Tíminn - 16.02.1990, Blaðsíða 7

Föstudagur 16. febrúar 1990
Tíminn 7
Davíð Erlingsson:
Aðför að samnorrænum rann-
sóknum í mannlegum fræðum
Gefum fyrst gaum að því með hverjum hætti og hvaðan
niðurskurðartillögurnar eru komnar.
Skrifstofa Norðurlandaráðs í Kaupmannahöfn birti 17.
nóvember sl. tillögur eða ráðgjöf frá vinnuhópi með einum
fulltrúa frá hverju landanna, sem embættismannanefndin
um menningarsamvinnuna hafði sett fyrir ári til þess að
gera tillögur um aðhald, endurskipan og endurskoðun á
forgangsröð þeirra viðfangsefna sem kostuð eru af menn-
ingarmálafé ráðsins - samkvæmt samkomulagi landanna
um menningarmál - í þeim tilgangi að auka sveigjanleika
og skapa færi á að standa fjárhagslega undir fleirum af
þeim framkvæmdum, sem svonefnd menningarmálaáætlun
(kulturhandlingsplan) kveður á um. Vinnuhópurinn skyldi
sjálfur skilgreina nánar verkefni sitt, hvað honum hefði
verið falið að gera.
Að spara við rannsóknir
Að loknu verki kom starfshópur-
inn með tillögu sína um að leggja
niður fjórar fastastofnanir (auk
Pjóðfræðistofnunarinnar Nordiska
institutet för Asienstudier (NIAS),
Nordiska institutet för samhálls-
planering (NordPlan) og Nordiska
institutet för sjörátt), sem allar eru
rannsóknastofnanir, og þar að auki
verði afnuminn fastur styrkur til
allmargra annarra norrænna sam-
starfsverkefna í rannsóknum.
Þetta er talið geta sparað 30 mill-
jónir danskra króna á ári, í þeim
tilgangi að nota féð annars staðar
og á annan hátt í menningarsam-
starfi. Vinnuhópurinn hefur gefið
sér þá hugmynd að upphafi verka
síns, að „til þess að geta fram-
kvæmt ásetninginn í menningarm-
álaáætluninni" skuli leiðin vera sú
að hverfa frá því kerfi sem verið
hefur, losa sig frá „föstum fjárveit-
ingum til stofnana á afmörkuðum
sviðum" (les í málið: rannsóknar-
stofnana), en nota féð í staðinn til
„tímabundinna átaka á öðrum
forgangssviðum" (les hér í málið:
ekki rannsóknum, nema þá ef til
vill hér og þar eða stund og stund).
Tilvitnuðu orðin eru þýdd úr frétta-
tilkynningu Norðurlandaráðs,
Nordisk ministerrád, 17. nóv. sl. í
Kaupmannahöfn. Undir lokin seg-
ir þar, að „embættismannanefnd
menningarsviðsins lét í ljós stuðn-
ing sinn við meginatriðin og stefn-
una í áliti starfshópsins og ákvað
að leggja það fyrir ráðherranefnd-
ina“, sem myndi ræða hana á fundi
sínum 27. nóv. (sl.) og senda hana
síðan Norðurlandaráði til um-
fjöllunar með þeirri fyrirætlun að
ákvarðanir skyldu teknar nú á
útmánuðum eða í vor.
Af þessu má glöggt sjá, hvaðan
alda sú er runnin undir, nefnilega
frá embættismönnunum. Óstaðfest
flýgur það fyrir, að einhver „leki“
muni hafa orðið, þannig að ekki
hafi þótt fært annað en birta vinnu-
hópsplaggið fyrr en til stóð, en það
var nú gert 17. nóv. ásamt frétta-
tilkynningunni. Það vekur athygli,
að ekki er að því vikið fyrr en rétt
síðast í fréttatilkynningu embætt-
ismannanna að Norðurlandaráð
þurfi einnig um að fjalla og ráð-
herranefndin að taka síðast hina
raunverulegu ákvörðun. Meðþess-
um framsetningarhætti er lesanda
gefið í skyn, að hér sé nú í rauninni
búið að leggja línuna sem fylgt
muni verða. Pað er vonandi ekki
rétt, að minnsta kosti hefur engin
ákvörðun verið tekin nema af emb-
ættismönnum. Ráðherranefndin
mun eiga síðasta orðið að lokinni
meðferð á þingi Norðurlandaráðs.
Gustur um
málatilbúnaðinn
íslenzki menntamálaráðherr-
ann, Svavar Gestsson, kom fram
fram í sjónvarpsfréttatíma eftir
fundinn með samstarfsráðherrum
sínum 27. nóv. Honum mæltist
bjartsýnilega og af sjáanlegri
ánægju um nýmælin sem á döfinni
væru í menningarsamstarfinu, m.a.
NordPlus-stúdentaskiptin, en ekki
sízt kvikmyndasjóðinn góða. En
að vísu kostaði þetta allt nokkuð,
svo sem það að leggja niður nokkr-
ar stofnanir. Ókunnugur hefði get-
að ályktað af þeim ummælum, að
ákvörðun hefði þegar verið tekin
og ný stefna ákveðin. Enn er þó
ekki svo, nema ef embættis-
mennirnir hafa ráð ráðherranna í
höndum sér. Um þetta mál hefur
orðið talsverður gustur, ef ekki
fjaðrafok nokkurra, og umræða
um það er þegar orðin mikil í
hinum löndunum. Svenska Dag-
bladet 27.11.1989 greinir frá harka-
legum viðbrögðum Karinar Söder,
forseta Norðurlandaráðs, við fram-
ferði embættismannanna og þeim
vilja þeirra að gert yrði út um
málið þegar á fundinum þennan
dag, - enda varð það ekki. Hvernig
ætli íslenzka menntamálaráðherr-
anum þætti það, ef einhver ráðu-
neytisfulltrúi hans eða -stjóri setti
til þess nefnd að athuga t.d. hvern-
ig spara mætti í skólakerfinu;
nefndin kæmi síðan aftur með
tillögu um að umbylta skólakerfinu
öllu, og stjóri ráðherrans gæfi það
plagg síðan út til fjölmiðla (sem
nýja stefnu) áður en ráðherrann
ætti þess kost að sjá sjálfur hvað
þar væri í efni. Þetta væri einmitt
hliðstætt því sem gerðist í Kaup-
mannahöfn. Það væri meira en
lítið að, ef ekki gustaði um annað
eins og þetta.
Fundir í Reykjavík
mikilvægir
Núna 31.1. er forsætisnefnd
Norðurlandaráðs á fundi í Stokk-
hólmi og undimefndir hennar allar
um leið. Þann 7.2. verður ráðið um
rannsóknarstefnumál, Forsknings-
politiska Rádet, á fundi á Helsing-
jaeyri. Þar munu verða á döfinni
nýjar hugmyndir um samstarf um
menntun rannsóknarmanna. Á
fundi snemma í des. sl. ákvað þetta
sama ráð að taka ekki undir emb-
ættismannalínuna, að svo komnu,
þar eð ekki væri komið fram, hvað
koma skyldi í stað rannsóknanna
sem leggja skyldi niður. 14.2. verð-
ur embættismannanefndin í menn-
ingarefnum enn á fundi í Kaup-
mannahöfn. Sennilegt má manni
þykja að þar verði nánar undirbú-
ið, hvernig leggja skuli nýju línuna
fyrir á Norðurlandaráðsþinginu
hér í mánaðarlokin og á ráðherra-
fundi menntamálaráðherranna
sem hér verður um sama bil.
Ætla má, að sá fundur ráði úrslit-
um, og sjálfsagt stefna embættis-
mennirnir að því að nýja stefnan
verði ákveðin þar. Hér má ekki
hrapa að neinu, og nauðsynlegt er
að undirbúa þennan fund vel, líka
af Islands hálfu. Þeir sem taka þátt
í ákvörðunum verða að vita full
deili á, um hvað er að tefla, og
helzt þurfa þeir að eiga sér bakhjarl
í almennari skoðanamyndun, ís-
lenzkum vilja og stefnu, sem á sér
umræðu að forsendu. í þeim til-
gangi eru þessi orð sett á blað.
Vitað er að sú skoðun hefur um
skeið átt nokkru fylgi að fagna, að
fastar stofnanir Norðurlandasam-
vinnu ættu að færast yfir á hendur
KLIHTBERC
NORSTEDTS
Kápa bókarinnar Folklorens
betydelse.
Stefnubreyting
menningarmála-
samvinnu
Norðurlanda?
3. grein
landanna þar sem þær hafa aðset-
ur, einmitt í þeim tilgangi sem
kemur fram í afnámstillögunni. í
sumum tilvikum kann þetta að
vera skynsamlegt, en alis ekki í
öðrum. Um rannsóknarstofnanir,
þar sem þjóðirnar hafa með sam-
vinnu smíðað sér styrkleika úr
veikleika hverrar einnar á alþjóða-
vettvangi, og þar sem unnið hefur
verið af alvöru og trú á gildi þessa
sem líka á gildi vísinda- eða fræði-
starfsins sjálfs, er þetta fjarstæða.
Megum við helzt missa
hin mannlegu fræði?
Þannig er einmitt um þjóðfræða-
stofnunina, sem ég hef hér gert að
umtalsefni.
Óhjákvæmilegt er að leggja
mikla áherzlu á þetta og benda um
leið á eftirfarandi:
Afnámstillagan leggst harkalega
gegn rannsóknum á tvennan veg:
1) Hún vill leggja niður stofnanir
sem starfa á háu stigi, fræðilega
séð, og eru miklu sjálfstæðari í
atferli sínu en hreinar þjónustu-
stofnanir eru - og setja að einhverju
leyti í staðinn einmitt þjónustu-
stofnanir á borð við NordPlus (sem
á miklum parti er ferðaþjónusta
fyrir námsfólk), sem auðvitað eru
líka gagnlegar og góðar.
2) Hún vill afnema allar rann-
sóknarstofnanir í mannlegum og
félagslegum fræðum - rétt eins og
þær stæðu veikustum fótum gagn-
vart slíkri aðför, gætu ekki borið
hönd fyrir höfuð sér. Út úr þessu
er að lesa helzti greinilegan
boðskap, þann að Norðurlanda-
samvinnan ætti aðeins að leggja
stund á og styrk til rannsókna á
sviðum efnahagsmála, tækni og
náttúruvísinda, en ekki mannlegra
fræða né félagslegra. Almennt séð
er þetta tímavilla og hlýtur að
teljast bera vott um alvarlegan
skilningsskort á þörfum fólksins og
mannfélaganna í löndum okkar. A
tíma gegndarlauss alþjóðlegs fjöl-
miðlayfirgangs (óþjóðlega pen-
ingasjónvarpið yfir okkur öllum),
þegar sífelld breyting á heiminum
heimtar hraða aðlögun af mannin-
um, verður honum hætt við að
verða andlega firrtur og eiginlega
staðlaus útlagi heima hjá sér. Hann
þarf þá á meiri menningarlegum
styrk að halda en nokkru sinni ella
til þess að standast sem manneskja.
Því sjá ráðamenn víða um lönd, að
nú ríður á að efla hin mannlegu og
félagslegu fræði. Til dæmis um
þetta má nefna þá afstöðu Norm-
anna sem fram kemur í bókinni
Med viten og vilje (Norges offent-
lige utredninger 1988, nr. 28), en
einnig sitthvað sem fram var sett á
fundi sem Hug- og félagsvísinda-
deild hins íslenzka Vísindaráðs
hélt 28. okt. 1989.
Vilja menn ffarga
trúverðugleika norræns
vísindasamstarfs?
Önnur alvarleg hlið á málinu er
sú, að ef h.u.b. hálft hundrað
starfsmenn rannsóknastofnananna
verða bara látnir hætta og ganga út
án þess að ná eyrum alþjóðar um
málstað sinn, þá er fjarska hætt við
að þar væri um að ræða harla
sorglega útför samnorrænna rann-
sókna yfirleitt. Með þessum hópi
er nefnilega hætt við að út gengi
dálítið meira: trúverðugleikinn,
það er hætt við að það traust sem
menn bera nú til norrænnar rann-
sóknasamvinnu yrði þá líka rokið
út í veður og vind. Því að hver
myndi eftir slíkan atburð halda fast
við að taka norrænan vettvang
fram yfir annan til þess að reyna að
koma frjóum rannsóknarhug-
myndum í framkvæmd, á tíma
alþjóðasamskiptanna þegar sam-
vinnufúsir aðiljar, sem oft eru líka
fésterkir og voldugir, bjóða sig
fram annars staðar, í Evrópu, Am-
eríku og víðar?
Á „leikvelli skrifræðisins", hjá
embættismönnunum geta orðið til
stefnumarkandi ákvarðanir sem
verða að lokum að veruleika fyrir
okkur með undirskrift lýðkjörinna
stjórnmálamanna, stundum án
þess að þeir sjái út fyrir yzta enda
þess, hvað ákvarðanirnar hafi í för
með sér. Á undan ákvörðun emb-
ættismannanna eiga þeirsem málið
varðar einkum oft mjög ófullkom-
inn kost á að koma viðbrögðum
sínum og tillögum á framfæri, áður
en skriðan er fallin; skrifræðið veit
sínu viti. Það er viðmælandi án
andlits, ákvarðanirnar geta líkt og
orðið til í ferli, þar sem enginn
hefur í rauninni tekið ákvörðun,
álits málsaðilja stundum ekki leitað
nema á ófullkominn hátt á „upplýs-
inga“-fundum þar sem skrifherr-
arnir „gera grein" fyrir viðhorfum
sínum, og sjálf ábyrgðin líkt og
gufar upp á leið málsins um langa
röð af fundum.
Á fundavegferð þess máls sem
hér er til umræðu verður, auk
ráðherrafundar, að binda mestar
vonir um skynsamlega meðferð við
þing Norðurlandaráðs og fund
menningarmálanefndar þess (hér í
mánaðarlokin), þar sem þjóð-
kjörnir þingmenn taka á því; hver
veit nema þeir hafi vit fyrir ráðherr-
unum sem skrifa að lokum undir
það sem skrifað verður undir, - ef
skrifað verður undir eitthvað.
Þess vegna er mjög aðkallandi
núna að þeir, sem láta sig fræðilegt
og menningarlegt samstarf
Norðurlanda nokkru skipta, liggi
ekki heima á áliti sínu, heldur láti
lýðkjöma fulltrúa okkar vita hvar
við stöndum.
En ef ekki verður tekin afdrátt-
arlaus ákvörðun á fundunum sem
framundan eru, er hætt við að
þörfin á úrskurði um einstök atriði
leiði til úrlausna (skrifræðisins) um
þau sömu einstöku atriði, en í
þeim væri þá hætt við að farið yrði
að framkvæma breytingar í anda
tillöguplaggsins í litlum áföngum
og smátt og smátt. Það er ekki
tilhlökkunarefni fyrir þann sem
hefur leyft sér að trúa á gildi
norrænnar samvinnu í fræðilegum
og menningarlegum efnum.