Tíminn - 14.02.1990, Blaðsíða 8
8 Tíminn
Miðvikudagur 14. febrúar 1990 Miðvikudagur 14. febrúar 1990
Tíminn 9
Jon Friðjónsson dósent vinnur nú að íslensku orðatiltækjasafni. en í því geta landsmenn flett upp öllum orðatiltækjum sem til eru í málinu:
I
Orðatiltæki eru
viðkvæm í meðförum
Orðatiltæki eru að mörgu leyti við-
kvæm í meðförum ef svo má að orði
komast. Það er ekki aðeins að búningur
þeirra og merking sé fastbundin heldur
markast notkun þeirra mjög af samhengi
og stíl. Sum orðatiltæki eru einungis
notuð í mæltu máli en önnur í rituðu
máli. Upplýsingar um notkunarsvið
orðatiltækja eru því mjög mikilvægar en
hins vegar er örðugt að draga orðatiltæk-
in í dilka á ofangreindum forsendum.
Jón fer þá leið að flokka orðatiltækin í
grófum dráttum eftir notkunarsviði.
Þannig verða til fimm flokkar, í fyrsta
lagi hlutlaus, ómerkt orðatiltæki. Þau
eiga sér fastan sess í almennu máli og
notkun þeirra er svo algeng að hún telst
til almennrar málhæfni. Dæmi: „fara
bónleiður til búðar" og „leggjast undir
feld“.
f öðru lagi orðatiltæki sem eru einkum
notuð í mæltu máli og eiga uppruna sinn
í talmáli eða óformlegum stíl og „hafa
ekki öðlast fullan þegnrétt í málinu“,
eins og Jón orðar það. í mörgum tilvik-
um eiga orðatiltæki sér beinar samsvar-
anir í erlendum málum og hafa verið
aðlöguð íslensku. Dæmi: „bjarga andlit-
inu“ (úr ensku, save one’s face; úr
þýsku, das Gesicht retten), „halda haus“
(úr ensku, keep/lose one’s head).
í þriðja lagi orðatiltæki sem einkum
eru notuð í ritmáli. Dæmi: „e-ð fellur í
grýtta jörð“ og „selja frumburðarrétt
sinn fyrir baunadisk".
í fjórða lagi eru orðatiltæki sem eru
sjaldgæf í nútímamáli en þó flestum
notendum kunnugleg, svo sem „drepa í
kambana“ og „gegna gæsum sem í gær
flugu“.
Ifimmta lagi orðatiltæki sem eru kunn
í fornu máli, en eru aðeins örsjaldan
notuð í nútímamáli og sem ætla má að
séu aðeins örfáum málnotendum kunn.
Dæmi: „brugga e-m vont kál“ og „e-ð er
í gadda slegið".
Hver er uppruni orðatiltækisins
„kannski Eyjólfur hressist"?
í orðatiltækjasafninu er lögð nokkur
áhersla á að grafast fyrir um uppruna
orðatiltækjanna. í þeim tilgangi hefur
Jón lesið íslendingasögur, Sturlungu,
Biskupasögur og fleiri gömul rit. Þá
hefur hann svipast um í skyldum málum
því sum orðatiltæki eru innflutt.
orðatiltækið „ekki bryddar/bólar á
Barða“. Halldór Halldórsson, sem hefur
skrifað manna mest og best um orðtök,.
segir í orðtakasafni sínu að orðtakið sé
frá 17. öld og megi rekja það til þess að
kona að nafni Katla hafi kæft mann í
sýrukeri og síðan haft þessi orð yfir. Jón
segist hins vegar hafa rekist á orðtakið í
Heiðarvígasögu, en þar kemur fram að
Barði Guðmundsson þótti heldur seinn
til hefnda og því sögðu menn „ekki bólar
á Barða.“
í sumum tilfellum er ókunnugt um
upprunann. Enginn veit t.d. um uppruna
orðatiltækjanna „grunaði ekki Gvend“,
„kannski Eyjólfur hressist“ og „nú er
setinn Svarfaðardalur“.
Fleiri orðatiltæki í leiðurum
dagblaða en í almennum fréttum
Eitt af því sem Jón hefur athugað er
tíðni orðatiltækja. Þetta gerði hann m.a.
til að reyna að komast að því hvort þau
séu fremur notuð í daglegu tali eða
ritmáli. Til að fá hugmynd um það hvort
orðatiltæki fylgdi einhverjum tilteknum
stíl voru í fyrsta lagi athugaðar almennar
fréttagreinar um innlend og erlend mál-
efni, í öðru lagi blaðagreinar og sértæk
efni og loks var málfar dagblaðaleiðara
athugað með tilliti til notkunar orðatil-
tækja. í ljós kom að orðatiltæki voru
yfirleitt um 2% texta að undanskildum
forystugreinum dagblaða þar sem þau
reyndust um 5% af textanum eða meira
en tvöfalt algengari en í öðrum textum.
Til að fá samanburð við málfar dag-
blaða voru einnig textar af annarri
tegund athugaðir, t.d. þýddarskáldsögur
og frumsamin verk og reyndist tíðni
orðatiltækja verulega meiri í texta af
síðari tegundinni.
Jón Friðjónsson segir að þær athuganir
sem hann hafi gert á notkun orðatiltækja
í nútímamáli bendi til þess að þau séu
mjög mikið notuð. Jafnframt telur hann
ljóst að notkun orðatiltækja sé nokkuð
misjöfn eftir efni og stíl. Því meira sem
vandað er til textans þeim mun algengara
er að nota orðatiltæki.
„Þar liggur fískunnn grafínn!“. Alltaf er nokkuð um það að orðatutæki seu vitlaust notuð og er þá algengast að tveimur er slegið saman og er framanskráð dæmi um slíkt,
hins vegar „þar liggur fískur undir steini“.
Þar er slegið saman orðatiltækjunum „þar liggur hundurinn grafinn“ annars vegar og
Tímamynd Árni Bjarna
Hefekki „húmor“fyrir
Bibbu á Brávallagötunni
Jón var spurður hverjir myndu koma
til með að nýta sér orðatiltækjasafnið.
„Ég hef áhuga á að búa til orðabóka-
verk sem getur nýst hinum venjulega
málnotanda. Hann á þar að geta fundið
dæmi um venjulega notkun og þá jafn-
framt leiðbeiningar um það sem kalla má
rétta notkun. Það er oft tilviljun hvort
maður finnur orðatiltæki í orðabókum.
Ég get nefnt dæmi eins og „að leggjast
undir feld“ sem er komið úr Njálu og
allir skilja og allir þekkja. Þetta hefur
ekki komist inn í orðabækur. Sama gildir
um orðatiltækið „að fara bónleiður til
búðar“.
Nú heyrir maður stundum að fólk fer
rangt með orðatiltæki. Átt þú ekki til í
fórum þínum safn um slíka notkun?
„Ég hef skoðað þetta og á orðið mikið
safn af ambögum og rangri notkun á
orðatiltækjum. Annars sýnist mér að
notkun á orðatiltækjum sé í stórum
dráttum í góðu lagi. Maður finnur auð-
vitað töluvert af mismælum. Það eru
ákveðin orðatiltæki sem fólk fer vitlaust
með, en oftast er um að ræða einangruð
dæmi.“
Bregst þú illa við ef fólk notar orðatil-
tækin vitlaust?
„Ég hika ekki við að tala um að
orðatiltæki séu notuð á rangan eða
réttan hátt. í því sambandi sýnist mér að
það sé málvenjan sem ráði. Síðan vil ég
einnig taka mið af því sem finna má i
viðurkenndum textum, en um það atriði
eru ekki allir sammála. Ég geri ráð fyrir
því að ég teljist frekar íhaldssamur þegar
ég er spurður út í hvað telst gott eða vont
mál.“
Hvað finnst þér um það tungutak
Bibbu á Brávallagötunni?
„Mér finnst það hræðilegt og ekki með
öllu meinlaust. Þetta truflar málkennd
unglinga. Það er verið að snúa öllu við
og skrumskæla málið. Þetta er ekki minn
húmor.“
Þú heldur ekki að þetta veki fólk til
umhugsunar?
„Ég held frekar að þetta rugli fólk.
Það er stundum hægt að hlæja að þessu
orðabrengli, en ég held að það hafi verið
allt of mikið af því í þessum þáttum,"
sagði Jón.
„Að berja í bakkann“
Jón segir að ekki sé algengt að finna
ranga notkun á orðatiltæki í rituðu máli.
Þau dæmi sem hann hefur safnað eru
flest úr skólaritgerðum en nokkur eru úr
talmáli. Ein tegund rangrar notkunar á
orðatiltækjum er þegar tveimur orðatil-
tækjum er slengt saman í eitt. Dæmi:
„berja í bakkann“ (sbr.: klóra í bakkann
og berja lóminn), „draga saman kvíarn-
ar“ (sbr.: draga saman seglin og færa út
kvíarnar), „það er margt í mysunni“
(sbr.: það er margt í kýrhausnum og það
er maðkur í mysunni) og „þar liggur
fiskurinn grafinn“ (sbr.: þar liggur/er
hundurinn grafinn og þar liggur fiskur
undir steini).
Dæmi um orðatiltæki sem eru á ein-
hvern hátt brengluð eru: „oft veldur lítil
þúfa þungu hlassi“ (þ.e. veltir) og „hell-
ast úr lestinni" (þ.e. heltast úr lestinni).
Fjölmörg dæmi eru til um að fólk segi
„að vera á öndverðum eiði“, en orðatil-
tækið er „að vera á öndverðum meiði“.
Jón segir að hin rétta mynd orðatiltækis-
ins eigi erfitt uppdráttar í nútímamáli.
í sumum tilfellum er álitamál hvaða
mynd orðatiltækisins er hin rétta. Sem
dæmi um þetta má nefna orðatiltækið að
„stemma stigu við e-u“ en algengt er að
segja, „stemma stigu fyrir e-u“. Annað
dæmi er, „leika á alls oddi“ eða „leika á
als oddi“. Halldór Halldórsson hefur
sýnt fram á að upprunalegasta mynd
orðatiltækisins er „leika alsolla“, en
hæpið er að leggja til við fólk að nota þá
mynd.
Jón Friðjónsson, dósent við Heimspeki-
deild Háskóla íslands, hefur í mörg ár
unnið við að safna og skýra íslensk
orðatiltæki. Jón hefur í fórum sínum
drög að handriti að safni orðatiltækja
sem hann hyggst gefa út. Hann segist þó
enn eiga mikla vinnu eftir áður en safnið
kemur út á prenti því hér er um mikið
nákvæmnisverk að ræða.
Með hugtakinu orðatiltæki á Jón við:
orðtak („vera einn um hituna“), fast
orðasamband („e-ð er ekki heiglum
hent“), fastar líkingar („fara eins og logi
yfir akur“) og kunn orðasambönd („nú
falla öll vötn til Dýrafjarðar"). Jón
sleppir hins vegar öllum málsháttum.
Skil milli orðatiltækja og málshátta eru
tiltölulega skörp. Málsháttur er fullgerð
setning sem oftast felur í sér lífsspeki,
almenn sannindi, meginreglu eða lífsvið-
horf. Dæmi um málshátt er „Sjaldan
brýtur gæfumaður gler“ og „Oft má satt
kyrrt liggja“.
Margt af því sem má flokka undir
kunn orðasambönd eða fleyg orð eru
komin úr íslendingasögunum eða ritum
frá svipuðum tíma. Úr Grettissögu er
t.d. komið orðatiltækið „þau tíðkast nú
hin breiðu spjótin", úr Sturlungu kemur
fyrst fyrir orðatiltækið „dýr myndi Haf-
liði allur“ og í þjóðsögum þar sem sagt
er frá Axlar-Birni og Sveini skotta,
kemur fyrir orðatiltækið „það (smá)sax-
ast á limina hans Björns míns“. En
hvaðan skyldi orðatiltækið „veit ég það
Sveinki“ vera komið? Jú, Jón Arason
mun hafa látið svo ummælt skömmu
áður en hann var hálshöggvinn árið 1550.
Jóni hefur tekist að finna uppruna
nokkurra orðatiltækja þar sem upprun-
inn var áður ókunnur. Þetta á t.d. við um