Tíminn - 07.02.1990, Side 7
Miðvikudagur 7. febrúar 1990
Tíminn 7
lllll AÐ UTAN llllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllllll!llllllllll!lllllllilllllilllllllll|||||||||||||||||||||||illlllllllll!lllllllllllllllllllllll||||||||||||||||!l||||||||||||||||||||||||||!l||||||||||||||||||||
Umbótastefna Gorbatsjovs á Sakhalín:
18 þús. kílómetra
og 8 tímabelta
fjarlœgð frá Moskvu
„Þetta virðist vera á hjara ver-
aldar,“ skrifaði hann þegar hann
nálgaðist austurströndina, „og héð-
an er ekkerl hœgt að komast."
Sakhalín er ekki síður hugmynd
en eyja, segir blaðamaður Herald
Tribune sem var þar á ferð nýlega.
Við vitnum nánar í grein hans um
þessa fjarlœgu og ókunnu eyju sem
tilheyrir nú aftur öll Sovélríkjunum
eflir að hafa verið að hluta og
stundum öll undir stjórn Japana á
árunum 1905-1945. A Sakhalín eru
mörg hernaðarleyndarmál geymd
og lengi vel var óviðkomandi bann-
aður aðgangur. En nú á tímum
glasnost og perestrojku hefur verið
losað um ferðafrelsi lil eyjarinnar,
enda eru Sovélmenn að gera sér
vonir um að þeir geti komið á eðli-
legurn viðskiplum við auðuga ná-
granna sína í Japan og Kóreu.
Golan frá Moskvu
í ótrúlega víðlendu ríki þar sem
vegalengdirnar eru miklar hefur
Sakhalín lengi veriö einangraður
staður, úlvörður ríkisins. Pólitísk
veðrátta í Moskvu er í 8.000 km og
átta tímabelta fjarlœgð og lengi vel
höfðust lillar spurnir af byltingu
Gorbalsjovs á Sakhalín, rétt aðeins
orðrómur. Kommúnistaskriffinn-
arnir sem höfðu hreiðrað vel um sig
gátu unniö — eða ekki unnið — í
algleymi tímalauss friðar.
En fyrir rúmu ári söfnuðust
nokkur hundruð reiðra borgara
saman til mótmœla framan við
Tsékov leikhúsið, þar sem þeir sök-
uðu flokksforingjann Pyotr Trety-
akov um að úthluta íbúðum til œlt-
ingja sinna og fyrir að misnota völd
sín. Öryggislögregla umkringdi
mótmœlendur en virtist vera of
óviðbúin til að grípa til frekari að-
gerða. Aldrei fyrr hafði verið slík
uppreisn á þessum slóðum, hvorki
undir stjórn keisara né neins aðalrit-
ara flokksins.
Degi síðar voru embœttismenn
flokksins á staðnum fljótir að œpa
„andsovéskir" og „örfáir öfga-
ntenn“. En fljótlega var eins og al-
menningur fyndi goluna frá
Moskvu leika urn sig og mótmœl-
endahóparnir á torgunum t Yuzhno
Skhalinsk, höfuðborg eyjarinnar,
urðu stœrri, reiðari og öruggari nteö
sig.
Nú voru flokksleiðtogarnir á
staðnum komnir í varnarstöðu.
Skilti meö sigurvissri áletrun borg-
aranna birtist yfir Lenínstrœti. Þar
stóð „Losum okkur við skriffinnana
og látum þá fá skóflu í hönd!“
Pyotr Tretyakov var steypt af
stóli og greip til þess ráðs að flýja
með herflugvél til Moskvu þar sem
hann á aðra íbúð. Hann sneri aldrei
aftur. Flokkurinn stöðvaði bygg-
ingaframkvœmdir við rándýrar nýj-
ar aðalstöðvar og nú snýst umrœð-
an um hvort nýta eigi fokhelt
húsnœðið sem sjúkrahús eöa skóla.
Gorbatsjov tilkynnir:
„Loks hefur perestrojka
náðtil Sakhalín"
Fólk á Sakhalín talar þessa dag-
ana sigri hrósandi um „atburðina í
mat“ eins og tímamótaviðburð.
Míkhaíl Gorbatsjov forseti var svo
ánœgður meö atburðarásina að
hann tilkynnti á blaðamannafundi:
„Loks hefur perestrojka náð til Sak-
halín".
En breytingar geta ekki sent
geisla sína á einni nóttu yfir freð-
mýrarnar og barrskógabeltin alla
leið til Sakhalín. íbúarnir þar eru
afturhaldssamir og búa í lítt numdu
landi. Tsékov bar saman fjarlœga
auðn Sakhalíns og Patagóníu og
órœktarlönd Texas á 19. öldinni.
Alaskabúi sem heimsœkti Sakhalín
nú myndi ekki sakna sinna eigin
heimkynna. Skógarbirnir ráfa um í
sígrœnum skógunum handan við
aðalhótelið í Yuzhno Sakhalinsk.
„Það þarf að bíða lengi eftir því
að bylting nái til staðar eins og Sak-
halín,“ segir Vitali Guli, einn af
fulltrúum eyjarinnar á nýja þjóð-
þinginu. „Lítið bara í kringum ykk-
ur og þið skiljið ástœðuna."
Sakhalín er á stœrð við Maine-
fylki í Bandaríkjunum. A landa-
bréfi líkist það helst styrju sem
syndir gegn straumi frá Japan í Ok-
hotskhaf. Kannski hafa margir
Vesturlandabúar ekki heyrt eyjuna
nefnda á nafn fyrr en sovéskar her-
flugvélar skutu niður á þessum
slóðum flugvél kóreska flugfélags-
ins, KAL 007, fyrir 6 árum.
Fyrrum sakamanna-
nýlenda
Á dögum Tsékovs var Sakhalín
Rússum það sem Ástralía var Bret-
um, sakamannanýlenda, harð-
neskjuleg ósnortin náttúra þar sem
manna lög ríktu. Fangabúðirnar
voru vettvangur slíkrar geðþótta-
grintmdar varðanna að fangi myrti
að lokum einn vörðinn, með því að
kœfa hann í gerbrauðdeigi. Farand-
kolanámumenn átu kerti og fúavið
á sama tíma og ráðherrar keisarans
seldu lax og kavíar frá eynni til út-
landa.
Fangabúðunum á Sakhalín var
lokað fyrir löngu, en þar til á síðasla
ári var eyjan enn lokuð útlending-
um og öðrum þeim sem ekki voru
búsettir í Sovélríkjunum. Jafnvel
enn er Sakhalín útsteypt í traust-
byggðum varðturnum.
KGB-mennirnir sem sinna
landamœravörslu eru ungir að árurn
og bera rýlinga við belti sín. Á ný-
liönum mánuðum hafa þeir lœrt að
skoða og stimpla skjöl erlends inn-
rásarliðs framtakssamra manna frá
Tókýó sem hafa sett á fót sukiyaki-
veitingahús á eynni, ferðamanna frá
Hokkaido og Honshu, en forfeður
þeirra voru fluttir burt frá Sakhalin
eftir síðari heimsstyrjöld og kaup-
sýslumanna frá Seoul í leit að trjá-
kvoðu og löngu týndum œttingjum.
Breyttir tímar hjá
flokksgœðingum
Ferð frá Moskvu til Yuzhno
Sakhalinsk nú á tímum er farin með
þotu Aeroflot, og er erfitt átta og
hálfrar stundar ferðalag. Á flugvell-
inum beið blaðamannsins í rigning-
unni Anatoli Kapustin, einn fulltrúi
Sakhalíns á nýja þjóðþinginu í
Moskvu.
Að sögn gagnrýnenda hans f
bœnurn í kurteisari kantinum er
Kapustin tœkifœrissinni, „appar-
atchik“. I 14 ár var hann kolanámu-
maður og síðan enn fleiri ár starfs-
ntaður Flokksins. Það var ekki
kjördœmi hans sem kaus hann á
þingið heldur samflokksmenn hans
í Kommúnistaflokknum og emb-
œtlismenn verkalýðssamtakanna.
Rélt eins og margir aðrir af
700.000 íbúum eyjarinnar kom
Kapustin upphaflega til Sakhalín í
eftirsókn að „löngu rúblunni", ábót-
arlaununum sem stóðu til boða
verkantönnum sem vœru til í að
fara til austuslu landshlutanna og
Síberíu. „Eg var bara piparsveinn
frá Hvíla-Rússlandi,“ segir hann.
„Sakhalín gaf mér geysimikið tœki-
fœri.“
En nú verður Kapuslin að
standa andspœnis Ijölda reiðra
verkamanna í fundarsal kolanámu-
mannanna. Hann lofar að sýna
„hreinskilni" eins og Gorbatsjov.
Hann veifaði handleggjununt út í
loftið og barði í rœðupúltið eins og
Gorbatsjov. En tilþrifin voru ekki
sannfœrandi.
Eins og þúsundum annarra ker-
fiskarla flokksins sent eru aö reyna
að stökkva frá „slöðnunarárum"
Brésnjefs til endurreisnarherferðar
Gorbatsjovs eru Kapustin lil trafala
litlir hœfileikar, vafasönt afreka-
skrá og rígnegldur hugsanagangur.
Margir í kjördœmi hans álíta hann
ekki valda sínu nýja hlulverki.
Sumt hefur hann tileinkað sér eins
Fyrir einni öld yfirgaf
Anton Tsékovbók-
menntasigra sína í
Moskvu og ferðaðist
austur á bóginn eftir
járnbrautarteinum og
ám til fanganýlendn-
anna og fiskveiðibœj-
anna á Sakhalín-eyju.
og páfagaukur en annað rœður hann
ekki viö. Og áheyrendur hans
skynja þetta.
Þrem mánuðum fyrir verkfall
sovésku kolanámumannanna í
júlísl., lögðu námumenn í bœnum
Dolinsk á suðausturströnd eyjarinn-
ar niður vinnu í tvo daga. Ein aðal-
krafa þeirra var að fá alltaf frí á
sunnudögum.
Þegar Kapustin var í forystu
verkalýðssamlakanna upp úr 1980
var hann einn af fjölmörgum emb-
cettismönnum á Sakhalín sem komu
á samfelldri vinnuviku. Nú, þegar
hann á að vera í barátlusveit Gor-
batsjovs í endurbólaherferðinni, á
hann að taka afstöðu gegn þeim
reglum sem hann átti sjálfur þátt í
að setja.
„Eg var vanur að fylgja flokks-
línunni til hins ýlrasta," segir Kap-
ustin. „Stóru karlarnir voru vanir að
segja hvað œtti að gera og ég fram-
kvœmdi það. Það var alllaf bara
„Kapustin, gerðu þetta“ og þar með
var það ákveðið. Núorðið reyni ég
að lála álit milt í ljós ef mér finnst
eitlhvað vera rangt.“
En ekki var að sjá að námu-
mennirnir létu sannfœrast og þeir
héldu áfram ótrauðir að bera fram
kvartanir sínar. „Lífið hér er fimm
eða 10 sinnum verra nú en það var á
sjöunda áratugnum," segir einn
þeirra.
Þegar Kapustin er kontinn inn á
nolalega skrifstofu sína eftir fund-
inn tekur ekki betra við. Þar bíður
hans símskeyti frá einhverjum
námumönnum í bœnuni Doros-
henko. „Framkvœmdir stöðvaðar
vegna skorts á gjallkubbum. Förum
frant á skjótar aðgerðir til að
tryggja aíliendingu á kubbum.“
Kapustin lítur til himins og seg-
ist œtla að reyna að hringja í rélta
embœtlismanninn í Moskvu þá um
kvöldið. En þar fékk hann ekki
ákveðnara svar en „einhvern tíma“.
„Eg reyni,“ sagði hann.
Umbótasinninn fœr litlu
áorkað og of hœgt
Hingað til hafa fjölmiðlar, sov-
éskir og veslrœnir, beint alhygli
sinni að þeim u.þ.b. 400 endurbóla-
sinnum sem eru í ltópi 2.250 full-
trúa þjóðþingsins. Engu að síður
voru forsalirnir í Kreml fylltir
hundruðum jafningja Anatoli Kap-
ustins í maí og júní — fólki sem
Yuri Afanasyev sagnfrœðingur
kallaði „hinn árásargjarna, hlýðna"
meirihluta.
Annar þingmaður Sakhalín,
Guli, telur sig sjálfan í hópi um-
bólasinna. Það voru ekki verkalýðs-
foringjar eða flokksfélagar sem
kusu hann, heldur eyjarskeggjar
sjálftr. Guli á ekkert vantalað við
Kapustin.
„Hér áður fyrr var Kapustin sú
manntegund sem reyndi aö koma
mér fyrir katlarnef," segir Guli.
„Hann apar bara eftir umbótatungu-
takinu. Alla œvi hefur hann slaðið
heiöursvörö unt kerfiö."
Guli er blaðamaður, fullur
streitu og virðist borða á við þrösl.
Hann hefur hœtt að reykja fimm
sinnum. Ör liggur frá nafla að
bringubeini. „Magasár," segir hann
stutlaralega. Hann er 37 ára, 13 ár-
um yngri en Kapuslin, og er ekki
bundinn á klafa fortíðarinnar. Hins
vegar þykir honum breylingar alltof
hœgfara á Sakhalín.
„Þegar hlutirnir komast úr tísku
í Moskvu er lími þeirra runninn upp
hérna," segir hann óþolinmóður.
Guli er meðlimur í flokknum en
segir að flokkurinn hafi „verið lítil-
Iœkkaður". Hann segir stocrsta
vandamál eyjarinnar vera að enn
„sé litið á hana sem nýlendu ríkis-
ins. Allt er sogað burt og engu skil-
að í staðinn."
Á sunnudagssíðdegi fara Guli
og nokkrir aðstoðarmanna hans,
reyndar vinir, í ferð til Svo-
bodnoyeskaga, en þar er fisk-
vinnslustöð sem er svo einangruð
að hennar er gœtt af sérstakri varð-
stöð KGB.
Þegar Kapustin tekur sér ferð á
hendur, ferðast hann á sama máta
og gamlir flokksforingjar hafa lam-
ið sér, þ.e. í svarlri Volga-drossíu
nteð bílstjóra. Guli hefur ekki eins
mikiö við. Hann treöur ferðafélög-
unt sínum inn í ljósan Moskvich-
smábíl sent mest líkist beyglaðri
túnfiskdós.
Leiðin liggur í austurátl til sjáv-
ar, eftir besla veginum á Sakhalín.
Bílaumferð annars staðar á eynni
liggur um grófl net ntoldarvega,
malarvega, aflagðra vega og blind-
gatna.
„Veislu af hverju þessi vegur er
svona sléltur?“ spyr Guli. „Allir
flokksforingjarnir átlu sveitasetrin
sín hérna. Þeir vildu hafa góðan veg
handa sjálfum sér.“
Á Sakhalín verður sljórnmála-
rnaður að ganga eftir Ijörum og fara
á hestbaki um hœðirnar til að ná til
kjósenda sinna. Guli hitlir tvo kjós-
endur sína um borð í lítilli skeklu
þar sent þeir eru að draga fisk nœrri
slröndinni við Svobodnoyeoddann.
Guli stekkur unt borð í bálinn til <nö
hlusla á hvað þeim liggur á hjarta.
Þarf að sœkja um leyfi
til Moskvu til að bjarga
laxinum!
Það kentur í Ijós að mennirnir
tveir hafa veitt a.m.k. 80.000 tonn
af laxi í nel sín, sem eru mikilla
peninga virði. Fiskarnir hreinlega
stökkva upp úr sjónuni, en með
hverjum deginum sem líður dregur
af þeim og þeir missa silfurgljáann.
Sumir þeirra hafa þegar snúið
kviðnum upp í netunum.
„Ef þessir fiskar eru ekki hirtir á
Iand á nœslu þrent dögum, fjórum í
mesta lagi, drepast þeir allir," segir
annar fiskimannanna.
Fiskimennina vantar stœrri bála
til að draga fiskinn urn borð og slík-
ir bátar eru í grenndinni, í Okhotsk-
hafi. En eina leiðin til að fá þá til að
leggja leið sfna á slóðir fiskimann-
anna á litla árabálnunt og aðstoða
þá við að koma afianum á land Iigg-
ur um ráðuneyti í Moskvu. „Get-
urðu ímyndaö þér það?“ segja fiski-
mennirnir og veifa árunum.
„Þarna liggur mikið magn af er-
lendunt gjaldeyrij" segir Guli og
bendir út á iðandi sjóinn. Hann lof-
ar að reyna að hjálpa fiskimönnun-
um. En þegar hann er kominn aftur
í land og slikar upp sandinn inn í
skóginn segir hann: „Hvað get ég
gert? Ég hringi á nokkra staði í
kvöld og reyni að hrista upp í fólki.
Ríkisstjórnin œtli ekki að skipta sér
af svona hlutum, en kerfið hefur
ekki breyst enn, eða a.nt.k. ekki
nóg.“