Tíminn - 20.01.1990, Qupperneq 1

Astardrykkur
kónga og aðals
Sagt frá súkkulaðinu og hlutverki þess í evrópskri menningu
Ekki er gott að segja hve mörgum smálestum hefur verið
sporðrennt hér á landi af súkkulaði í mynd konfekts og í margvís-
legu öðru formi um nýliðnar hátíðir. Vœri það reiknað út yrðu
margir hissa, hvað þá ef við reiknuðum út alla ársneysluna, því
súkkulaðið skipar all veglegan sess í nútíma neysluvenjum. En
eitt sinn var þessi munaður ekki œtlaður nema örfáum útvöldum
og var nokkurskonar stöðutákn. Hér verður nú sagt frá innreið
súkkulaðis í evrópskt menningarltf, mestu velmektardögum þess
meðal fyrirfólks og þeirri „hnignun" er það komst á borð almúga-
fólks, sem var ekki fyrir svo ýkjalöngu.
Þótt kaffi vœri orðið kunnur
tískudrykkur á sautjándu og átjándu
öldinni, er ekki erfitt að skipa því
þjóðfélagsfrœðilegan sess. Neysla
þess hélst í liendur við þróun borgar-
lega og síðar kapitaliska þjóðfélags-
ins í norðanveröri Evrópu — í Eng-
landi, í Frakklandi og í Hollandi. Þar
lofuðu bœði lœknisfróðir menn og
skáld örvandi áhrif þess, og í þessum
löndum fengu kaffihúsin þjóðfélags-
lega og efnahagslega þýðingu, enda
varð kaffið kjördrykkur borgarastétt-
arinnar.
Fösturéttur kaþólskra
Saga súkkulaðisins er talsvert
önnur, líka landfrœðilega. Það átti sín
höfuðból í sunnanverðri Evrópu,
einkum á Spáni og á ltalíu. Til þess
lágu m.a. trúarlegar og hugmynda-
frœðilegar orsakir, og má segja að
kaffið hafi verið drykkur mótmœl-
enda, en súkkulaðið drykkur kaþ-
ólskra.
Hér skal nú farið fáeinum orðum
um kakóið og súkkulaðið. Kakó er
heifi plöntunnar og þess ávaxtar sem
húri ber. Súkkulaði er hins vegar heiti
þeirrar vöru sem úr kakói er fram-
leidd og hefur veriö til frá því nokkru
eftir 1500. Nafnið á sér foman mexik-
anskan uppruna, líkt og kakóið einn-
ig. Það fer eftir smekk hvernig súkku-
laði er framleitt, en oftast er kakóið
blandað sykri, kanel og vanillu. A
sextándu og sautjándu var farið að
framleiða það í föstu formi og það
steypt í plötur og teninga. En fyrst og
fremst var þess neytt sem drykkjar og
það þá leyst upp í heitu vatni eða
mjólk, og oft var vín sett saman við.
Það er því drykkurinn sem við er átt,
þegar talað er um súkkulaði á sautj-
ándu og átjándu öld.
Súkkulaðið er andstœða við kaffi
hvað efnafrœöilega gerð þess snertir.
Stofnefnið, kakóið, inniheldur ekki
koffein, heldur aðeins ögn af teo-
bromini. Raunar eru áhrif þessa efnis
ekki alls ólík áhrifum koffeins, en þau
eru mikið veikari. Súllulaði hefur því
ekki nein merkjanleg áhrif á mið-
taugakerfið. Þess geta raunar þeir
höfundar sem um þaö skrifa á átjándu
öldinni.
En þótt súkkulaðið standi kaffi og
te að baki hvað örvandi áhrif snertir,
þá hefur það þó eitt fram yfir þessa
drykki — það er mjög nœringarríkt.
Einmitt þetta gerði það svo eftirsótt í
kaþólska heiminum. Þar sem neysla
fljótandi fœðu taldist ekki brot á
föstusiðum (Liquidum non frangit
jejunuum) kom það í stað annars mat-
ar á föstu. Það var löngum álitið allt
að því lífsnauösynlegt á Spáni og á
Ítalíu og er svo víða enn.
En þetta var aðeins einn liðurinn í
þýðingu þess meðal kaþólskra. Upp-
götvun súkkulaðisins stóð í nánum
tengslum viö Hans allrakaþólskustu
hátign (eins og hann þá var titlaður),
Spánarkonung. Þegar Spánveijar í
byrjun sextándu aldar tóku að fiytja
með sér kakó frá Mexikó, varð
súkkulaðið sér — spœnskur drykkur,
vegna einokunar Spánverja á við-
Almenn trú var á súkkulaðinu
sem drykk er ötvaðl til ásta.
Myndlnni hér að ofan fylgdl textl í
bundnu máll, þarsem eiglnmað-
urinn lofsyngur eiginkonuna og
súkkulaðið í senn og lýkur með
þessum orðum: „Og þannig,
hjartkœra ektavíf, mun súkkulað-
ið fœra okkur erfingjann."
skiptum við Nýja heiminn. Við svo
búið stóð í heila öld. Súkkulaði
þekktist ekki utan Spánar nema í
spœnsku nýlendunum í Evrópu — á
Ítalíu og á Niðurlöndum. Fyrst fór orð
af því sem föstudrykk meðal klerka,
en síðar sem veraldlegum tískudrykk.
Súkkulaðidrykkja varð stööutákn við
spœnsku hirðina, og það halði sín
áhrif seinna, þar sem spœnska hirðin
varð fyrirmynd þeirrar frönsku í Vers-
ölum.
Morgunverður
á silkisvœflum
En við lok sautjándu aldar fór
franski stfilinn aö leysa þann spœnska
af hólmi, þótt framan af gœtti þar
mjög spœnskra áhrifa. Mikilvœgt ár-
tal í þessu sambandi er brúðkaupsár
habsborgaraprinsessunnar Önnu af
Austurríki og Lúðvíks XIII. — 1615.
Með Önnu, sem alist hafði upp við
spœnsku hirðina, barst súkkulaðið til
Parísar. Þar með hvarf af því hinn
spœnsk — kaþólski föstukeimur: það
var ekki lengur einskorðað við jesúít-
ana, rannsóknarréttinn og Escorial-
höll, heldur fékk það nú á sig Ijóma
rokokótímans. Það varð að drykk evr-
ópskra aðalsmanna, stöðutákn, eins
og frönsk tunga, tóbaksdósirnar og
blœvœngurinn.
Einkum var það við morgunverð-
inn, sem aðalssamfélagið kaus að
njóta súkkulaðidrykkjunnar. Fólk
neytti þess gjama í svefnherbergjum
sínum, liggjandi í rúminu. Þessi
súkkulaðimorgunverður átti fátt sam-
eiginlegt með hinum borgaralega
morgunverði, þar sem rjúkandi kaffi
var á borðum. Borgarafjölskyldan var
að örva sig til átaka við nýjan dag,
meðan allt einkenndist af hóglífi og
makroeði meðal aðalsins, þar sem set-
ið var og legið í senn.
Þetta má sjá víða á málverkum ro-
kokótímans, en súkkulaðidrykkja á
silkisvœflum var jafn vinsoelt við-
Prúðbúnlr þjónar fœra frú slnnl
bolla af súkkulaðl í rúmlð. Mál-
verk eftir Nicholas Lancret.
fangsefni í þá daga og hiröirinn í lauf-
guðum lundi og fákloeddar skógardís-
ir. Hin notalega og ástleitna
stemmning kom vel fram yfir súkku-
laðinu. En þessi tengsl súkkulaðis við
ástleitna stemmningu voru ekki ein-
skorðuö við listmálara eina. Sú trú
festi snemma roetur að að súkkulaðið
örvaöi fólk til ásta og hún var viö lýði
fram á nítjándu öld. „Af súkkulaði-
drykkju öðlast menn styrk til að gegn
tilteknum skyldum", segir í talsvert
djörfum boeklingi frá lokum sextándu
aldar.
Einnig í þessu efni greindist
súkkulaðiö frá kafFinu. Kaffið var
álitið framur óhollt og síst til þess
fallið að auka kynkraftinn. Menn œtl-
uðu aö þann styrk sem kaffið veitti
andlega, toeki það frá líkamanum.
Öðru máli gegndi um súkkulaðið. Það
noerði líkamann og hressti á allan
hátt.
Þetta var undirrótin að því að
síðla á sextándu öldinni tóku tvenns
konar veitingastofur aö blómstra í
London. Önnur tegundin var kaffi-
húsin, þar sem fiest var með borgara-
legu yfirbragði og reglufesta og iðju-
semi sveif yfir vötnunum, en hin
tegundin var súkkulaðistofurnar eða
súkkulaðihúsin. Þar safnaðist saman
fólk, sem var kynleg blanda af aðals-
fólki og lausingjalýð — bóhemarnir.
Þarna ríkti talsverður léttúðarandi og
stundum voru súkkulaðistofurnar
einskonar gleðihús.
Eftirlœti kvenna
og barna
Hvert sem litið er sannast það á
sextándu og sautjándu öldinni að
súkkulaðið var kjördrykkur hirðar og
aðals, en kaffið drykkur hins fram-
takssama borgara. Goethe, sem not-
aði listgáfu sína til þess að hefja sig
upp í raðir aðalsins frá borgaralegum
uppruna sínum og baðaöi sig í tiginni
ró, eftir að hafa öðlast virðingarstöður
sínar, var sídrekkandi súkkulaði. Hins
vegar var Balzac, sem vann eins og
hann oetti lífið að leysa, til þess að
fullnœgja markaðsþörfinni, einn al-
rœmdasti kaffibelgur allra tíma.
Eftirtektarverö voru þau örlög
sem súkkulaðið hlaut á nítjándu og
tuttugustu öldinni. Með falli hins
glœsta hirðlífs frá öldunum áður var
skeið þess á enda runnið. Nánar til
tekið þá hœtti það að tíðkast sem
súkkulaði, en lifði áfram sem kakó.
Og sem kakó var það drukkið mestan
hluta 19 aldar. Kakóframleiðsla, eins
og hún nú tíðkast, hófst um 1820 og
var uppfinning Hollendingsins Van
Houten. Hann fjarloegöi mest af ol-