt-
indasáttmála Evrópu. Forsögu alls
þessa, má rekja til þess er Jón Kristins-
son og lögmaður hans skutu dómi Hæsta-
réttar til Mannréttindadómstólsins í
Strassburg. Málið snérist um umferðar-
lagabrot Jóns og átti að láta á það reyna
hvort sami maður gæti bæði farið með
dómsvald og lögreglustjórn, eins og var
í tilfelli Jóns.
Héraðsdómarar settir
Um helgina voru fjórir þessara fimm
héraðsdómara þegar settir eftir tilnefn-
ingu dómsmálaráðherra, en utanríkis-
ráðherra tilnefndi héraðsdómara við
embætti lögreglustjórans á Keflavíkur-
flugvelli í gær. Dómsmálaráðuneytið
hefur boðað alla sýslumenn og bæjarfó-
geta landsins til fundar um þessi mál í
dag, þar sem umræðuefnið verður breytt
viðhorft eftir dóm Hæstaréttar.
Ástæða þess að dómur Hæstaréttar
féll á þann veg sem að ofan greinir er
vegna þess að sýslumaðurinn í Árnes-
sýslu og fulltrúi hans, sem kvað upp hinn
áfrýjaða dóm er talinn hafi verið vanhæf-
ur til að fara með dómsstörf í málinu, þar
sem sýslumaðurinn er jafnframt lög-
reglustjóri í sama umdæmi og hafi sem
slíkur farið með lögreglurannsókn
málsins.
Við uppkvaðningu dóms Hæstaréttar
var komin upp sú staða að í tuttugu
umdæmum landsins var einn og sami
maður í senn lögreglustjóri og dómari,
án þess að sjálfstæðir héraðsdómarar
starfi við þau embætti, sem geti farið
með og dæmt í opinberum málum á eigin
ábyrgð, óháð því hvort forstöðumaður
embættisins sé vanhæfur til málsmeð-
ferðar. í ljósi áðurnefnds dóms Hæsta-
réttar eru þeir sem hingað til hafa verið
dómarar í opinberum málum í umdæ-
munum tuttugu taldir vanhæfir til að fara
með flest þau opinberu mál sem þar eru
og verða til meðferðar, þar til ný skipan
dómstóla í héraði, samkvæmt lögum um
aðskilnað dómsvalds og löggjafarvalds,
kemur til framkvæmda þann 1. júlí 1992.
Landinu skipt í fimm svæði
Þar sem rekstur opinberra mála er
ekki daglegt brauð í umdæmunum, var
ekki ástæða til að skipa einn héraðsdóm-
ara við hvert embætti, heldur er landinu
skipt upp í fimm svæði, þar sem einn
héraðsdómari fer með mál viðkomandi
svæðis. Fjórir héraðsdómaranna eru
settir að tillögu Óla Þ. Guðbjartssonar
dóms-og kirkjumálaráðherra, en sá
fimmti, héraðsdómarinn við embætti
lögreglustjórans á Keflavíkurflugvelli er
settur að tillögu utanríkisráðherra, Jóns
Baldvins Hannibalssonar.
Á Suður- og Vesturlandi hefur Ragn-
heiður Thorlacius fulltrúi sýslumannsins
í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu verið sett
héraðsdómari við eftirtalin embætti.
Svæði hennar tekur til embættis sýslu-
mannsins í Vestur-Skaftafellssýslu,
sýslumannsins í Rangárvallasýslu,
bæjarfógetans á Akranesi, sýslumanns-
ins í Mýra- og Borgarfjarðarsýslu, sýslu-
mannsins í Snæfellsness- og Hnappa-
dalssýslu og bæjarfógetans í Ölafsvík og
sýslumannsins í Dalasýslu.
Á Vestfjörðum hefur Adolf Adolfsson
bæjarfógeti í Bolungarvík verið settur
héraðsdómari við embætti sýslumanns-
ins í Barðastrandasýslu, bæjarfógetans í
Bolungarvík, sýslumannsins í ísafjarðar-
sýslu og bæjarfógetans á ísafirði og
sýslumansins í Strandasýslu.
Við embætti sýslumannsins í Húna-
vatnssýslu, sýslumannsins í Skagafjarð-
arsýslu og bæjarfógetans á Sauðárkróki,
bæjarfógetans á Siglufirði, bæjarfóget-
ans á Ólafsfirði, sýslumannsins í Þingeyj-
arsýslu og bæjarfógetans á Húsavík hef-
ur Ólafur Ólafsson fulltrúi bæjarfógeta á
Akureyri verið settur héraðsdómari.
Á Austurlandi hefur Ólafur K. Ólafs-
son bæjarfógeti í Neskaupstað, verið
settur héraðsdómari við embætti sýslu-
mannsins í Norður-Múlasýslu og bæjar-
fógetans á Seyðisfirði, sýslumannsins í
Suður-Múlasýslu og bæjarfógetans á
Eskifirði, bæjarfógetans í Neskaupstað
og sýslumannsins í Austur-Skaftafells-
sýslu.
Við embætti lögreglustjórans á Kefla-
víkurflugvelli skal starfa einn héraðs-
dómari, sem er settur samkvæmt tilnefn-
ingu utanríkisráðherra. Jón Finnbjörns-
son fulltrúi var í gær settur héraðsdómari
við embætti.
Ofantaldir héraðsdómarar eru settir
frá 14. janúar 1990 að telja til 31. maí
1990. Samkvæmt bráðabirgðalögunum
verða héraðsdómarar samkvæmt ofan-
greindri skiptingu skipaðir tímabundið
til 30. júní 1992, en þá leggjast embætti
þeirra niður og við taka áðurnefnd lög
um aðskilnað dómsvalds og löggjafar-
valds, með þeim breytingum sem í þeim
felast. Á tímabilinu frá því Alþingi
kemur saman nú síðar í mánuðinum
fram til 31. maí nk. gefst tími til að ræða
bráðabirgðalögin og auglýsa stöðurnar
lausar til umsóknar. Á meðan þetta
ástand varir hafa nýir bæjarfógetar tekið
við bæjarfógetaembættum tímabundið
af þeim sem skipaðir hafa verið héraðs-
dómarar. Pétur Hafstein sýslumaður og
bæjarfógeti á ísafirði hefur verið skipað-
ur bæjarfógeti í Boiungarvík í stað
Adolfs. Sigurður Eiríksson sýslumaður
á Eskifirði tók við bæjarfógetaembætti
Ólafs K. á Neskaupstað. Þessar skipanir
gilda til sama tíma og skipun héraðsdóm-
aranna, þ.e. til 31. maí nk.
„Umferðalagabrot“ til
mannréttindadómstólsins
Eins og fyrr segir má rekja þær
breytingar sem nú eru að eiga sér stað á
dómskerfinu til máls er skotið var til
Mannréttindadómstólsins í Strassburg.
Tíminn sagði frá málinu þann 18. júlí
1987, en þá hafði dómsmálaráðuneytinu
nýlega borist erindi frá Mannréttinda-
nefndinni þess efnis að farið sé fram á
munnlegan málflutning vegna kæru Jóns
Kristinssonar. Jón kærði til mannrétt-
indanefndarinnar meðferð á máli hans
sem á uppaf að rekja til umferðarlaga-
brots á Ákureyri í júní 1984. Lögreglan
tók Jón fyrir hraðakstur og að virða ekki
reglur um biðskyldu við gatnamót. Eins
og þá tíðkaðist á landsbyggðinni og allt
fram að uppkvaðningu ofangreinds dóms
hæstaréttar, dæmdi lögreglustjóri í mál-
inu, en rannsókn málsins heyrði einnig
undir hans embætti. Jón var fundinn
sekur um ofangreind atriði í héraðsdómi.
Tíminn greindi frá því að Jón áfrýjaði
til hæstaréttar, á þeim forsendum að
dómurinn hafi verið hlutdrægur, þar sem
yfirmaður dómsvalds væri einnig yfir-
maður framkvæmdavalds. Hæstiréttur
sýknaði Jón af stöðubrotinu, en hann var
dæmdur fyrir hraðakstursbrotið. Lög-
maður Jóns, Eiríkur Tómasson vildi láta
vísa máli Jóns til héraðs á ný, en því var
hafnað.
Þegar svo var komið var ákveðið að
kæra málið til Mannréttindanefndarinn-
ar, þar sem á það skyldi reyna hvort einn
og sami maður gæti farið með dómsvald
og lögreglustjórn, en forsenda þess var
sú að það bryti í bága við mannréttinda-
sáttmálann að sami maður færi með
dóms- og framkvæmdavald og því yrði
úrskurður hans vilhallur. íslendingar eru
aðilar að sáttmálanum og hafa skuld-
bundið sig til að breyta íslenskum lögum
til samræmis við sáttmálann. Úr varð að
mannréttindanefndin ákvað að taka mál-
ið fyrir eins og áður sagði, en það er í
fyrsta sinn sem ákveðið er að mál
íslendings sé þar tekið fyrir.
Áður en til þess kom að málið hlyti
úrskurð mannréttindanefndarinnar,
gerðu ríkisstjórn íslands og Jón Kristins-
son með sér sátt sem fólst í því að Jóni
var endurgreiddur sakarkostnaður og
sekt vegna málsins, svo og lögfræði-
kostnaður fyrir mannréttindanefndinni
og að málalok yrðu færð í sakarskrá. Jón
samþykkti því að falla frá sínum kröfum
og að fallið yrði frá málshöfðun hans
fyrir Mannréttindadómstóli Evrópu,
sem dómstóllinn samþykkti.
Ástæður þess að sátt var gerð í málinu
voru lög sem samþykkt höfðu verið 1.
júní 1989 um aðskilnað dómsvalds og
umboðsvalds í héraði, sem koma til
framkvæmda þann 1. júlí 1992. Með
skipun héraðsdómaranna fimm hefur
bilið verið brúað til þess dags sem lögin
um aðskilnaðinn koma til framkvæmda.
Fyrri tilraunum til
aðskilnaðar hafnað
Lengi hefur verið reynt að koma fram
breytingum á aðskilnaði framkvæmd-
avalds og dómsvalds. Á Alþingi 1965 til
1966 var Björn Fr. Björnsson, þingmað-
ur Sunnlendinga og sýslumaður Rang-
æinga, hvatamaður að flutningi tillögu til
þingsályktunar um breytta héraðsdóms-
skipan. Meðflutningsmenn að tillögunni
voru þrír aðrir þingmenn Framsóknar-
flokksins, þ.á.m. Ölafur Jóhannesson
prófessor sem siðar átti eftir að láta þessi
mál mjög til sín taka sem dómsmálaráð-
herra. Ályktunin var á þá leið að skipa
ætti fimm manna nefnd til að kanna
hvort ekki væri rétt að breyta héraðs-
dómaskipan í landinu með það fyrir
augum, m.a. að stækka verulega um-
dæmi dómstóla og að dómendum yrði
yfirleitt ekki fengin önnur störf en þau
er lúti að dómsmálum. Þó þessi tillaga
næði ekki samþykki Alþingis er hún
sögulega merkileg og átti eftir að hafa
mikil áhrif.
Þegar Ólafur Jóhannesson varð dóms-
málaráðherra 1971 skipaði hann sérstaka
nefnd fimm lögfræðinga til að endur-
skoða dómskerfi landsins. Var hún köll-
uð réttarfarsnefndin. Nefndin skilaði
mörgum fuilbúnum frumvörpum, sem
sum urðu að lögum t.d. lög um rannsókn-
arlögreglu ríkisins árið 1976 sem telja
má tímamótaverk í réttarfarslöggjöfinni.
En frumvarp er fjallaði um dómaskipu-
lag var einna athyglisverðasta frumvarp
sem nefndin lét frá sér fara, þ.e. er
frumvarp til lögréttulaga sem fyrst var
lagt fram á Alþingi 1975 til 1976. Frum-
varpið var lagt fimm sinnum fram án
þess að verða að lögum. Sýnir það
áhugaleysi Alþingis á þeim tíma til þessa
málaflokks. Hins vegar ber þess að geta
að frumvarpið var ekki talið leysa allan
vanda dómskipulagsins í landinu, en á
það verið bent að úr því hefði mátt bæta
í meðförum Alþingis.