Tíminn - 14.02.1990, Side 7

Miðvikudagur 14. febrúar 1990
Tíminn 7
VETTVANGUR
Davíð Erlingsson:
Miðstöð í neti samstarfs
Hin fræðilegu verkefni Þjóðfræðistofnunar Norðurlanda
eru af ýmsu tagi. í formálsorðum fjárveitingartillögunnar
fyrir 1990 segir svo: „Starfsemi stofnunarinnar beindist
áður einkum að talningum og skráningu heimildaefnis,
gerð bókfræðirita o.þ.u.Iíks, svo og að því að gangast fyrir
umræðufundum og halda námskeið og fræðaþing. Á síðari
árum fer meira fyrir verkefna-starfsemi (projekt), sem
hefur haft í för með sér að það er orðið helzta viðfangsefni
stofnunarinnar að stuðla að samræmingu og samnýtingu
þeirra rannsókna sem eiga sér stað við þjóðmennta-
stofnanirnar í löndunum. Þetta merkir að NIF safnar
hugmyndum að rannsóknaverkefnum, myndar hópa
fræðimanna til að framkvæma þau, leggur fram fjárstuðn-
ing og aðstoð við skipulagningu verkefnanna og til að koma
þeim af stað, og aðstoðar í lokin við að koma niðurstöðun-
um út á prenti“.
Hér er að vísu ekki nákvæmlega
frá sagt, en þó lýsa þessi orð vel því
lykilhlutverki sem NIF gegnir sem
miðstöð í eins konar neti þjóð-
fræðistofnana. Með því að nota
NIF þannig sem miðstöð til skipu-
lagningar á verkefnum, nýtist fé
miklum mun betur til rannsókna
en ella mundi verða færi á, og
vitanlega á þetta ekki aðeins við
um fé, því að starfskraftar fræði-
mannanna nýtast einnig oft miklu
betur á þennan hátt. Tilvist mið-
stöðvarinnar gerir kleift að ráðast
í áhugaverð verkefni sem einstakur
aðstandandi mundi aldrei treysta
sér til við, og hún stuðlar líka að
því að leyst verkefni geti myndað
samfelldari framlög en ella til
þekkingar á þjóðmenningunni.
Þessi geta samvinnustofnunar-
innar til þess að stórbæta fræðileg-
an árangur og gildi rannsóknar-
verkanna, sem að er unnið t.d. úti
við útjaðra netsins, er einmitt það
sem þyngst hlýtur að vega þegar
ákvörðun skal tekin um framtíð-
ina. NIF hefur æ betur og betur
verið að sanna þessa getu sína í
verki.
Fjárveitingar
úrýmsumáttum
Sá partur árlegrar fjárveitingar
sem ætlaður er beint til fræðivið-
fangsefnanna mundi hrökkva
skammt. Féstyrk sinn sækja aðiljar
verkefna mestan í ýmsar áttir, svo
sem til vísindasjóða landanna,
margvíslegra einkasjóða o.s.frv.
Um skeið var oft miðað við helm-
ingaskipti, en á síðari árum er
hlutur NIF í kostnaði oft miklu
minni en svo, en þá er ekki talin sú
hjástoð sem þaðan fæst í öðru en
fé og torveldlega verður talin í
peningum. Mikilvægastur er oft
stuðningurinn þaðan við upphaf og
lok verka. Mörg er orðin bókin,
sem hugmyndin spratt fram á fundi
eða ráðstefnu á vegum NIF, vinnu-
aðferðin var hugsuð og hönnuð í
samráði á þeim bæ, þar fékkst
e.t.v. fé til að halda sérstakan fund
um málið, undirbúa það og ýta úr
vör, ... og að síðustu átti svo
bókartextinn leið undir vökul augu
rýnenda hjá NIF og gegnum texta-
vinnsluverkstæðið þar á leið til
prentunar, e.t.v. í ritröðinni NIF
Publications, sem nú telur á þriðja
tug binda síðan hún fór af stað
1972, en e.t.v. annars staðar.
Rádstefnur og birtingar
Á síðara helmingi 30 ára starfs-
ævi hafa umræðufundir og ráð-
stefnur á vegum NIF aðallega
beinzt á tvær brautir. Önnur þeirra
er röð af samkomum um viðfangs-
efni og vandamál þjóðfræða-
söfnunar og safna og það að gera
Stefnubreyting
menningarmála-
samvinnu
Norðurlanda?
2. grein
þannig að rannsóknarefni hvar-
vetna af Norðurlöndum gæti orðið
tiltækt fræðimanni á einum stað.
Fyrsta samkoman af þessu tagi var
haldin 1974, og hafa ýmsar skrár
og leiðbeiningarit verið birt, m.a. í
ritröð stofnunarinnar, NIF Public-
ations. Hin brautin er hin eiginlegri
fræðiþing (Ámneskonferenser),
sem tekið hafa fyrir ákveðin fyrir-
bæri í þjóðfræðum og stundum
grundvallarhugtök. Það sem sam-
an hefur verið borið á slíkum
þingum hefur í ýmsum tilvikum
komið út í bókarformi í NIF Pu-
blications. Má hér til dæmis nefna
þing um gildi andlegra þjóð-
mennta, haldið 1984, en bókin
Folklorens betydelse kom út í NIF
Publications nr. 18, 1987.
hvers konar þjóðmenningarlegar
heimildir finnanlegar og aðgengi-
legar til úrvinnslu (Arkivering och
dokumentation). Þessu hefur
tengzt starf að því að koma á
samræmdri aðferð milli stofnan-
anna í slíkum efnum, á þann hátt
að koma mætti tölvutækni við,
Safna- og rannsóknarstörf
Norðurlandabúa, Finna, Svía,
Dana og Norðmanna hafa lengi
notið virðingar víða um heim. Hér
er svið þar sem þessar þjóðir hafa
getað verið og eru veitandi. NIF
hefur gefið út fréttabréf um það
sem gerist í fræðunum, nefnt
Newsletter, síðan 1972. Af því
koma fjögur tölublöð á ári. Það
hefur um nokkra hríð verið gefið
út á ensku einvörðungu, enda á
þetta litla tímarit sér álíka marga
viðtakendur út um víða veröld sem
á Norðurlöndunum sjálfum, en
þeir eru nokkuð á annað þúsund í
hvorri deild. Þetta rit hefur í raun-
inni ennþá meira gildi fyrir þjóð-
menningarfræðing sem starfar við
erfiðar aðstæður og lítinn bókakost
á stöðum eins og t. d. í Asíu eða
Afríku heldur en t.d. heima í
Noregi eða Finnlandi.
Lögvemdun þjódfræda
Fullyrða má að NIF hefur gengið
í fararbroddi í heiminum um starf
að varðveizlu og lögverndun þjóð-
fræða. Forstöðumaður stofnunar-
innar er einn af höfundum viðmið-
unar-reglugerðar um þessi efni sem
nú hefur verið samþykkt af alls-
herjarþingi Menningarmálastofn-
unar Sameinuðu þjóðanna, UN-
ESCO. Um þetta mál var áður
ítarlega fjallað á vegum NIF á
ýmsum fundum. Þing var haldið
um það í Björgvin 1986, en afrakst-
ur þess geta menn lesið í bókinni
Vem av folklore (NIF Publications
nr. 19), 1988. Þessu starfi tengist
ennfremur það, að stofnunin hefur
skipulagt og framkvæmt fáein
verkefni sem gætu orðið fyrirmynd
að fleirþjóðlegri samvinnu um
varðveizlu þjóðfræða, með því að
halda vettvangsnámskeið í fjarlæg-
um löndum (í Kína 1986, á Ind-
landi 1989) í samvinnu við heima-
menn, til þess að mennta safnara
og rannsóknarmenn þar, svo sem
við verður komið á skömmum
tíma, og safna nokkru þjóðfræða-
efni um leið. Þess má reyndar geta
að þjóðmenningarfræðingar á
Norðurlöndum eru ekki allir á því
máli, að NIF ætti að beita sér utan
Norðurlanda á þennan hátt.
Það hefur lengi verið fastur liður
í starfseminni að fá til Norðurlanda
þjóðmenningarfræðinga annars
staðar úr heiminum, og hefur NIF
skipulagt ferðir þeirra milli há-
skólasamfélaganna til fyrirlestra-
halds og viðkynningar. Hingað á
land hafa ýmsir þessara gestafyrir-
lesara komið, en satt að segja
höfum við þó farið mjög varhluta
af þeim. Miklu fleiri hafa ekki
komið hingað. Um það veldur
miklu ferðakostnaður, en einnig
áhugi gestanna sjálfra og það að
Lauri Honko, forstöðumaður um langa hríð, og Bente Álver, stjóm-
arformaður síðastliðin 3 ár.
Reimund Kvideiand, forstöðu-
maður NIF frá næstu áramótum.
getan til að hagnýta sér þetta hér á
landi hefur ekki verið sem skyldi.
Menntun
rannsóknarfólks
Á ýmsan hátt reynir NIF að
bregðast við heimi miðlunarbylt-
ingarinnar og fjölþjóðasamskipta.
Sá heimur gerir kröfur um nýjan
hugsunarhátt og nýjar leiðir í rann-
sóknum, enda hafa viðhorfsbreyt-
ingar og nýjungar í ýmsum grein-
um þjóðmenningarfræða verið
örar á þessu þriggja áratuga ævi-
skeiði, ekki sízt einmitt nú. Af
þessu leiðir kröfur m.a. um nýja
menntun og menntunarhætti rann-
sóknarmanna í nútíð og framtíð.
Nú er í undirbúningi á vegum NIF
rannsóknarmannanámskeið (forsk-
arkurs), sem haldið verður sumarið
1991, einhvers staðar í Finnlandi,
því að um þetta reynist sem um
mörg önnur þarfafyrirtæki NIF á
síðari árum að Finnar hafa reynzt
skilningsgóðir og drjúgir að styrkja
þau. Á þessu námskeiði verða
þátttakendur hvaðanæva úr ver-
öldinni, ásamt námsfólki frá
Norðurlöndum. Tölu þátttakenda
verður að takmarka, en vonandi
verður íslendingur eða fleiri meðal
þeirra. Of langt yrði að reyna að
gera hér nánari grein fyrir að
hverju er stefnt með námskeiði
þessu. Þegar að þessu er hugað,
skýtur skökku við að leggja til að
afnema NIF um leið og það er
einmitt forgangsverkefni í menn-
ingarmálaáætlun landanna að gera
sameiginlegt átak til að endurnýja
menntun rannsóknarmanna.
Gildi ffyrir ísland
■ Nytjamar af NIF hér á landi eru
að vísu talsverðar, en þó eru þær
miklu minni en efni þeirrar stofn-
unar standa til. Þessu veldur van-
búnaður okkar á fræðasviðinu. Við
eigum tvær virkar safnstofnanir,
sem hvor urit sig er deild í stærri
stofnun. Þær eru þjóðháttadeildin
í Þjóðminjasafninu og þjóðsagna-
og þjóðkvæðadeildin í Stofnun
Árna Magnússonar. Kennslu- og
rannsóknastofnun í þjóðfræðum
er ekki til við háskóla okkar, og til
skamms tíma ekki einu sinni kenn-
arastaða með rannsóknaskyldu.
Nú er loks komin kennarastaða
í þjóðfræði við félagsvísindadeild
háskólans, og hægt er að nema þar
nám í þjóðmenningarfræði, en
aðeins sem aukagrein, enn sem
komið er. Þetta rannsóknasvið
hefði átt að fá fulla viðurkenningu
og starfrækslu fyrir löngu, þannig
að hægt væri að ljúka í því aðal-
greinarprófi og stunda síðan rann-
sóknir til doktorsprófs. Hugmyndir
í þá áttina hafa raunar legið í
loftinu annað slagið allar götur
síðan um 1930 og er furðulegt, hve
lítt hefur mjakazt, enda þótt marg-
vísleg kennsla í ýmsum greinum
þjóðmenningarfræði hafi raunar
átt sér stað undir höttum annarra
fræðigreina (sagnfræði, íslenzkar
bókmenntir). Með slíkum hætti fá
fræðin ekki dafnað sem þau geta. -
Flest, ef ekki allt í háskólanum
okkar byggist á aðfluttum hug-
myndum, og mig grunar að hin
mikla (og líka aðflutta) virðing
fyrir bókmenntaarfinum frá mið-
öldum sé í rauninni það sem hafi
staðið rannsóknum munnmennta-
fræða fyrir þrifum hjá okkur. - Á
þessu þarf að verða mikil breyting,
en um hana er ekki staður til að
ræða nánar hér.
Fordæmi ffyrir
aðrar greinar
Frá fólki í ýmsum öðrum fræðum
heyrast stundum aðdáunarraddir
-jafnvel eilítið blandnar afbrýði -
um starfsemi NIF fyrir þjóðmenn-
ingarfræðin á Norðurlöndum og
þær stofnanir og fólk sem að þeim
starfa. Ýmsar aðrar greinar mættu
óska sér hliðstæðra samvinnustofn-
ana. Þyngst vegur, að NIF orkar
því sem einstakar háskólastofnanir
og söfn koma alls ekki í verk ein
og sér, og NIF samræmir átök
þeirra tíl miklu samfelldari árang-
urs en ella mundi nást.
Eins og ljóst er orðið af þessari
stuttu lýsingu hefur NIF verið
þjóðfræðarannsóknum á Norður-
löndum ómetanleg lyftistöng. Yrði
vilji embættismannanefndarinnar
að afnema hana að veruleika, biðu
þessar rannsóknir mikið og marg-
víslegt tjón við það, þá yrði ólíkt
örðugra að ná markvissu og sam-
ræmingu rannsóknarverkanna.
Þjóðmenningarfræðin á Noður-
löndum mega alls ekki missa NIF.
Það kemur afar illa heim við eðli
og markmið norrænnar samvinnu,
ef ríkisstjórnir og þjóðþing
Norðurlanda telja það ekki vera
forgangsverkefni sitt að halda uppi
með fullri reisn og krafti starfsemi
sem miðar að því að auka þekkingu
Norðurlandabúa á menningararfi
sínum. Því lengur og meir hugað
er að hlutverki, starfi og gildi
Þjóðfræðistofnunar Norðurlanda,
þeim mun fjarstæðukenndari virð-
ist tillagan um að leggja hana
niður.
Taki Ráðherranefndin eigi að
síður þá fráleitu ákvörðun, verður
óhjákvæmileg nauðsyn að leita
leiða til að skapa NIF nýjan starfs-
grundvöll.