Tíminn - 31.01.1990, Blaðsíða 7

Miðvikudagur 31. janúar 1990
Tíminn 7
■ I9T ...............Illllllll................II............Illlllll.................II................Illlllll.......................................................................................................................
Saga braggabarns
Kjöt
Höfundur Ólafur Haukur
Símonarson
Leikstjórn Slgrún Valbergsdóttir
Leikmynd og búningar Messíana
Tómasdóttir
Lýsing Egill örn Árnason
Leikhljóð Ólafur örn Thoroddsen
Síðastliðinn föstudag var frum-
sýnt í nýju Borgarleikhúsi nýtt
íslenskt leikrit og heitir því hrá-
slagalega nafni Kjöt. Höfundur-
inn, Ólafur Haukur Símonarson,
hlaut fyrstu verðlaun fyrir leikritið
í samkeppni á vegum leikhússins á
síðastliðnu ári. Olafur Haukur er
enginn nýgræðingur í leikritun og
er skemmst að minnast leikritsins
Bílaverkstæði Badda sem margir
sáu í fyrra í Þjóðleikhúsinu.
Hið nýja leikrit fjallar um lifandi
kjöt og dautt. Hið lifandi fólk sem
ekki er gætt eðlilegu tilfinningalífi,
hið dauða kótilettur, kjötfars og
lærissneiðar.
Leikurinn gerist í kjötbúð í þann
mund sem fyrstu bítlalögin tóku að
hljóma, sem mun hafa verið 1963,
en tilfinningafirring sú, sem leikn-
um er einkum ætlað að lýsa, er
tímalaus og því óþarft að færa
annað en umgerð verksins við
tímabundnar staðreyndir.
í fyrri hluta verksins hljóta
áhorfendur að fylgjast einkum með
verslunarstjóranum Alla í einni af
mörgum matvöruverslunum
Magna. Ásamt Alla starfa í versl-
uninni móðir hans Salvör, sem
salötin framreiðir, afgreiðslustúlk-
urnar Magdalena og Marta og tveir
ungir aðstoðarmenn, Bergþór og
Matthías. Samskipti þessara pers-
óna í vinnslurými inn af versluninni
er efni leikritsins og þá einkum
þeirra Alla og móður hans sem
hann fyrirlítur og hatar af ástæðum
sem ekki eru gefnar upp fyrr en á
síðasta stundarfjórðungi verksins
eða svo og stendur verkinu fyrir
þrifum. AIli er afskaplega leiðin-
legur maður, framkvæmir ekki svo
handarvik að hann þusi ekki
draugalegri röddu fullkomlega flat-
ar alhæfingar um allt og ekkert,
meinlega kvalráður. Sveitastúlkan
Marta þýfgar hann um hlýju í sinn
garð milli þess að hún kastar upp í
salatið eða klósettið. Alli hefur
skömm á henni, einmitt fyrir til-
finningasemi hennar. Andstæða
Mörtu um allt fas er Magdalena,
gleðikvendi sem ögrar og að lokum
brýtur harðstjórann Alla. Borgþór
er undirmálsmaðurinn, hundslega
undirgefinn Alla, haltrar um og
reynir árangurslaust að leggja góð
orð til kerskni og mannfyrirlitning-
ar hinna. Á þeim tæpa sólarhring
sem leikurinn gerist, hefst á föstu-
dagsmorgni, er menntaskólanem-
inn Matti ráðinn, fjörkálfur sem
kemur persónum leiksins og áhorf-
endum til að hlæja.
Sviðsmyndin helst nálega
óbreytt meðan á sýningu stendur.
Hún lítur helst út sem beint fram-
hald innréttingarinnar í sjálfum
sýningarsalnum en er í mun óljós- i
ara samhengi við leiksýninguna,
myndar fleyg sem upphefst í end-
ann af gríðarlegum járnstiga sem
hverfur inn í þann sorta sem yfir
öllu hvílir, á hægri hönd er gengið
inn í verslunina og upp á kontórinn
sem myndar ábúðarmikið skips-
stefni, gagnsæja trjónu sem minnir
á siglingu og þar með stefnumið
sem allra síst er við hæfi um Alla
garminn, aðalpersónuna, leikurinn
til þess gerður að afhjúpa bjargar-
leysi hans og víl. Á vinstri hönd er
ísskápurinn lengst af, heimilisskáp-
ur af stærstu gerð, og rennerí
persónanna að honum minnir á
ekkert fremur en timbraða rútínu-
landa heima hjá sér að morgni
vinnudags. Innar á sviðinu er frysti-
geymslan sem með góðum vilja má
sjá að hefur um ytri gerð líkingu af
braggagafli og á að vera til marks
um uppruna þeirra Salvarar, Alla
og Magdalenu, tengsl þeirra og
lífsvanda. Fyrir utan óútskýrt nart
og nagg þessara persóna allra,
nema nýliðans, ber fátt til tíðinda
á líðandi stund, helst það að stolið
hefur verið úr peningakassa versl-
unarinnar undanfarið og lætur Alli
móðan mása um það sem annað.
Nokkur leikræn framvinda verður
af því tilefni en annars draslast
persónumar í tilgangsleysi innan
um fjarstæðukennda leikmunina
með fortíðarfjötra sína níðþunga á
ganglimunum án þess að nokkur
innsýn sé veitt í nöldrið. Raunsæis-
legri leikmynd hefði getað lífgað
mikið upp á þessa sýningu en
virðist gerð af einhvers konar mis-
lögðu listamannsstolti, á þann veg
að listamaður sækir sér innblástur
í verk annars manns og býr sfðan
til sitt eigið og ekkert nema gott
um slíkt háttalag að segja, ef ekki
væri um leikmynd og leikrit að
ræða.
Vandi áhorfandans verður meiri
eftir því sem á líður. Engu skiptir
hvað þessi ógnarlegi stigi á að
merkja, efnið gefur ekki annað í
skyn en að þau mæðgin, Alli og
Salvör, búi á efri hæð húsrýmisins
sem í sjálfu sér er ekki merkilegt
eða óvenjulegt fyrirkomulag. T.d.
gæti maður Salvarar, faðir Alla,
hafa dáið og þau tekið við rekstrin-
um og Alli tekið að hata móður
sína fyrir að hann væri sem þessu
nemur bundinn heimahögunum,
hefði ekki uppburði í sér til að slíta
sig lausan. Hræmugleg birtan í
vinnslurýminu gefur slíkan van-
mátt til kynna; ótvíræð ummerki
um að öll eru þama af illri nauðsyn.
Skýringin er önnur og langsóttari
en alveg óvitlaus.
Þetta fólk, sem ber fyrír sjónir
áhorfandans á sviðinu, virðist sam-
mála um að gera það eitt sem það
sjálft síst æskir, hvað sem líður
ósamþykkt þess sín í milli. Malla
hefur komið í vinnuna þennan
föstudagsmorgun við því búin að
sér verði sagt upp og vill verða
skrefinu á undan og segir sjálf upp
eftir daginn. Að lokinni vinnu
dregur hún upp brennivín, hópur-
inn dettur í það og fer á ball og þá
er auðvitað fjandinn laus, engar
hindranir fyrir því að fólk geti sýnt
sína innri gerð. Allar hömlur fjúka
eins og venjulega á íslensku fylliríi.
Alli opnar hug sinn fyrir Möllu. Og
harmsaga kemur í ljós. Uppruni
beggja er svipaður, bæði úr bragga-
hverfi, þvílíku reykvísku fátækra-
hverfi eftirstríðsáranna, bæði vaxið
upp við slík skilyrði, við sálarfars-
legar og efnalegar þrengingar. En
þau hafa farið ólíkt að á fullorðins-
ámnum. Alli byrgt sig inni með
hatur sitt og hrist þá af sér sem hafa
viljað honum vel og er nú sjálfur
að krókna bak við ísvegginn sem
hann hefur styrkt með þessu hátta-
lagi. Malla hefur fleytt sér áfram
og gert hömluleysi að helsta metn-
aðarmáli sínu. Að svo komnu er
slík manneskja Alla ómótstæðileg
og til yfirburðanna finnur hún,
ögrar honum uns hann má ekki við
meiru og til átaka kemur þeirra í
milli í áhrífamiklu lokaatriði.
„Kjöt“ er saga braggabarns sem
var fryst inni með tilfinningar sínar
og af úrræðum hins uppkomna
manns við þeirri hremmingu. Þetta
er góð saga og merk. Byggingu
leikritsins er hins vegar mjög
ábótavant, lausnir í tíma og rúmi
helst til klaufalegar. Kynning á
persónunum tekur nær tvo þriðju
af ytri tíma verksins. Ljóst er að
eitthvað verulegt hlýtur að hrjá
hinn unga verslunarstjóra og sam-
band hans við móður sína og
framkoma hans við fólk yfirleitt er
meira en lítið undarleg. En það er
ekkert listrænt eða dularfullt við
þá óvissu, hún er einfaldlega frá-
hrindandi og niðurdrepandi svo
tilþrifalaus sem hún er og bundin
persónu Alla á líðandi stund. Engu
er líkara en aðrar persónur en
hann hafi afráðið að vera tákn yfir
hugarástand hans og ekkert annað,
og þó síst Malla sem streitist á móti
þvílíkum óskapnaði.
Tvískinnungur milli raunsæis og
táknsæis einkennir allt verkið.
Raunsæið er öðrum þræði hrá-
slagalega ágengt eins og titill verks-
ins gefur í skyn, en það verður fyrir
hverju áfallinu af öðru. Eftir vinnu
og hressingu á vinnustað heldur
starfsfólk verslunarinnar saman á
ball en eftir dansleikinn snýr það
allt aftur til verslunarinnar til að
framlengja skemmtunina og gerir
það í vinnslurýminu. Sjálft lokaat-
riðið er með enn meiri ólíkindum,
þótt það sýni vel sálarástand Alla
og samband hans við foreldra sína,
auk þess sem það er magnað sjón-
arspil. Til þess að ná þeim árangri
er trúverðugleika hvað hinar pers-
ónurnar varðar - nema Magna -
fórnað með hinum afkáralegasta
hætti.
Leikur er með miklum ágætum;
leikstjóri og hver leikari um sig
nýtti svo sem framast var kostur
það sem fyrir hann var lagt. Og fer
þá að vonum að mest verður úr
þeim hlutverkum sem líflegust eru,
þeirra Elvu Óskar Ólafsdóttur,
sem lék Magdalenu, og Árna Pét-
urs Guðjónssonar sem lék undir-
málsmanninn Bergþór. Stefán
Jónsson var sannfærandi í hlut-
verki menntskælingsins, trúðsins.
Ragnheiður Elfa Arnardóttir var
yndislega kerlingarleg sem Marta,
álút um herðar og með upphand-
leggina þétt að síðunum gekk hún
þúfnagang um sviðið, stynjandi
yfir vonsku mannanna. „Hún sker
af sér fingurna hvern af öðrum,
spyrjandi elskar hann mig, elskar
hann mig ekki,“ segir Malla um
Mörtu og ást hennar á Alla. „Hvers
vegna ferðu svona með hana?“ „Ef
það væri ekki ég þá væri það
einhver annar,“ svarar Alli á dýr-
mætu en næstum einstæðu innsæis-
augnabliki í verkinu. Sálarmorð-
ingjanum, nauðgaranum Alla, sem
Þröstur Leó Gunnarsson lék, er
allt of þröngt sniðinn stakkurinn til
að hann nái að verða það sem
höfundur ætlar honum. Klisju-
kennt rausið er það og ekkert
annað. Samband þessarar vanda-
sömustu persónu verksins við móð-
ur sína, sem leikin var af Hönnu
Maríu Karlsdóttur, er að sama
skapi mjög óljóst og eins og áður
sagði óskiljanlegt lengst af. En þar
verður leikurum ekki um kennt.
Þá er ógetið Magna sem Þorsteinn
Gunnarsson lék, stóð stutt við á
sviðinu en með þeirri fyrirferð að
betur hefði ekki verið gert.
Búningar Messíönu eru
skemmtilegir og lýsandi um tíma
leikritsins og persónugervinga.
Knallrauður kjóll Möllu ögrandi
og andstæður sniðlausum skol-
brúnum kjól Mörtu.
Er í borgarleikhúsinu sem í sögu
H.C Andersen um keisarann
klæðlausa svo komið málum að
enginn þykist sjá það augljósa af
ótta við að segja eitthvað óviður-
kvæmilegt. Ég sem hélt að leikhús-
fólk væri svo opið og einlægt hvert
í annars garð. Góð frammistaða
leikaranna gerir þessa sýningu vel
þess virði að sjá hana. Sagan er
einnig góð þótt hún krefjist nokk-
urra heilabrota og talsverðrar bið-
lundar eins og hún er fram borin.
En gallarnir á sýningunni eru stórir
og augljósir og furðulegt má það
heita að í öllum þeim mannsafnaði
sem að leikuppfærslu stendur hafi
enginn orðið til að benda á þá og
stuðla að því að þeir yrðu færðir til
betri vegar áður en að frumsýningu
kom. Það er reyndar meiri háttar
mál ef sá siður er hefur festst í sessi
að leikmyndasmiður geti þjónað
lund sinni og listrænum metnaði að
vild við gerð leikmyndar. Um það
framlag Messíönu verður það eitt
sagt hrósvert að henni tókst að
innrétta þann hluta salarins sem
sviðið er ágætlega með tilliti til
útlits salarins sjálfs, í því tilliti einu
gegnir stiginn langi tilgangi, hann
opnar leið inn í aðra vídd sem
sviðið sjálft átti að gera en gerir
ekki við svo búið. En þar er á
ekkert að vísa, þar handan við er
ekki neitt; í forgrunni hlýtur leikrit
að gerast ef nokkurs staðar því að
það er sjónarspil sem með háði
afhjúpar klisjur og upplyfting þess
gerir menn hæfari til að takast á við
það sem er niðurdrepandi í raun-
inni. Leikritið „Kjöt“ segirafeymd
sem er verksins sjálfs en hefur litla
burði til að vísa út fyrir sjálft sig á
sammannlegar staðreyndir.
María Anna Þorsteinsdóttir
lllllllllllllllllllllllllll bækur 1111111:111!lillllilllllllll!lijillllil-H.liillll.lllllllIlilllllllI■Nllllll:l:lli.llllíllllllN^i.lilllilliliN:;kNíIiIIIIII'I;!!nillllilil'h,!iIJilllliliH'vNillllilTI-i.l.NHIHiH!vi;||||i||i|l!:il,i:|i||||!i:N;11.NiijilinTil;l,|i|j||!|'n111:1111:11:1:,:IíIiIiIII|!|!|T!i!;Vi;IíIiIiMTViiIi!I;N'!íi
Leiðsögn til stjarnanna
Ingvar Agnarsson
Skákprent 1989
112 bls.
Ég hafði það af að komast út á
svalir eitt kvöldið meðan kuldarnir
voru, og sjá: það var heiðskírt loft
og sá vel til stjarna. Þarna voru þeir
komnir, fornvinir mínir himinhnett-
imir, sólbjartir, sólheitir í hinu
dimma, kalda djúpi sem er óendan-
legt í allar áttir og allt annað geymir,
einnig okkur sjálf. Hérna erum við,
í þessum víða geimi, og væri það
hollt og gott hinum önnum köfnu
athafnamönnum og öðrum sem
áhyggjur hafa að losa hugsa sinn
stund og stund þar frá. Á tíu til
fimmtán mínútum er hægt að gleyma
öllu jarðaramstri og verða frjáls
borgari í himingeimnum. Við förum
að spyrja hvað stjörnurnar séu, hvað
þær séu og hvað þær heiti.
Nýlega er út komin bók undir
nafninu Leiðsögn til stjarnanna eftir
íngvar Agnarsson og er hún, eins og
nafnið bendir á, tilsögn í því að
þekkja stjörnurnar á himingeimnum
og vita nöfn þeirra. Hún er þörf
viðbót í bókaforða okar íslendinga
því engin bók hefur verið til sem
gegndi þessu hlutverki fyllilega. Nú
hefur verið bót á þessu ráðin og það
með glæsibrag. Útgefandinn,
Skákprent, hefur ekkert til sparað
að gera bókina sem best úr garði
hvað myndskreytingu snertir og ann-
að útlit og hefur hann, auk þess sem
höfundur leggur til, notið leiðbein-
inga fræðimanna og einstaklinga sem
hafa sýnt málinu áhuga og frá
Stjörnuskoðunarfélaginu. En það
félag hefur um árabil haft aðsetur
sitt á Seltjarnarnesi og veitt fólki
aðstöðu til að nota góðan sjónauka
sem það á.
Bókin Leiðsögn til stjarnanna er
falleg bók og býður af sér góðan
þokka. Aðalefni hennar er að kenna
fólki, meðal annars með glöggum
skýringarmyndum, að þekkja helstu
stjörnumerki sem sjást hér á landi og
síðan innan þeirra einstakar
stjörnur. Fyrir byrjandann eru
stjörnukortin á bls. 50-55, sem sýna
víðáttumikil himinsvæði, mjög gagn-
leg til að ná fyrsta yfirliti og síðan er
hægt að rekja sig áfram hvað af
hverju. En fyrir utan þessi frumatriði
er í bókinni dreginn fram fjöldi
atriða af margvíslegu tagi: goðafræð-
in gríska, sem framar öllu öðru
tengist stjörnumerkjunum, söguleg-
ur fróðleikur um þróun stjörnu-
fræðinnar. Einstök stjörnunöfn eru
í þessari bók fjölmörg talin og rakinn
uppruni þeirra, grískur, arabískur,
norrænn, í tengslum við merkin sem
þær mynda. Skrár eru um birtu-
flokka, litróf og fjarlægðir einstakra
stjarna - en það eru ókjör og
ógrynni af furðulegasta fróðleik sem
stjörnufræðingum hefur tekist að
afla fyrr og síðar, en þó einkum á
síðustu tímum með tilhjálp tækni-
undra og ýmislegs samanburðar.
Og enginn skyldi halda að sá
fróðleikur sé gagnslaus eða þá svo
„þungur" að enginn geti skilið hann.
Það er einn höfuðkostur bókarinnar
hvað hún er einföld og skýr í öllum
atriðum, snýr sér beint til lesandans
eða þess sem ætlað er að fara að
skoða og greiðir fyrir honum.
Sá sem augu hefur, hann horfi.
Þorsteinn Guðjónsson